De reden om de uitbreiding van de kantoorvillaondergronds uit te voeren, was dat het bestem-mingsplan geen mogelijkheid voor bovengrondsegebouwuitbreiding bood. Het bestemmingsplanvoorzag bovendien niet in de mogelijkheid vanondergronds bouwen. Na veel discussie met degemeente over de vraag of bouwvolume onder eengazon als `bouwwerk' of als `tuin' moet wordenbeschouwd, kreeg het bouwplan uiteindelijk hetvoordeel van twijfel als zijnde een bijzonder voor-beeld van intensief ruimtegebruik, passend in detoekomstige ontwikkeling van de stad.Mecanoo verbouwde het interieur van de bestaandevilla (600 m2vloeroppervlakte) tot een `dynamisch'kantoor met vergaderruimten en wisselwerkplek-ken. De door de opdrachtgever verlangde grote ver-gaderzaal werd samen met een zaal met wissel-werkplekken ondergebracht in de 400 m2groteondergrondse uitbreiding.Het raffinement van het ontwerp zit in het feit dathet niet wordt ervaren als een ondergrondse ruimtemet twee patio's ten behoeve van de daglichttoetre-ding maar als een transparante, bovengrondse kan-toorvleugel die, inclusief patio's, in zijn geheel is ver-zonken in het terrein. Binnen de rechthoekige `kuip'van ongeveer 37 x 12 m2is een kamvormige gebouw-structuur gerealiseerd die bijna evenveel strekkendemeterglaspuiaandetweepatio'sheeftalsdichte`bui-tenwanden' die samenvallen met de omtrek van dekuip. Het uitzicht op de sereen ingerichte patio's isweliswaar niet wijds, maar aantrekkelijker dan hetobligate uitzicht op een parkeerterrein waarmee veelbovengrondse kantoren het moeten doen. Sterker,als je niet beschikt over `voorkennis' van de werke-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 316Ondergrondse uitbreiding van een kantoorvillaINGEGRAVENDAKVERDIEPINGArchitectenbureau Mecanoo stond voor de taak om de kantoorvilla van orga-nisatieadviesbureau Andersson Elffers Felix (AEF) aan de Maliebaan in Utrechtvan een grote ondergrondse uitbreiding te voorzien. Door in het ondergrond-se volume twee patio's uit te sparen en zowel de patiopuien als de binnen-wanden over de volle hoogte en breedte uit te voeren in glas, is een interieurgecre?erd dat qua uitzicht en daglicht niet onderdoet voor de bovengrondsevertrekken in de villa. Uitvoeringstechnisch had de uitbreiding nogal wat voe-ten in de aarde. Omdat de bouwput niet mocht worden bemalen, moest onderwater een waterdichte, opdrijvingsbestendige kuip worden gerealiseerd.Egbert KosterSober interieur, vormgegeven met drie materialen: beton, houten glasAlle patiopuien en binnenwanden van de ondergrondse uitbrei-ding zijn over de volle hoogte en breedte uitgevoerd in helderglas. Door het schuin oplopende dak ontstaat een subtiele per-spectivische vergroting van het interieur. Ter versterking van ditperspectief zijn alle onder- en bovendorpels van zowel de glazenpatiopuien als de binnenwanden in de vloer en het plafondverzonken. Een over de hele lengte van de gang aangebrachtekastenwand houdt de illusie van een `papierloos kantoor' in standFoto's: Christian Richterslijke hoogte van de gebouwen en bomen in de directeomgeving, is het vrijwel onmogelijk om op basis vanhet door de patio's omkaderde uitzicht te bepalen ofje je boven of onder het maaiveld bevindt.O n d e r w a t e r b e t o nBouwtechnisch is de ondergrondse uitbreiding infeite een min of meer gewoon bouwwerk met eengrasdak dat is opgetrokken binnen een ommuurdbouwterrein. Het meeste geld, bouwmateriaal endenkwerkzitdanooknietinhetondergrondsebouw-volume,maarindeconstructievandekuip.Degroot-ste complicatie was dat, met het oog op de funde-ringen van de belendende bebouwing, in deachtertuin geen droge (bemaalde) bouwput mochtworden gemaakt.Rondom de uitbreiding zijn eerst (trillingsvrij)elf meter lange stalen damwanden aangebracht.Binnen deze kuipwanden werd een 5 m diepe`bouwput' uitgegraven, gevuld met grondwater.Op de bodem is vervolgens met behulp van duikerseenruim??nmeterdikkevloervanonderwaterbetongestort die voldoende massa heeft om (samen metde op trek belaste damwanden) opdrijven van de2500 m3grote kuip te voorkomen. Na het leegpom-pen van de kuip in een nabijgelegen gracht, is opdeze ongewapende onderwaterbetonvloer een (metboorankers verankerde) 0,30 m dikke gewapendeconstructievloer aangebracht.Een complicatie bij het maken van de kuip vormdedeaansluitingvandeondergrondseuitbreidingopdevilladie,vanbuitenafonzichtbaar,onderdeoudevillais gesitueerd. Aangezien de villa is gefundeerd opstaal was het niet zonder meer mogelijk om onder debouwmuur een doorgang te maken. Een oplossinghiervoor werd gevonden in het plaatselijk `verstenen'van de bodem door middel van chemische injectie.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 3 17Het schuin oplopende grasdak van de ondergrondse uitbreiding en het verhoogde terrasliggen als een moderne `groene' sokkel onder de oude villa geschovenDoorsnedePlattegrondP e r s p e c t i v i s c h e w e r k i n gDe stalen damwanden van de kuip zijn aan de bin-nenzijde `afgewerkt' met schoon beton. Hiervoorwerdenopeendoordearchitectenaangegevenmaat-raster centerpennen op de damwanden gelast. Hetschuin omhoog lopende dak van de uitbreiding (datin constructief opzicht als stempelraam van de kuipfungeert) stijgt aan de achterzijde van de grote ver-gaderzaalbovende`kuipwand'vandepatiouit.Hier-door ondergaat het interieur van de uitbreiding nietalleen bij binnenkomst een subtiele perspectivischevergroting maar wordt ook `tastbaar' gemaakt datje je niet in een veredelde kelder bevindt, maar ineen soort in het terrein verzonken dakverdieping of`penthouse'. Ter versterking van deze perspectief-werking zijn alle onder- en bovendorpels van zowelde glazen patiopuien als de binnenwanden in devloer en het plafond verzonken.Aan de buitenkant, dat wil zeggen in de tuin, mani-festeert het dak van de ondergrondse uitbreidingzich als een schuin oplopend gazon met verdieptepatio's dat als een moderne groene sokkel onder deoude villa is geschoven. Als voorbeeld van intensiefruimtegebruik, in casu dubbel grondgebruik, is deondergrondse uitbreiding zonder meer geslaagd.De tuin heeft niet ingeboet aan gebruikswaarde ofbelevingswaarde. Het feit dat de bouwkosten nietopenbaar worden gemaakt doet echter vrezen datdit succesvolle voorbeeld van dubbel grondgebruikvoorlopig geen massale navolging zal krijgen.Projectgegevensopdrachtgever:Andersson Elffers Felix, Utrechteigenaar:J.H. Fentener van Vlissingenontwerp:Mecanoo Architecten, Delftadviseur constructies:ABT Adviesbureau voor Bouwtechniek, Delfthoofdaannemer:Van Zoelen, Utrechtonderwaterbeton:Welling, DidamA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 3 19De werkruimte met wisselwerkplekken ontvangt zowel daglichtvia de patio als via een glasstrook in het dakDe grote vergaderzaalwordt aan weerszijdenbegrensd door patio's