O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eInvent arisatiecement 2002 464O p z e t i n v e n t a r i s a t i eIn navolging van de inventarisatie`Betononderzoek onderzocht' uit1991 heeft de BV 10 jaar lateropnieuw opdracht gegeven totinventarisatie van actueel beton-onderzoek met een openbaar ka-rakter, dat omschreven is alsonderzoek dat te zijner tijd doormiddel van een openbaar rapport ofeen publicatie in een (vak)tijdschriftgepresenteerd wordt.Deze inventarisatie is ge?nitieerdom het betononderzoek in alge-mene zin te bevorderen en te ver-breden middels het in kaartbrengen van onderzoeksinstellin-gen, onderzoeksthema's en on-derzoekslacunes. Het belangrijk-ste doel van de inventarisatie ishet bevorderen van contactentussen de diverse onderzoeksin-stellingen en onderzoekers. Daar-naast wordt de inventarisatie doorde BV gebruikt als ondersteuningvan het te defini?ren beleid voorde komende jaren. Een instru-menthierbijisdevergelijkingvande actuele resultaten met de re-sultaten van de 10 jaar eerder uit-gevoerde inventarisatie. Hieruitkan een indicatie worden verkre-genvanverschuivendetendensenen belangstellingsgebieden.Om deze reden is de inventarisa-tieopdezelfdewijzeuitgevoerdalsdie uit 1991 met echter een be-langrijk toevoeging: behalve debekende onderzoeksinstellingenzijn nu ook alle ingenieurs- en ar-chitectenbureaus en bouwbedrij-venuithetadressenbestandvandeBV aangeschreven. Hierdoor is deactuele inventarisatie veel groot-schaliger opgezet en verschaftdeze ook informatie over de wijzewaarop in Nederland betononder-zoek wordt uitgevoerd. Door degekozen opzet zijn de hier gepre-senteerderesultatennietmeerdaneen momentopname van hetactuele betononderzoek in Neder-land. Conclusies uit de inventari-satie kunnen dan ook slechts metgrote voorzichtigheid worden ge-trokken, omdat bijvoorbeeld:? de lopende onderzoeksprojec-ten anders zullen zijn;? de inventarisatie slechts eenkwantitatief overzicht biedt.Tussen de aangetroffen onder-zoeksprojecten bestaanextreme verschillen in omvangen invulling;? er uitsluitend openbare onder-zoeksprojecten zijn opgenomen.Strategisch betononderzoek,bijvoorbeeld uitgevoerd doorde betonindustrie, komt in deinventarisatie niet voor. Ookvertrouwelijke studies, bijvoor-beeld naar aanleiding van schade-gevallen, zijn niet opgenomen;? de antwoordformulieren over-wegend door onderzoekers meteen technische invalshoek zijningevuld.U i t v o e r i n g i n v e n t a r i s a t i eTen behoeve van de inventarise-rende studie zijn in maart 2001circa 840 onderzoeksbedrijven,onderzoeksinstellingen, ingeni-eursbureaus, architectenbureaus,bouwbedrijven aangeschreven.In een brief is de vraag gesteld omactuele studies op het gebied vanbeton aan te geven. Behalve hetactuele onderzoeksprogramma istevens verzocht om aanwezigeidee?n voor nieuwe studies te ver-melden.Omdat het bij de verwerking vandeinventarisatieondoenlijkisomeen ordening aan te brengen aande hand van een summiere be-schrijving, is aan de bedrijven eninstellingen gevraagd het zwaar-tepunt van de studie op te geven.Hiertoe is op voorhand een lijstmet 23 thema's (met in totaal 64sub-thema's)gemaakt(ziekader).In de begeleidende brief naar be-drijven en instellingen is nadruk-kelijk gesteld dat meerdere (sub-)thema's van toepassing kunnenzijn op een aangemelde studie.R e a c t i e sIn totaal zijn 105 antwoordformu-lier geretourneerd, dit is circa13%.Hierbijhebben56vande105bedrijven aangegeven dat zij (mo-menteel) geen onderzoek verrich-ten. Hoewel de reacties van deze56 bedrijven geen betononder-zoek heeft opgeleverd, is hieruitwel een markant gegeven op temerken: 19 van de 56 bedrijvenheeft het vakje achter e-mail adresniet ingevuld, terwijl alle anderegegevens wel volledig zijn inge-vuld. Bij een nadere beschouwingblijktdate-mailadressenbijnauit-sluitend