2 Een open systeem is niet afhankelijk van het ontwerp en de materiaalkeuzevoor de gevelafwerkingI_W_O_N_I_N_G_B_O_UW_--_-__--'-I-u-ITV--O_E_RI_N_G_S_TE_C_H_N_IE_._K--_IPREFABRICAGEINDUSTRI?LE PRODUKTIE ALSANTWOORD OP EENGEVARIEE.RDEWONINGBEHOEFTEing.Th.Boessenkool, Heembeton BV, ArnhemDe wensen van de woningbouwm.arkt kunnen worden beantwoord door middel vanindustri?le bouwmethoden, bijvoorbeeld met een modulair bouwsysteem op basisvan grote, geprefabriceerde elementen. De toeleverende industrie is, na eeningrijpend veranderingsproces, in staat flexibel en effici?nt te produceren voorkleinschalige projecten. In deze bijdrage wordt aangegeven hoe dat kan.Aan het e?nde van de jaren zest?g? bedroeg het marktaandeel vande Nederlandse won?ng-fabr?eken (ongeveer 8 bedrijven) 20% ?25% van de totale womngproduktie.Helaas resulteerde deze bouwwijze end?t marktmodel ?n de bekende grijze enmonotone woonw?jken.In het beg?n van dejaren zeventig, toende kwantitat?eve won?ngnood begon teverm?nderen, ontstond mertegen eenaverSIe.Er ontstond behoefte aan meer var?atiein arcmtectuur en womngvormen, d?emediojaren zeventig m?n ofmeer ont-aardde in de arch?tectuur van 'toeters enbellen' die we nu alweer de 'modernetruttighe?d' noemen.Bovend?en daalde de womngbouw- /-------------------------------------1produktie na 1975 zeer sterk na een topvan 150 000 naar een w?sselend n?veau1------------------------------1rond de 120 000 perjaar.Vrij snelwerd du?delijk datde bestaandefabr?eken met in staatwaren op adequa~te wijze op de sterk gew?jz?gde vraag tereageren. Een kleinschal?ger produktievanveel verscmllendewon?ngtypenwasbinnen de bestaande bouwsystemenniet op rendabele w?jze rea1?seren.Veel fabrieken verdwenen dan ook om-dat ze met ?n staatofbere?d waren te ?n-vesteren in nieuwe produktiesystemend?e nod?g waren voor een veel flex?belerbouwsysteem waarmee de gewijz?gdemarktvraag tegemoet kon worden ge-treden.Enkele van de toenmal?ge fabr?kanten /-- - - - - --1zochten samenwerking binnen een re-searchstichting en ontw?kkelden eenCement 1992 nr. 4 63IndelingVariatie in indelingAnders wordt het wanneer het bouw~project wordt opgezet met het oog opgemakkelijke variatie in de indeling.Wanneer die systematisch zijn opge-splitst in een beperkt aantal variabelen('opties') kan heel effici?nt op deze va-riaties worden ingespeeld en kunnen denoodzakelijke installatievoorzieningennog op 'traditionelewijze' inde elemen-ten worden meegeleverd.voorkomende elementen die de con-currentiepositie van de bouwmethodebepaalt.Indeafgelopenjarenzijnechterdooref~fici?ntere produktiemethoden en ver-gaande automatisering, met name vanhet voorbereidings- en tekenproces, alveel kleinere series economisch haal-baar geworden.Vanaf12 ? 15woningenis toepassingvanhet Heembeton-casco al concurrerend.IndelingsvrijheidWanneer een ruime variatie in indelin-genwordt nagestreefd, behoorteen 'lei-dingloos casco' tot de mogelijkheden.Dan worden alleen op de onverander-bare plaatsen de installatievoorzie-ningen nog ingestort, of wordt op eenslimme plaats een centrale leiding-schacht of horizontaal leidingtrac?voorzien.De overige installaties kunnen daar meteen toevoegsysteem op aansluiten, bij-voorbeeld plintgoot voor elektra- encommunicatieleidingen of een platteIPREFABRICAGEInstallatiesHet zijn echter de installatievoor-zieningen die de meeste voorbereidingen tijd voor afstemming vergen, on-danks een goed afsprakenstelsel. Echter,indien de opdrachtgeverzichvoorafeengoed beeld maakt van zijn wensen,wordt ookditstukvan devoorbereidinggoed inpasbaar in de industri?le voort-gang van het project.ProjectgrootteDe nog steeds afnemende projectgroot-te in de woningbouw is stellig een pro-bleem voor elke producent van project-gebonden produkten.Het is hierbij niet zo zeer de project-grootte als zodanig, maar vooral de se-riematigheid van de binnen ??n project3 Cas?o van grote elementen, volgens het Heembeton-systeemFoto: George Tjepkema, Amsterdamzenen-leidingen, doorvoersparingen inde vloeren en dergelijke. In de kanaal-plaatvloeren worden de voorzieningenop de bouwplaats aangebracht.VoorbereidingMaatvoeringDe hoofdvorm enhoofdafmetingenvandeze casco's worden vastgelegd ten op-zichte van een modulair rooster (NEN6000); de hart-op-hart maat van dra-gende wanden is een veelvoud van 300mm; de inwendige diepte evenzo. Alsbruto verdiepinghoogte is 2700 mm hetmeest gebruikt. De bepaling hiervankan vrij snel worden gedaan; de afspra-ken voor gevelopeningen enverdere in~delingen kosten vaak al wat meer in-spanning.In de meeste van deze elementtypenkunnen voorzieningen voor installatiesworden meegeleverd, zoals elektrado-Beschrijving van het bouwsysteetnHetbouwsysteemwordt geleverd onderKOMO-BKB attest 10144. Het is inprincipe samengesteld uit de volgendeonderdelen (f?to 3).