? tunnelbouw ? algemeen ontwerp?ir.Aad van Eig, Ingenieursbureau Den Haag, afdeling Projectmanagementing.Kees Spendel, Ingenieursbureau Den Haag, afdeling ConstructiesDe hoek van de Rijnstraat en het Koningin Julianaplein in Den Haag is ??n van debelang-rijkste openbaar-vervoersknooppunten in de Haagse regio. Per dag arriveren hier meerdan 100 000 reizigers met de trein, bus en tram. Door de komst van een groot aantal kan-toren in de omgeving zal het aantal reizigers aanzienlijk toenemen. De Koningstunnel iseen noodzakelijke aanpassing van het gebied rond het Centraal Station. Auto's, trams,bussen, fietsen en voetgangers zullen, als de tunnel gereed is, onbelemmerd hun wegkunnen vinden.ln een drietal artikelen zal in Cement aandacht worden besteed aan hetconstructieve ontwerp, een verslagvan de uitvoeringtotheden en een uitvoeringsverslagna oplevering van de tunnel. Vooruitlopend hierop wordtin deze inleiding ingegaan op hetalgemeen ontwerp en enkele randvoorwaarden.KONINGSTUNNELMAAKTHAAGS CENTRUMAANTREKKELIJKERENBETERBEREIKBAARQ) Trac? van de Koningstunnelillustratie: Cas Schaak, M?nsheerenland20De groei van het aantal reizigers rond hetCentraal Station kan worden opgevangenmet een uitbreiding van het aantal tram~ enbushaltes. De Koningstunnel (fig. 1) maaktdeze uitbreiding mogelijk, omdat er extraruimte bijkomt. Het doorgaande verkeergaat door de tunnel rijden; de trams blijvenbovengronds. De tunnel begint in deLekstraat en eindigt 680 m verder in de Ko~ningskade voor het Korte Voorhout. Bij deBezuidenhoutsewegkomt een 150 m langeaftakking voor het Centraal Station langs.Het aantal rijstroken varieert van ??n tot vierper rijrichting. Detunnel kentvier in- en uitrit-ten (Lekstraat, Rijnstraat, Koningskade enBezuidenhoutseweg).Het openbaar vervoer blijft weliswaar gro-tendeels bovengronds rijden, maar heeftwel direct belang bij de tunnel. De tramsteekt bijvoorbeeld het kruispunt met hetKorte Voorhout niet langer diagonaal over,waardoorwachttijden afnemen. En bij de Be-zuidenhoutseweg kruisen de sporen het au-toverkeer op een ander niveau: de tram blijftop straat, de auto rijdt onder de grond. Debussen, die nu nog door de Rijnstraat rijden,gaan de tunnel ook gebruiken.Vlotte doorstroming verkeerDe veranderingen in het centrum vergrotende aantrekkelijkheid voor werken, wonen,winkelen en uitgaan. E?n van de struikel-HerengrachtCEMENT1998/9var.575:LC>C>Indamwand afbrandenin het werk gestort, d=700 mmdeklaag d=70 mmongewapend betonvloer riool ~200d=300 mmbetongranulaaf 4/40 d=200 mmdrainagezand d=300 mm16,50-blokken is echter het autoverkeer, dat op ditmoment door het centrum rijdt. Het verkeerwordt via de binnenring en de parkeerrouteom het centrum heen naar de parkeergara,-ges geleid ("volg de P'borden").De Rijnstraat maakt onderdeel uit van deroute over de binnenring en de parkeerroute(fig. 2). Het verkeer in de Rijnstraat zal daar,om toenemen en zou zonder tunnel volledigvastlopen. Niet alleen betekent de tunneleen vlotte en ongestoorde doorstromingvanhetverkeer, ook ontstaat in de Rijnstraat eenveel prettiger verblijfsklimaat. Het voetgan'gersgebied wordt alleen doorsneden doorhet openbaar vervoer en fietspaden. Eenideale situatie voor de tienduizenden meno'sen, die dagelijksvanuit hetCentraal Stationrichting Herengracht en Turfmarkt lopen.