bij de antwoordformulie-ren van uitvoerende betonbedrij-ven ontbreken. Dit is in schrilcontrast met de antwoordformu-lieren van onderzoeksbedrijvenen ingenieursbureaus.InventarisatieBetononderzoek 2001dr.ir. Faas Moonen, TU Eindhoven faculteit BouwkundeIn opdracht van de Betonvereniging (BV) is in Nederland een inventariserendestudie uitgevoerd naar lopend betononderzoek in 2001. Dit onderzoek isgepresenteerd tijdens de strategische conferentie `Betononderzoek en depraktijk', gehouden in juni 2001 te Papendal. De bevindingen en interpreta-ties uit de inventariserende studie zijn besproken in vier workshops door decirca 50 deelnemers. Vervolgens zijn de resultaten, overzichten, feiten, trendsen interpretaties uit de inventarisatie en de reflecties in de workshops in eeneindrapportage opgenomen. Dit artikel beschrijft de belangrijkste bevindin-gen uit die eindrapportage.O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eInvent ar is atiecement 2002 4 65Een conclusie dat de betreffendeuitvoerende betonbedrijven ookdaadwerkelijk geen e-mail aan-sluitinghebbeniswellichttevoor-barig. Maar het geeft wel een dui-delijke indicatie. De relatief groteafwezigheid is een teken aan dewand dat deze bedrijfstak geenoptimaal gebruik zou maken vanmoderne communicatiemoge-lijkheden.Uit de 105 geretourneerde ant-woordformulieren blijven er nog49 bedrijven en instellingen over,die aangeven daadwerkelijk be-tononderzoek te verrichten. Hier-van hebben 6 bedrijven of instel-lingen geen eigen onderzoekonder handen, maar participerenin het onderzoek van anderen.De beschreven werkwijze heeftertoe geleid dat onderzoekspro-jecten en contactpersonen van 43onderzoeksinstellingen, ingeni-eursbureaus en bouwbedrijven inde eindrapportage konden wor-den opgenomen. Gezamenlijkzijn 206 studies aangemeld. Op-vallend is hierbij dat 19 `bekende'bedrijven en instellingen in totaal141 studies (68%) hebben aange-leverd, de overige 32% wordt door24 ingenieursbureaus en bouw-bedrijven verzorgd (met gemid-deld2,7studiesperbedrijf).Deor-ganisatie die de meeste studiesheeft aangemeld is de StichtingCUR met 42 studies (20 %).C o n c l u s i e s e ni n t e r p r e t a t i e sUit de inventarisatie blijkt dat devolgende subthema's zeer laagscoren:? Cement/bindmiddelvervangers? Praktische toepassingengrondstoffenvervanging? Kwaliteitsborging organisatie? Verbeteren arbeidsomstandig-heden? Veranderende marktomstan-digheden (wijziging omvangbouwstromen)? Wapening van prefab beton? Voegen bij prefab beton? Materiaalbesparing bij prefabbeton? Voorspanstaal? Constructieve verbindingenbij prefab beton? Gedeeltelijk voorgespannenbeton? Rijpings-studies? Rekenmethodes over uitvoe-ring en over stabiliteit? Esthetica over schoon betonen over uiterlijk? Kennissystemen, specificatieprestatiebenaderingSubthema's,diemomenteelvolopin de belangstelling staan, zijn:? Zelfverdichtend beton? Beoordeling normen? Nieuwe betontoepassingen? Schadegevallen en reparatie-systemenPrefab beton en voorgespannenbetonIndelijstmetthema'sdiezeerlaagscoren zijn onderwerpen overprefab beton en voorgespannenbeton sterk vertegenwoordigd.Enerzijds is deze lage score een-voudig verklaarbaar, omdat dittype onderzoek voornamelijk doorde prefab betonindustrie wordtge?nitieerd.Veelvanditonderzoekwordt als strategisch onderzoekaangemerkt en is in de inventari-satie niet opgenomen. Echter zelfsmet deze kanttekening in het ach-terhoofd, valt het aantal aange-melde studies tegen, zodat dezeonderwerpen extra aandacht ver-dienen.Geen studies met betrekking totarbeidsomstandighedenOpvallende afwezige bij de stu-dies is thema 6 `Verbeteren ar-beidsomstandigheden'.Ditismetname opvallend, omdat er mo-menteelwelveelonderzoekwordtverricht naar zelfverdichtend be-ton, waarbij het verbeteren van dearbeidsomstandigheden