- ongewapende dragende wandele-menten (B 30), dik 200 mm of90 mmoVoor dubbele bouwmuren in de laag-bouw worden twee wanden van 90mm dik met een spouw van 20 mmgebruikt;- stabiliteit-verzorgende binnen~spouwbladen, dik 90 mm of70 mm;~ voorgespannen kanaalplaatvloeren,dik 220 mm, met een cementdekvloervan circa 50 mm;- waar die aanvullend nodig zijn: stabi-liteitswanden in diktes van 200 mm,90 mm of70 mmoHet casco wordt gecompleteerd met:- voorgespannen ge?soleerde ribcasset-tevloeren;- voorgespannen vloerrandelementenin hogere woongebouwen;- niet-dragende scheidingswanden vanbeton met een kern van polystyreen-schuim.Van 'prefab-woningen' in de zin van ditbegrip indejarenzestig is dus geenspra-ke meer. Uiterlijk, noch in het ontwerpofde plattegrond, onderscheidt de wo-ning uit grote betonelementen zich nietvan een op meer traditionele wijze ge-bouwde woning.Het enige complete bouwsysteem voordeze prefab casco's dat op de huidigeNederlandse markt geleverd wordt, ishet casco van Heembeton.nieuw, flexibel en open bouwsysteem.Deze grote-elementen bouwmethodewordt sinds einde jaren zeventig, beginjaren tachtig gekenmerkt door: .- een beperking tot de zuiver constrUC-tieve draagstructuur; de buitenschilkan uit traditioneel metselwerk ofelkander materiaal bestaan en aan de wo-ning is uiterlijk nietzichtbaardat dezeop industri?le wijze werd geprodu-ceeerd;- de toepasbaarheid in praktischelk ar-chitectonisch ontwerp op basis vanplaatsing in een modulair maatroos-ter; tegenwoordig NEN 6000;- de 'openheid' van het systeem waar-binnen, samenmetandereverkrijgba-re prefab delen (trappen, prefab dakenenz.) of met traditioneel in het werkvervaardigde delen, elk willekeurigwoningbouwproject gerealiseerd kanworden (f?to's 1-2).IL...-W_O_?_N~IN~G_B_O_UW__~ IUITVOERINGSTECHNIEK64 Cement 1992 nr. 45 Automatisering in het ontwerp- en produktieproces kan de effici?ntie enflexibiliteit verbeterenCement 1992 nr. 4koker voor ventilatie. Dit alles gecom-bineerd met een 90-20-90 dubbelebouwmuurgeeftoptimaal comfort,ookvoor de toekomst.UitbreidingsmogelijkhedenDoor gebruik te makenvan grotegevel-openingen in de binnenspouwbladen, iseen uitbreiding van de woningplatte-grond 'naarvoren' of'naar achteren' be~trekkelijk eenvoudig uit te voeren.Geringe inzetvan arbeidskrachtenBij hethuidige, ennaarverwachtingooktoekomstige tekort aan vaklieden in debouw, biedt het bouwen met Heembe-ton-casco's soelaas.Meer in het bijzonder daar waar kortebouwtijden gewenst enlof vereist zijnen bij traditionele bouwmethoden eenhoge arbeidsinzet nodig zou zijn,springt dit voordeel er zeer sterk uit.Er zal een gebrek blijven aan vakkundigbouwplaatspersoneel. De arbeidsom-standigheden, hoeveel die ook nog ver-beterd zullen moeten en kunnen wor-den, zijn reden voor een groot verloopen uitstoot van personeel. Industri?lebouw bespaart veel arbeid op de bouw-plaats (foto 4).Ookwordtdaarmee veel- onnodig- af-val op de bouwplaats voorkomen.In de fabrieken van Heembeton wordtgewerkt onder goede werkom-standigheden. Zwaar tillen wordt bij-voorbeeld overgenomen door mecha-nische hulpmiddelen. Overmatig la~waai is bestreden door te verdichten ineengeluidcabine.TenslotteKansen liggen er ook aan de kant van deindustrie. Verdere automatisering vanhetvoorbereidingsproces,waarbij de te~lematica eengrote rol kan spelen,zullende voorbereidingstijd drastisch kunnenverkorten. De communicatie tussen allebetrokkenen kan hiermee beter wordengeco?rdineerd en sneller verlopen.In de produktie kunnen automatiseringen robotisering de effici?ntie van hetproduktieproces nog vergaand verho-gen. Dit zou ook kunnen betekenen datde kleinst haalbare rendabele serie-grootte nog verder kan worden ver-kleind (foto 5).De demografisch veroorzaakte vermin-dering van de woningbouwproduktiemaakt investeringen door uitvoerendebouwbedrijven in nieuw materieel (be-kistingen e.d.) zeer riskant. Bij toeleve-ring van de totale ruwbouw behoeft deaannemer niet zelf te investeren enmijdt hij dus risico's.65