@ Trajecten binnenring(1) en P-route (2)CEMENT1998/9vibropalen ~ 510 N545h.c.h. 2,50 mVerschillende richtingenVanaf de Lekstraat in de tunnel richting Ko-ningskade, kan men ook rechts afslaan, uit-rit Bezuidenhoutseweg. Vanaf de anderekant, de Koningskade, is afslaan in detunnelniet mogelijk.Bovengronds blijven de Bezuidenhoutsewegen de Herengracht voor auto's toegankelijkin beide richtingen. Deze wegen kruisen deondergrondse Koningstunnel hiermee bo"vengronds. In de tunnel zijn geen conflicte"rende bewegingen - linksafslaan - mogelijk.Technische installatiesEr is veel aandacht voor de veiligheid in detunnel. Alserfiles in de tunnel ontstaan, rea-geren de verkeerslichten op de weg dienaarde tunnel leidt.Voor het goed functioneren van de tunnel iseen goede verlichting Van essentieel be-lang. Als de stroom uitvalt treedt automa-tisch een noodvoorziening in werking. Deventilatie wordt in geval van brand en calami-teiten eveneens automatisch ingeschakeld.Groengebied 'De Koekamp' in oude luisterhersteldIn de loop derjaren is De Koekamp door deaanleg van de Koningskade aangetast. Ditgebied krijgt daarom nu bijzondere aan-dacht. De auto's verdwijnen onder de grond,waardoor hetterrein weer ??n geheel wordt.Ook wordt De Koekamp doorgetrokken totaan het water van de Prinsessegracht, eenoppervlaktevergroting van 10 000 m2? EenPU32? Principeschets van de bouwmethodevolgens de polderconstructieaanzienlijk gedeelte krijgt eenstadspark-ka-rakter met wandelpaden en banken omeven uit te blazen. De roedel herten blijftaanwezig.De bouwmethodeDe uitvoering van de tunnel moet gebeurenzonder dat er grondwateronttrekking uit deomgeving plaatsheeft. De bouwput wordtdaarom gevormd door stalen damwandendie tot een diepte van circa 16,50 m - NAPzijn ingetrild (fig. 3). Op deze diepte bevindtzich een natuurlijke waterafsluitende klei-/veenlaag meteen dikte van 0,5 tot 1,0 m. Degrondwaterstand in de bouwput kan hier-door worden verlaagd zonder be?nvloedingvan de grondwaterstand in de omgeving.Na het ontgraven worden vloer, wanden endak gemaakt.Op die plaatsen waar de tram-baan detunnel kruisten daarwaartijdensdebouw onvoldoende ruimte voor het verkeerzou overblijven, is voor de uitvoering geko-zen van de wanden/dak methode.Kenmerkend voor de Koningstunnel zijn deverschillende doorsneden van de in- en uit-voegstroken, de in- en uitgangen en hetpas-seren van twee viaducten, wat de ontwer-pers een hoop extra rekenwerk opleverde.21? tunnelbouw ? uitvoeringsorganisatie ?@) Bouwmethode met een gesloten betonnen constructiePrincipesVoor zestig procent wordtgebouwd volgenshet 'polderprincipe'. De vloer lOU strikt ge"nomen kunnen bestaan uiteen openbestra-ting. Jaarl?ks wordt een beperkte hoeveel-heid kwelwater op de riolering geloost. Dedraagconstructie bestaat uit damwandwaartegen een betonnen tunnelbekledingwordt aangebracht.De overige veertig procent wordt conventio-neel gemaakt met een ten behoeve van debouwput te plaatsen t?del?ke damwand (fig.4). Dit gedeelte van de constructie rust oppalen. Op een enkele plaats na is voor hettype vibropaal gekozen. In het vervolgartikelzal op de keuzes, in b?zonder op de voor- ennadelen nader worden ingegaan.In totaal wordt 40 000 m2damwand inge-bracht, waarvan 10 000 m2t?del?k.De uitvoeringsvoorwaarde