Hoe relevant zijn de Amerikaanse voorbeelden voorde Nederlandse situatie? Volgens de reisdeelne-mers Pieter den Boer (vastgoeddeskundige) en DirkFrieling (hoogleraar stedenbouwkundig ontwer-pen) verdienen de Underground City en het SkywaySystem in ons land beslist geen navolging, maarkunnen we van deze grootschalige voorbeelden vanmeervoudig grondgebruik niettemin veel leren.O n o m k e e r b a a r h e i dVolgens ir. Pieter den Boer (VGS VastGoedServices,Zeist) hangen de in Montreal en Minneapolisgemaakte keuzes om het voetgangersniveau onder,respectievelijk boven maaiveldniveau te brengenniet zozeer samen met de barre klimatologischeomstandigheden ter plaatse als wel met de typischNoord-Amerikaanse voorkeursbehandeling van deautomobilist. Den Boer: `De extreme temperaturen,van min veertig graden 's winters tot plus veertiggraden 's zomers, vereisen natuurlijk een vormvan beschutting voor voetgangers. Dat kan je inprincipe ook met overkappingen op maaiveld-niveau doen. Alleen gaan overkappingen nietsamen met onbelemmerd autoverkeer. Het pro-bleem met de Underground City en het SkywaySystem is dat beide systemen onomkeerbaar zijn.Uitbreiding van het winkelapparaat kan alleenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pStedenbouwkundecement 1999 810Intensief ruimtegebruik in Noord-Amerikaanse steden onder het vergrootglasIS NOORD-AMERIKAOp het gebied van intensief ruimtegebruik heeft men in Noord-Amerika aan-zienlijk meer ervaring dan in Nederland. Montreal heeft zijn UndergroundCity, Minneapolis zijn `opgetilde' Skyway System en in Boston wordt volopgewerkt aan de uitvoering van het Central Artery Project, dat voorziet in desloop en ondergrondse nieuwbouw van het bestaande stelsel van ringwegen.Het NIROV organiseerde twee studiereizen naar deze toonaangevende voor-beelden van intensief ruimtegebruik in Canada en de Verenigde Staten.Egbert KosterWinkelcentrum in Montreal;vijf lagen ondergronds,twee bovengronds. Door degrootschaligheid van hetondergrondse stelsel ishet maaiveld nietwaarneembaarDoorsnede van het Underground Space Center (USC) in Minneapolisplaatsvinden in de vorm van een aantakking op hetbestaande onder- of bovengrondse systeem. In decentra van Montreal en Minneapolis is de volledigdoor autoverkeer, parkeergarages, uitblaasopenin-gen en andere gribus gedomineerde openbareruimte grotendeels buitengewoon onaantrekkelijkvoor voetgangers. De straten bieden een troosteloosbeeld doordat winkels en openbare voorzieningenontbreken.'Ten aanzien van de exploitatie van het onder-grondse winkelapparaat in Montreal signaleert DenBoer het risico dat een uitbreiding van het onder-grondse stelsel met een nieuwe `winkelstraat' resul-teert in een spontane routeverlegging door het ko-perspubliek met alle gevolgen van dien voor de omzetvan de zittende winkels. Den Boer: `Door de ge-brekkige ori?ntatiemogelijkheden onder de grondis het etalagebeeld dominant in de UndergroundCity. Maar de hoeveelheid strekkende meter eta-lagefront is eigenlijk te groot om de gangwandengoed te kunnen vullen. Als er een nieuwe U-vormige uitbreiding aan het systeem wordt aange-takt, heb je de kans dat het altijd op vernieuwinggespitste koperspubliek de oorspronkelijke routemassaal links laat liggen. Het Skyway System vanMinneapolis biedt weliswaar betere ori?ntatie-mogelijkheden, maar is tegelijkertijd ook kwets-baarder voor spontane routeverleggingen doordathet zich ook relatief eenvoudiger laat uitbreiden.'De studiereis heeft Den Boer alleen maar gesterktin zijn overtuiging dat de voetganger het primaatvan het maaiveld moet hebben. `Het maaiveld magje niet opofferen aan verkeer en bovengrondse par-keervoorzieningen kan je het gevelbeeld niet aan-doen', aldus Den Boer. `Laten we in Nederlandalsjeblieft Montreal of Minneapolis niet gaan na-volgen. Begin niet aan niveauverschillen voor voet-gangers, tenzij je er echt niet omheen kan, zoals bijhet UCP-project in Utrecht. Overigens wilde degemeente Utrecht het opgetilde winkelniveau vanhet huidige Hoog Catharijne juist weer heel graagterugbrengen naar het maaiveld. Maar alle plannendaarvoor stuitten op onoverkomelijke commerci?leen verkeerstechnische bezwaren. Het begin jarenzeventig ge?ntroduceerde verhoogde voetgangers-niveau bleek in de praktijk onomkeerbaar.'