A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInfras tr uc tuurcement 2006 6hoogterras metbeboste steilrandlandelijk gebiedRijksweg 73-zuid met bomenrijenoccupatiezone (zijdestads- en dorpskernen)Maasdalir. J.M.J.F. Thijs, Rijkswaterstaat Bouwdienstir. P.P.E. Wintermans, Quist Wintermans Architectenir. C.A.M. van der Velden, Dienst Landelijk Gebied, LNVWanneer we onze rijkswegen goed bekijken, valt het opdat er een veelheid aan objecten te zien is die vaak niet opelkaar zijn afgestemd: grondwallen, geluidsschermen,viaducten, portalen, geleiderails, lichtmasten enz. Alleverschillend van vorm, materiaal en kleur en veelal onaf-hankelijk van elkaar gerealiseerd. Gezien de lange ont-wikkelingen die deze rijkswegen hebben doorgemaakt, isdit resultaat wel begrijpelijk, maar zeker niet gewenst. BijdeplanvormingenaanlegvanRijkswegA73-zuidbestondde kans een integraal wegontwerp te maken, waarbij alleobjecten zoveel mogelijk in samenhang worden ontwor-pen en aansluitingen op een eenduidige manier wordenuitgevoerd. Een integraal wegontwerp voorkomt ad hocoplossingen en resulteert in een rustig, doordacht enaangenaam wegbeeld.Rijksweg A73-zuid wordt een belangrijke noord-zuidverbinding in midden Limburg. Deze autosnel-weg loopt parallel aan de Maas en verbindt de A73-noord en A67 boven Venlo met de A2 ver onderRoermond (fig. 1). In het traject van ruim 40 kmbevinden zich veertig viaducten, onderdoorgangenen ecoducten, een verdiepte ligging bij Tegelen,tunnels bij Swalmen en Roermond, een zeer schevekruising met de spoorlijn Roermond-Sittard en velekilometers geluidsscherm.Integraal wegontwerp en vormgeving kunstwerken Rijksweg A73-zuidINTEGRAALWEGONTWERPENBinnen het samenwerkingsverband Via Limburgspannen Rijk en Provincie zich in om v??r 2008 enbinnen het gestelde financi?le kader de rijkswegenA73-zuid en A74 en de provinciale wegen N280 enN293 te realiseren.L a n d s c h a p p e l i j k e i n p a s s i n gRijksweg A73-zuid slingert langs steden en dorpenmet afwisselend aan de ene zijde stedelijk en aan deandere zijde landelijk gebied. Volgens de visie vande landschapsarchitect moet de snelweg zorgvuldigworden ingepast in het landschap, maar wel alszelfstandige structuur herkenbaar zijn. Op deoostoever van de Maas wordt dit gerealiseerd door1 |Rijksweg A73-zuid vormteen belangrijke noord-zuidverbinding inmidden LimburgRWS Limburg2 |A73-zuid als landschaps-structuur tussenbebouwd en landelijkgebiedA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInfras tr uc tuurcement 2006 6 de rijksweg aan de zijde van de bebouwing af tezomen met drie rijen bomen. Aan de zijde van hetlandelijke gebied worden geen bomen geplant,opdat er een vrij uitzicht blijft op de natuurlijkeomgeving. Dit levert een asymmetrisch wegbeeldop, dat als positief wordt ervaren wanneer dit con-sequent en herkenbaar wordt doorgevoerd (fig. 2).A r c h i t e c t e n p l a t f o r mBinnen het projectbureau van Rijkswaterstaat iseen Architectenplatform ingesteld, waarin naast deopdrachtgever, architect en landschapsarchitect ookde ontwerpleiders voor de weg, de viaducten en detunnels zitting hadden. `Sober en doelmatig', luiddede opdracht, `een uniforme en herkenbare stijl voorde A73-zuid'. De samenwerking binnen dit plat-form maakte het mogelijk de belangrijkste ontwerp-uitgangspunten voor het gehele trac? in beeld tekrijgen, vast te houden en niet te verzanden indetails en ingewikkelde oplossingen. Gemaaktekeuzes werden door alle leden aan hun achterbanuitgedragen en er werd draagvlak gecre?erd, zodathet plan weerstand kon bieden aan invloeden vanbinnen- en van buitenaf. Continu?teit, betrokken-heid en affiniteit met vormgeving bleken voor hetArchitectenplatform van essentieel belang.V i a d u c t e nHet ontwerp van de viaducten over de rijkswegspeelt in op het asymmetrische beeld van de weg;het wil het juist versterken (fig. 3). Immers, waar eenlokale weg de snelweg kruist, wordt de doorgaandebomenrij onderbroken. Aan deze zijde van het via-duct wordt het landhoofd vormgegeven met eenverticale keerwand, die visueel de doorsnijding vande bomenrij herstelt (fig. 3a). Aan de andere zijdevan het viaduct wordt een landhoofd met een schuintalud toegepast, zodat het zicht over het landschapniet onnodig wordt belemmerd (fig. 3c). De midden-ondersteuning blijft transparant door de rankekolommen die het dek puntvormig ondersteunen(fig. 3b). Hierdoor ontstaat `een open beeld' waarbijdiagonaal doorzicht onder