in de be-tonindustrie oorspronkelijk eenvan de belangrijkste argumentenwas. Het is daarom des te opval-lender dat dit aspect van het on-derzoek niet (meer ?) wordt ver-meld (terwijl er tegelijkertijd welveelvuldig gebruik is gemaakt vande mogelijkheid om een studie bijmeerdere subthema's onder tebrengen).Wellicht dat de veelal technischeinstelling van de betrokken on-derzoekersmedebepalendisvoorde verschoven aandacht bij hetbenoemen van de subthema's.Desalniettemin moet het verbete-ren van het imago en de arbeids-omstandigheden een belangrijkthema voor betonstudies blijven(niet alleen in relatie tot zelfver-dichtend beton).HogesterktebetonHogesterktebeton is met slechts 3studies zeer matig vertegenwoor-digd in de inventarisatie. Wordendeze drie studies nader be-schouwd, dan blijkt dit voorna-melijk afgeronde studies te zijn.Het lijkt er op, dat de aanvanke-lijke aandacht voor hogesterkte-beton momenteel verdrongen isdoor studies naar zelfverdichtendbeton en andere nieuwe beton-soorten.Verschuivingen van aandachts-veldenBij nadere beschouwing van de re-sultaten van de inventarisatie lijkthetalsofdeaandachtinhetactuelebetononderzoek is afgenomen bijbekende thema's als milieu-effec-ten, duurzaam bouwen, kwali-teitsborging e.d., overeenkomstigdeafnemendebelangstellingindevakliteratuur en congressen.Als in de inventarisatie wordtgezocht naar de thema's met veelstudies in voorbereiding, steekthet thema `Levensduur' duidelijkboven de rest uit (met 9 studies invoorbereiding). Dit wekt de in-druk dat het thema levensduureen populair onderwerp is voor dekomende jaren. Een onderwerpoverigens dat nu al nadrukkelijkaanwezig is in de vakliteratuur.Onderzoek naar wapeningssyste-men verdient meer aandachtIn de inventarisatie kan ook eenopvallende tegenstelling wordenopgemerkt. Zo is er betrekkelijkveel aandacht voor allerlei nieuweO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eInvent arisatiecement 2002 466betonsoorten en ?toepassingen,maar wordt er tegelijkertijdweinig aandacht besteed aan hetverbeteren van de wapening. Hetlijkthierbijwelalsofveelverwachtwordt van het verbeteren van demortelsamenstelling terwijl menzich kennelijk heeft neergelegdbij de beperkingen van de huidigewijze van wapenen.Het optimaliseren van de wape-ning en het vinden van alternatie-ve wapeningssystemen verdientaanzienlijkmeeraandachtdandatuit de inventarisatie blijkt. Wantonderzoek naar wapeningsmoge-lijkheden heeft een vergelijkbareimpact op de gebruiksmogelijk-heden van betonconstructies alsonderzoeknaareenoptimalemor-telsamenstelling.BrandIn de inventarisatie zijn slechts 2actuele studies aangemeld waarinhet brandgedrag van beton wordtonderzocht (+ 2 studies in voor-bereiding).Het kan zijn dat dit geringe aantalvoortkomt uit een groot vertrou-wen in het brandgedrag van be-tonconstructies. Maar een meerrealistische verklaring is dat hetonderzoek naar brandgedrag alseen specialistische en kostbareaangelegenheid wordt ervaren.Het lijkt de moeite waard omnader te beschouwen of dezepraktische bezwaren de geringeinteresse voor brandgedrag ver-oorzaken, zodat onderzoek even-tueel in een groter kader ge?ni-tieerd dient te wordenEsthetica en hybride constructiesMomenteel is in de vakbladen be-trekkelijk veel aandacht voor deesthetica van betonconstructies.Zo worden in architectuurbladenregelmatig foto's afgedrukt, omde vele mogelijkheden voor de op-pervlakteafwerking, de structuuren het kleurgebruik van beton tedemonstreren. Uit de inventari-satie komt echter een beeld naarvoren dat aan de esthetica vanbeton weinig onderzoek wordtverricht.Voor het onderwerp hybride con-structies geldt dezelfde tegenstel-ling. Want het aantal studies, datde specifieke mogelijkheden vanhybride constructies onderzoekt,staat in schril contrast met dewarme interesse