`Meervoudig grondgebruik moet je vooral gebrui-ken om datgene wat je op maaiveld niet wilt zien,zoals infrastructuur en parkeren, uit het zicht tebrengen door het onder de grond te stoppen. HetMaagjesbolwerk in Zwolle, het Museumplein inAmsterdam en de Westerhaven in Groningen zijngoede voorbeelden van deze ontwikkeling. Vooralde combinatie van ondergronds parkeren met eengrote ondergrondse supermarkt of superstore,zoals in deze drie projecten, is mijns inziens eenontwikkeling die de komende tijd veel navolging zalgaan krijgen. Wel moet er dan naar gestreefd wor-den om in ondergrondse winkelruimten grotereverdiepingshoogten te realiseren. Juist onder deA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pStedenbouwkundecement 1999 8 11Boven | Minneapolis USC;lenzen en spiegels voortransport van lichtOnder | Zeven lagen vanondergrondse kantoor-ruimten in Minneapolismet quasi-bovengrondsebeleving van groen enbovenlichtEEN VOORBEELDVOOR ONS?grond heb je behoefte aan een gevoel van ruimte.'`De overkluizing van de Central Artery in Boston iseen goed, extreem grootschalig voorbeeld van hetonder de grond stoppen van hetgeen je op maaiveldliever kwijt dan rijk bent. Wat dit betreft is Bostonvan de drie bezochte steden het meest relevant voorde situatie in Nederland. Alleen zouden we in onsland momenteel proberen om bij zo'n ingreep dooreen pps-constructie de waardestijging van het parti-culiere onroerend goed in de omgeving te benuttenom de financiering van het project rond te krijgen.In dat opzicht kunnen ze in de VS in de toekomstnog wat van ons opsteken.'U r b a n g r o w t h b o u n d a r i e sProfessor Dirk Frieling (hoogleraar steden-bouwkundig ontwerpen aan de TU Delft) is, even-als Pieter den Boer, niet erg gecharmeerd van deruimtelijke en sociale kwaliteiten van deUnderground City en het Skyway System. Frieling:`De relatie tussen metro, winkels en horeca in deUnderground City vind ik nogal eenzijdig geori?n-teerd op winkelen. De universiteit is weliswaaraangetakt op het systeem, maar ligt helemaal aande rand en is niet echt ge?ntegreerd met de rest vande Underground City. De metro viel mij niet mee.Als je in de buurt van de stations komt, wordt hetgelijk donker en armoedig. Interessant is deUnderground City alleen tussen de middag als dekantoren leegstromen naar het ondergrondseniveau om daar te lunchen op de terrassen en in delunchrooms. Dan komt de ruimte echt tot leven.Die horecagelegenheden zijn door hun openbare,informele karakter veel vitaler dan gewone bedrijfs-kantines zoals die bij ons verplicht zijn. Kijk maarnaar de pubs in de Londense City. Bedrijfskantineszijn de dood in de pot voor de reguliere horeca. Opmaaiveldniveau is het centrum van Montreal ergsaai. 's Avonds moet je daar wegwezen.'Het Skyway System van Minneapolis beoordeeltFrieling zo mogelijk nog negatiever dan de Under-ground City van Montreal. Frieling: `Het SkywaySystem is weliswaar mooi gemaakt ? de loop-bruggen zijn zorgvuldig vormgegeven en reclamehebben ze goed weten weren ? maar gaat gebuktonder een extreme functiescheiding. Het heleraster van 8 x 8 stadsblokken bevat uitsluitendwinkels en kantoren. Afgezien van hotelgasten telthet hele gebied geen enkele bewoner. In feite is hetSkyway System een groot, discreet bewaakt priv?-terrein. In Minneapolis is men buitengewoon trotsdat het Skyway System de uitholling van het winkel-apparaat in het centrum tot staan heeft gebracht,maar persoonlijk vind ik dat niet bepaald indruk-wekkend.'