het viaduct mogelijk is.Indien de bomenrij van wegzijde wisselt, gebeurt ditaltijd bij een viaduct (fig. 4). Dit kunstwerk wordtdan uitgevoerd met twee verticale landhoofden.O n d e r d o o r g a n g e nHet ontwerp voor de onderdoorgangen reageert opeen vergelijkbare wijze op de doorsnijding van debomenrij. Aan de bomenzijde wordt het talud opge-vangen door verticale wanden, waardoor visueel dedoorsnijding van de bomenrij minimaal is. Aan delandschapszijde wordt het talud afgerond, zodatook hier het zicht op landschap en natuur zo minmogelijk wordt belemmerd (fig. 5). Aan deze zijdeligt de borstwering in hetzelfde vlak als de geluids-schermen langs de rijksweg, zodat er in aanzicht??n doorgaand verticaal vlak ontstaat. In hi?rarchi-sche zin is de rijksweg belangrijker dan de weg die`er onderdoor' gaat, deze graaft zich als het wareonder een lint in het landschap door.3 |De viaducten hebben eenasymmetrisch dwarspro-fiela. grondkerende wandevenwijdig aan bomenrijb. zicht door kolommenvan middenondersteu-ningc. talud wordt afgewerktmet betonnen eco-zuilenab cA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInfras tr uc tuurcement 2006 610G e l u i d s s c h e r m e nAls geluidswerende voorzieningen worden zoveelmogelijk aarden wallen toegepast met begroeiingdie past bij de natuurlijke omgeving van de weg.Wanneer door ruimtegebrek een wal niet tot denoodzakelijke hoogte kan worden gebracht, wordtdeze opgehoogd met een groen scherm op dekruin. Schermen die vrij in het maaiveld staan,worden gebouwd van beton: langgerekte vlakken opeen vaste afstand van de weg met be?indigingen enverloop van hoogteverschillen overeenkomstig despelregels voor de wanden van de kunstwerken (fig.6). Om het lijnenspel visueel rustig te houden bij desnelheid van het verkeer, worden de schermenslechts bij hoge uitzondering onderbroken.E c o p a s s a g e s e n e c o d u c t e nAlleen wanneer het omwille van de leesbaarheidvan het landschap gewenst is, zoals bij de ecopas-sage over de Swalm om de rivier en het dal te kun-nen waarnemen, wordt in het betonnen schermeen transparant gedeelte opgenomen. Dit wordtdan uitgevoerd als een raam met voldoende hogeborstwering, zodat 's nachts de fauna in het ecolo-gisch belangrijke stroomgebied zo min mogelijkwordt afgeschrikt door het verkeer. De ecoducten?ver de rijksweg worden vormgegeven volgensdezelfde spelregels als de viaducten. Voor deafscherming van flora en fauna zijn de randen afge-werkt met een houten scherm. De stalen draagcon-structie van deze schermen behoort qua vorm totdezelfde familie als de standaardleuning op de via-ducten.T u n n e l s e n v e r d i e p t e l i g g i n g e nAlle stijlelementen van het ontwerp van de overi-ge kunstwerken komen terug bij de tunnels enverdiepte liggingen. Bij de toeritten gaan degeluidsschermen in het stedelijk gebied geleide-lijk over in hoge wanden, waardoor de automobi-list het gevoel krijgt steeds dieper te gaan omdaarna weer omhoog te komen. De rechte front-wand van de tunnels benadrukt het begin eneinde van de tunnelbuis. De in- en uitgangen vande tunnels zijn onderling verschoven en een rook-muur verhindert dat uitlaatgassen door de tun-nelbuizen circuleren (fig. 7). De geometrischevormen zijn sober en functioneel, enkel boven devluchtdeuren van het middentunnelkanaal wordteen gebaar gemaakt: een transparant uitkijktoren-tje, waar men op het tunneldak zicht heeft op hetonderdoorgaande verkeer (fig. 8). In de borstwe-ring rond het tunneldak komt de vormentaal vande rijksweg terug als verbindend element tussenboven en onder.V o r m g e v i n g s v i s i e`Kunstwerken zijn bouwwerken, zij vormen het land-schap zodanig dat de verkeersstromen in gewenstebanen worden geleid. Door hun vormgeving en meestalgrote afmetingen maken zij ook deel uit van het land-schap. Onze relatie met deze bouwwerken is andersdan die met gebouwen. We verblijven er niet in, weraken ze niet aan. We zijn meestal in beweging envaak met een hoge snelheid. We gaan er nooit naartoe, maar komen er altijd voorbij. Deze overwegingensturen ons bij het vormgeven van de kunstwerken naarzeer eenvoudige, sterke, plastische vormen. Eenduidigin expressie, ??nduidig in materiaalgebruik met weinigdetails en kleuren. Lange soepele lijnen en vlakken omzoveel mogelijk op de schaal te komen van het omrin-gende landschap. Per trac? vertonen viaducten, onder-doorgangen, tunnels en geluidsschermen overeenkom-sten in materiaal, vorm en kleur. Zo