van architectenin deze constructies.V e r g e l i j k i n g m e t d ei n v e n t a r i s a t i e u i t 1 9 9 1Omdatdeinventarisatieopgelijkewijze is uitgevoerd als de studie`Betononderzoek onderzocht' uit1991, kan worden gekeken naartendensen die destijds werden ge-signaleerd en de tendensen uit deactuele inventarisatie. In de in-ventarisatie uit 1991 zijn destijdsop basis van een kwantitatieve ver-gelijking drie zwaartepunten on-derkent:1. nieuwe betontoepassingenen betonsoorten (in 2001:nieuwe betontoepassingen:zelfverdichtend beton)2. Opstellen rekenregels (in2001: beoordeling normen)3. Uitvoering van betoncon-structies (in 2001: schadege-vallen en reparatiesystemen)Er blijkt een redelijke overeen-komst te zijn tussen de eerstetwee thema's (waarbij echter welmoet worden opgemerkt dat hetzwaartepunt is verschoven vanhogesterktebeton naar zelfver-dichtend beton).In de inventarisatie uit 1991 zijnook enkele thema's onderkend,die naar de mening van de auteuronderbelicht worden. Dit warendestijds:1. Invloed arbeidsomstandig-heden (2001: verbeterenarbeidsomstandigheden)2. Consequenties veranderendemarktomstandigheden(2001: kwaliteitsborging)3. Milieu-aspecten (2001:brand)4. Reken- en ontwerptechnie-ken (2001: kennissystemen)Ook hier zijn er frappante over-eenkomsten met betrekking totde arbeidsomstandigheden.G e g e v e n s u i t d e p r a k t i j kHoewel niet expliciet gevraagd,hebben diverse ingenieursbu-reaus en betonbedrijven, die zelfgeen onderzoek verrichten, hetantwoordformulier geretour-neerd en hierop ingevuld bijwelke thema's nader onderzoekgewenst is. Deze gegevens zijnverwerkt door per thema te bere-kenen hoe vaak dit thema is aan-gekruist. De gegevens uit de in-ventarisatie zijn op dezelfde wijzeomgerekend naar een percentage(ten opzichte van het totale aantalaangemelde studies). In de eind-rapportage zijn de thema's zo-danig geordend dat de verschillenin de percentages van de voorstel-len uit de praktijk en de gevondenstudies in de inventarisatie dui-delijk zichtbaar zijn. Het grootsteverschil is gevonden bij het thema`Beoordeling normen' (waarbijgeen enkele van de ingenieursbu-reausenbetonbedrijvenditthemaheeft aangekruist). Aan de onder-zijde staat het thema `Prefabbeton', waarbij de ingenieursbu-reaus en betonbedrijven meer on-derzoek verwachten dan in de in-ventarisatie zijn aangemeld.In absolute waarde beschouwd,hebben de ingenieursbureaus enbetonbedrijvenhetthema`Nieuwebetontoepassingen /-soorten' hetmeest aangekruist, op de voetgevolgd door het thema `uitvoe-ring'. Maar ook het thema `prefabbeton', `grondstoffenvervanging',`levensduur' en `rekenmethodes'zijn nadrukkelijk aanwezig in dereacties van de ingenieursbureausen betonbedrijven.Opvallend is dat het thema `ver-beteren arbeidsomstandigheden',evenals in de inventarisatie, doorgeen enkel ingenieursbureau ofbetonbedrijf is aangekruist.De subthema's met de grootsteverschillen tussen de voorstellenuit de praktijk en de resultaten vande inventarisatie zijn `milieu-ef-fecten', `schadegevallen en repara-tiesystemen', `reken- en ontwerp-technieken',`hybrideconstructies'O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eInvent ar is atiecement 2002 4 67en `beoordeling normen', waar-voor ingenieursbureaus en beton-bedrijven aanzienlijk minder inte-resse aan de dag leggen dan deuitkomst van de inventarisatie.Daarentegen is bij de subthema's`grindvervangers/alternatieve ma-terialen', `duurzame wapening',`hogesterktebeton',`uitvoering:be-kistingen', `constructieve verbin-dingen bij prefab' en `rekenme-thodes funderingen' een grotereinteresse gevonden.Overigens kunnen uit de gege-vensvandeingenieursbureausenbetonbedrijven geen harde con-clusies worden getrokken omdatde populatie van de inzendersklein is. De tendensen die uit ditoverzicht naar voren komen, zijnechter