`Boston is een heel ander verhaal. Ondanks alleaanslagen uit de jaren '60 blijkt het maaiveld vanhet grotendeels uit de 19eeeuw daterende centrumin sociaal en ruimtelijk opzicht bijna niet kapot tekrijgen. De beleving van de openbare ruimte lijdtnauwelijks onder de hoogte van de naar boven toeinspringende wolkenkrabbers, maar profiteert welvan de stedelijke sfeer die het gevolg is van de hogeA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pStedenbouwkundecement 1999 812Tien miljard dollar kosthet om de uit de jarenvijftig daterende door-gaande autosnelwegCentral Artery, downtownBoston ondergronds tebrengen. Hier het kruispuntvan Interstate 90 met deInterstate 93, een projectvan de HBG (in jointventure)foto: Fotopersbureau Jan de Wit jr.De Interstate 93 wordt door een 90 m brede tunnel verbondenmet Logan International Airportbebouwingsdichtheid. Minimaal twee keer per dagkomen de gebruikers van de kantoren immers alle-maal een keer buiten. Blijkbaar leeft de kwalititeitvan de openbare ruimte ook onder de bevolking vanBoston. Op particuliere initatief werd op het PostOffice Square een verpauperde bovengrondseparkeergarage vervangen door een zeslaagse onder-grondse garage en realiseerde men op het dak eenalleraardigst stadsparkje. De kosten werden opge-bracht door particuliere aandeelhouders en deeigenaren van de omliggende kantoortorens diehun investering binnen dertig jaar weer terug-verdienen door hogere huuropbrengsten. Daarnawordt de gemeente eigenaar van de garage.'Veel leerzamer dan Montreal, Mineapolis enBoston is volgens Frieling de havenstad Portland(Oregon) waar hij, aansluitend aan de studiereis, opeigen gelegenheid nog een paar dagen naar toeging. Frieling: `Meervoudig grondgebruik is inNederland alleen relevant voor een paar infrastruc-turele knooppunten in Amsterdam, Rotterdam,Utrecht en Den Haag. Vanuit het oogpunt vanruimtelijke ordening zet het vermijden van zoge-heten `urban sprawl' veel meer zoden aan de dijkdan het plaatselijk stapelen van verschillende func-ties. Minister Pronk kan zijn energie beter stekenin het streng toezien op de capaciteit van bestem-mingsplannen dan in het stimuleren van intensiefruimtegebruik. Binnen de contouren van dehuidige bestemmingsplannen is, vermoed ik, nogruimte genoeg om dertig jaar vooruit te kunnen.Zoals je bij Woerden en Bodegraven kunt zienwordt in ons land, ook in het Groene Hart, voort-durend veel te veel ruimte geboden aan verstede-lijking, waarbij alle bestuurslagen elkaar afdekken.'`In Portland hebben ze een zeer doeltreffendinstrument uitgevonden om dit soort ongewenste`urban sprawl' te vermijden. Tot 1975 vertoonde hetcentrum van Portland dezelfde ontwikkeling alsalle andere steden in de VS: bewoners die weg-vluchten naar de suburbs met als gevolg eengestage achteruitgang van winkels en voorzienin-gen. Na verschillende mislukte pogingen tot inter-gemeentelijke samenwerking binnen de agglome-ratie Portland in de vorm van een soort stads-provincie, heeft men toen uiteindelijk gekozen vooreen rechtstreeks door de burgers gekozen metro-politaan bestuursorgaan met slechts ??n taak: deruimtelijke ordening. Het doel dat dit metropoli-tane bestuur zichzelf stelde was het voorkomen vanurban sprawl door de groei van het ruimtegebruikstructureel achter te laten blijven bij de groei vande bevolking. Het instrument dat de staat Oregon? nota bene een van de dunst bevolkte staten van deVerenigde Staten ? ontwikkelde om dit doel tebereiken zijn de zogeheten `urban growth boun-daries', die het gebied markeren waarbinnen noggebouwd mag worden. Deze boundaries haddenonder meer tot gevolg dat er meer animo kwam omte investeren in het centrum.'`Natuurlijk moeten die urban growth boundariesop een gegeven moment ook bijgesteld kunnenworden. Maar dat kan alleen als de bevolking, debetrokken gemeenten en de plaatselijke milieulob-by van de noodzaak van stadsuitbreiding overtuigdkunnen worden. Zowel de bevolking als het metro-politane bestuur heeft de mogelijkheid om over eenvoorgenomen uitbreiding van de boundaries eenreferendum uit te schrijven, waarbij de bevolkingniet alleen voor of tegen kan stemmen maar ook,via meerkeuzevragen, haar mening kan geven overde omvang van de uitbreiding.'Het verschil met de situatie in Nederland is, aldusFrieling, dat de verschillende betrokken bestuurs-lagen elkaar niet stelselmatig afdekken, maar voort-durend met elkaar in de clinch liggen. `En dat isvanuit democratisch oogpunt een veel gezonderesituatie.' sA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pStedenbouwkundecement 1999 8 13Drie tunneldelen van deInterstate 93 worden metvijzels (`box jack'-techniek)onder een spoorweggeschoven. De omringendegrond wordt via een pijpen-systeem bevrorenfoto: Margot Balboni, Geoscapes