vormen zij eenfamilie van kunstwerken'.4 |De bomenrij wisselt vanwegzijde in de bosrijkeomgeving van Reuver5 |Bij de onderdoorgangenis er een afgerond taludaan de landschapszijdeen een verticale wandaan de bomenzijdeA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInfras tr uc tuurcement 2006 6 11T e x t u u r e n a f w e r k i n g v a n w a n d e nVoor de oppervlaktestructuur van alle verticalebetonnen wanden is gekozen voor verticale canne-lures. Hiervoor is een drietal argumenten aan tevoeren.Het oppervlak wordt zodanig vergroot, dat in com-binatie met pori?nbeton het geluidsabsorberendvermogen aanzienlijk wordt verhoogd. Daardoorkan op tal van plaatsen de hoogte van geluidsscher-men worden beperkt.Bij toepassing van prefab platen kunnen de bevesti-gingen in de verdiepte vlakken worden aange-bracht, waardoor deze nagenoeg onzichtbaar blij-ven en de samengestelde vlakken als ??n geheeloverkomen.De ribbelstructuur van de cannelures cre?ert scha-duwwerking, waardoor het oppervlak veel mindergevoelig is voor aftekening van vervuiling en boven-dien minder interessant is voor graffitivandalen(fig. 9). Het gehele geribbelde vlak wordt omkaderddoor een niet-geprofileerde betonnen rand; dezemaakt de vorm af.C o m m i s s i e R u i m t e l i j k e K w a l i t e i tV i a L i m b u r gVoor het welstandsadvies is de overkoepelendeCommissie Ruimtelijke Kwaliteit Via Limburg inge-steld, waarin vertegenwoordigers van alle betrok-ken gemeenten zitting hadden. Achtereenvolgenszijn de landschaps- en vormgevingsvisie gepresen-teerd, waarna de individuele kunstwerken kondenworden beoordeeld, conform de voortgang van hetproject. De commissie hield zicht op het project inzijn totaliteit en bewaakte, gemeentegrens over-schrijdend, de kwaliteit van de ontwerpen. Hiermeewerd voorkomen, dat te veel lokale of individueleinbreng het proces onnodig zou kunnen frustreren.Op basis van de goedgekeurde vormgevingsteke-ningen op hoofdlijnen zijn door het projectbureauvan Rijkswaterstaat de bouwvergunningen aange-vraagd. Hierbij zijn er afspraken gemaakt om dedefinitieve technische tekeningen en berekeningenop een later moment dan de aanvraag in te mogendienen.M o d e r n e c o n t r a c t v o r m e nDe tunnels en verdiepte ligging zijn door Rijkswa-terstaat aanbesteed middels drie Design & Con-struct-contracten op basis van de UAV-GC. Voordeze kunstwerken ligt de ontwerpverantwoordelijk-heid bij de opdrachtnemer. De vormgevingsteke-ningen maken onderdeel uit van de contractdocu-6 |Be?indiging, hoogtever-schillen en transparantedelen bij geluidsscher-men, links reflecterenduitgevoerd, rechts absor-berend7 |Het dienstengebouw vande Roertunnel is ge?nte-greerd in de verschovenin- en uitgang van detunnelbuizenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInfras tr uc tuurcement 2006 612menten. De wegvakken en bijbehorende viaducten,ecopassages en geluidsschermen zijn aanbesteeddoor middel van vier Engineering & Construct-con-tracten op basis van de UAV '89. Hierbij draagtRijkswaterstaat de verantwoordelijkheid voor hetmeegeleverde basisontwerp van de kunstwerken.Voor de gewenste uniformiteit zijn de wezenlijkeelementen van de vormgeving vastgelegd in stan-daarddetails. Binnen de randvoorwaarden van hetcontract krijgt de aannemer ruimte om te optimali-seren ten aanzien van afmetingen en uitvoerings-methoden.K w a l i t e i t s b o r g i n gDe contractbeheersing van de D&C en E&C-con-tracten wordt gebaseerd op de beoordeling van dekwaliteitsborging van de externe partijen. Dezekeuze kan een bedreiging vormen voor de kwaliteitvan het project. De aanbiedende partijen zullenzich richten op de laagste prijs waarvoor zij nog netkunnen voldoen aan de functionele eisen van hundeelopdracht. Bij het grote aantal betrokken partij-en met ieder hun belangen in de zes bouwcontrac-ten bestaat de kans dat de samenhang binnen hetintegraal wegontwerp verwaterd. Het Architecten-platform en de Commissie Ruimtelijke Kwaliteitzijn inmiddels opgeheven. Het is nu aan Rijkswa-terstaat om de aannemers te houden aan de vorm-geving van de kunstwerken. De bouwpraktijk blijktechter weerbarstig, er is altijd wel een reden om vanhet ontwerp af te wijken en het iets gemakkelijkerte doen. De tijd zal het leren. n8 |De onderling verschovenin- en uitgangen van `detunnel Swalmen' metbovenin het transparanteuitkijktorentje9 |De ribbelstructuur vande cannelures cre?ertschaduwwerking waar-door vervuiling zich min-der aftekent