om geen van deverkeerssoorten t?dens de bouw te blokke-ren, heeft geleid tot v?f verschillende ver-keersfaseringen. De tunnel wordt dan ook invijf verschillende gedeelten gemaakt. Hetmerendeel van het werk bevindt zich in eendrukke stedel?ke verkeerssituatie die t?"dens de uitvoering 'in functie' moet blijven.stootplaten4000 ,,1000x 300r--"~~--+H- deklaag d=1Ommgew. betonvloerd=100 mmwerkvloerd= 50mm*1----~~---t>I't~----~P!'t-~--+ltfl~ vibropalep'I lb460/lb495mm'I?:I I\1WII1?1'11: I1\1, I1"111'I,)?11I ~!1I1II1'11I I'IlrIIII 5001.1II1I I1.1I II'-'cu8>g00\2gvar.var.16.00~? Omlegging van het verkeer ter plaatse van het Koningin Julianaplein22 CEMENT1998/9Tijdens de gehele uitvoering moeten alle ver-keerssoorten gehandhaafd blijven. De aan-nemer heeft al eens aangeboden het werkeen jaar eerder op te leveren, ingeval toe-stemming wordt verleend de Rijnstraat voorhet autoverkeer aftesluiten. De verkeersaf-wikkeling laat dat echter niet toe. ? Werkzaamheden in de RijnstraatMet het oog op toekomstige Randstadrail-ontwikkelingen worden nu reeds voorzienin-gen getroffen om een vrije kruising van deRandstadrailtunnel met de Koningstunnelmogelijk te maken. Voor deze onderdoor-gang worden stalen damwanden aange-bracht, waar in de toekomst op kan wordenaangesloten.Bereikbaarheid tijdens bouwDe Rijnstraat is ??n van de belangrijkste ver-keersaders in het centrum. Volledige afslui-ting gedurende langeretUd leidtonherroepe-lUk tot verkeerschaos. Daarom blUft er tij-dens de uitvoering minstens ??n rijstrookper rijrichting beschikbaar voor het autover-keer (foto 5). Het openbaar vervoer vindt teallen tijde doorgang. Voor de fietsers is ereen doorgaand fietspad en voetgangerskunnen hun weg veilig langs de bouwwerk-zaamheden vinden.Voor de Koningskade, het gedeelte in deKoekamp, hoeven geen speciale voorzienin-gen te worden getroffen, omdat de tunnelnaast de bestaande weg wordt aangelegd.Dit gedeelte van de tunnel is vergelijkbaarmet het bouwen in het vrije veld.In de drukke Rijnstraat (foto 6) wordt eerstde zuidelijke tunnelbuis, gelegen aan dekant van het ministerie van VROM gebouwd.Na het gereed komen van de zuidelijke tun-nelbuis wordt de trambaan tUdelijk op diebuis gelegd. Er ontstaat dan bouwruimtevoor de noordelijke tunnelbuis, waarop zichthans de trambaan bevindt. In de eindsitua-tie gaat de trambaan naar de uiteindelUkeligging, in het midden van de Rijnstraat.De T-kruising van de tunnel en het tunnelge-deeltein de Bezuidenhoutseweg wordt inaparte fasen gebouwd.PlanningDe uitvoeringsduur van de tunnel belooptdrie en een halfjaar. De uitvoering is gestartin oktober 1996. Volgens planning is de tun-nel in het voorjaar van 2000 gereed. Hetstraatniveau en de herinrichtingvan de Koe-kamp worden grotendeels na ingebruikna-me van de tunnel aangepakt.De kosten bedragen f 170 miljoen, waarvanhet rijk f 88 miljoen bijdraagt.BetrokkenenOpdrachtgever: Gemeente Den HaagProjectmanagement: Dienst Stadsbeheer/Projectorganisatie Tunnels CentrumAannemer: Koningstunnel Den Haag v.o.f. (BESIX, CFE/MBG)Directievoerder: Arcadis Bouw/lnfraArchitect: Gemeente Den Haag, Facilitaire DienstAdviseur constructies: Ingenieursbureau Den Haag, afd. ConstructiesAdviseur installaties: Valstar Simonisfoto's: Gemeente Den Haag, Facilitaire Dienst Multimedia?CEMENT1998j9 23