voldoende interessant omenkele hiervan nader te onder-zoeken.R e s u m ?Uit de inventarisatie `Betonon-derzoek 2001' kunnen voorzich-tig enkele conclusies worden ge-trokken. Zo zijn er weinig studiesgevonden met betrekking tot hetverbeteren van wapening en be-kisting. Naar het verbeteren vande mortelsamenstelling wordtwel veelvuldig onderzoek verrichtwaardoor het lijkt alsof de beton-wereld zich heeft neergelegd bijde beperkingen van de huidigewijze van wapenen en bekisten.Ook het verbeteren van de ar-beidsomstandigheden is geenitem(meer).Onderzoeknaarzelf-verdichtend beton richt zich nunog vooral op het verlagen van dekostprijs. Daarentegen zijnstudies met betrekking tot hoge-sterktebetonnauwelijksvertegen-woordigd, deze maken nu plaatsvoor zelfverdichtend beton.De warme belangstelling in vak-bladen voor esthetica van beton-constructies is niet terug te vin-den in de inventarisatie. Struc-tureel onderzoek op dit gebied isnauwelijks aangemeld. Hetzelfdegeldt ook voor hybride construc-ties.Het brandgedrag van beton wordtnauwelijks onderzocht. Als ditkomt doordat het een specialis-tisch en kostbaar onderzoek isdan moet dit in een groter kaderworden ge?nitieerd.Ook onderzoek naar prefab betonen voorgespannen beton zijn inde inventarisatie nauwelijks aan-gemeld. Enerzijds is dit goed ver-klaarbaar doordat dit type onder-zoek veelal door prefab beton-bedrijven als strategisch onder-zoek wordt verricht. Desondanksverdient dit onderzoek enig extraaandacht omdat het zwaartepuntvan dit onderzoek nu vooralgericht is op een optimalisatie vande huidige situatie. De kansbestaat hierbij dat onderzoek naarnieuwemogelijkhedenennieuwetoepassingen onvoldoende van degrond komt.Tot slot komt uit de inventarisatieeen beeld naar voren dat uitvoe-rende betonbedrijven nauwelijksgebruik maken van de huidigecommunicatiemogelijkheden viae-mail.Alsditbeeldcorrectis,zijnacties op korte termijn gewenst,zodat de achterstand van uitvoe-rende Betonbedrijven snel kanworden ingelopen. D e 2 3 a a n g e r e i k t e( s u b - ) t h e m a ' s z i j n? Milieu-aspecten (sub-thema's: milieu-effecten,milieu-eisen, Duurzaam Bouwen)? Grondstoffenvervanging (sub-thema's: grindvervan-gers en alternatieve materialen, cementvervangers ofbindmiddelvervangers, zandvervangers, vulstoffen,lichte toeslag, praktische toepassingen)? Levensduur (sub-thema's: duurzaam beton, duurzame wapening, rationeel beheer en schadegevallen,reparatiesystemen)? Kwaliteitsborging (sub-thema's: kwaliteitsborgingvan de organisatie, kwaliteitsborging bij de uitvoe-ring)? Nieuwe betontoepassingen / -soorten (sub-thema's:nieuwe betontoepassingen, hoge sterkte beton, nieuwebetonsoorten, alternatieve wapening, zelfverdichtendbeton, lichtbeton)? Verbeteren arbeidsomstandigheden? Marktomstandigheden (sub-thema's: snelheid vanbouwen, wijziging omvang bouwstromen, wijzigingverantwoordelijkheden, robotisering in de bouw)? Reken- en ontwerptechnieken? Uitvoering (sub-thema's: bekistingen, wapenings-staal, beton, nieuwe productietechnieken. verharding-beheersingssystemen. sturing, zelfverdichtend beton)? Prefab beton (sub-thema's: algemeen, constructieveverbindingen, wapening, voegen, materiaalbespa-ring)? Voorspanning (sub-thema's: voorspanstaal, veranke-ringsystemen, voorgespannen beton. uitwendige voor-spanning, voorspankabels uit kunststof. gedeeltelijkvoorgespannen beton, rijpings-studies)? Brand? Hybride constructies? Rekenmethodes (sub-thema's: funderingen, uitvoe-ring, stabiliteit, ontwerp en berekening)? Versterking van constructies? Beoordeling normen? Betontechnologie? Numeriek modelleren? Niet-destructief onderzoek? Monitoringssystemen? Esthetica (sub-thema's: schoon beton, duurzaam-heid, uiterlijk)? Kennissystemen (sub-thema's: expertsystemen, speci-ficatie prestatiebenadering)? Overige