? ? onderzoek?ir.M.L.R. van der Linden, TNO Bouw/TU Delft, faculteit der Civiele TechniekBij TNO Bouwen de TU Delft worden momenteel hout-beton draagsystemen onderzochtom na te gaan waar en hoe dergelijke systemen kunnen worden toegepast. In verschillen-de Europese landen wordt dit systeem allang~r gebruiktvoorrenovatiedoeleinden; in Ne-derland is het eerste renovatieproject onlangs gestart. Het systeem kan ook worden toe-gepast voor bijvoorbeeld nieuwbouwvloeren en brugdekken. De berekeningswijze vandergelijke systemen ligt nog niet vast. Momenteel wordt gebruik gemaakt van benade-ringsmethoden die ofwel te conservatief zijn ofwel in bepaalde gevallen tot een onveiligeconstructie leiden. Met ditonderzoeksprojectwordt beoogd de praktijk rekentechniekente verschaffen, die in de meeste gevallen voldoen.In dit artikel wordt ingegaan op aspecten die een rol spelen als beide materialen construc-tief met elkaar gaan samenwerken. Beide materialen blijven gescheiden en worden ophun grensvlak met elkaar verbonden. Aangezien het bij hout veelal om lijnvormige ele-menten gaat, betekent dit dat een betonnen dek wordt gestort op houten balken. Na ver-hardingvan het beton en aanbrengen van de belasting op de ligger, komt het beton onderdruk en de houten balk onder trek.HOUT-BETONDRAAGSYSTEMEN20Hout? Is ditartikel in hetverkeerde tijdschriftterechtgekomen? Niet als u bedenkt dat detitel van ditstuk ook 'Beton-hout draagsyste-men' had kunnen luiden en zo al wat dichterbij Cement komt. De kem van het verhaal ishoe houten liggers constructief aan een be-tonnen dek kunnen worden verbonden. Be-zien vanuit het standpunt van de betoncon-structeur: hoe een 'betonnen afwerklaag'aan te brengen op een houten vloer en dezeook nog constructief te laten meewerken.HistorieDe vraag dringtzich op waaromje een verbin-dingtussen hout en beton eigenlijk tot standzou willen brengen. Op hout hoort triplex endat wordt toegepast in de houtskeletbouw.Onder beton hoort ander beton en heel mis-schien een stalen ligger voor de rest van Ne-derland. Zo doen we het al heel lang en datgaat goed.Alvorens bovenstaande vraag te beantwoor-den is het wellicht aardiger eerst een anderevraag te stellen, namelijk: 'Waarom zou jewellicht je vingers branden aan zoietsnieuws?'Het antwoord hierop is wat makkelijker te ge-ven: het systeem is niet nieuw. Reeds in dejaren '50 werd het systeem toegepast in debruggenbouw in de Verenigde Staten, Cana-da en in Nieuw-Zeeland. Een voorbeeld vandit systeem is in figuur 1 weergegeven.Houten balken of planken worden horizon-taal aan elkaarverbondentoteen 'plaat''orit-staat. Door de hoogte van de balken te vari?-ren en de onderzijde gelijk te houden, ont-staat aan de bovenzijde een oneffen opper-vlak. In de lengterichting van de houten bal-ken wordt vervolgens een verdeuveling aan-gebracht zoals aangegeven.Daarnaast worden in de voeg verbindings-middelen aangebracht om eventuele trek-krachten loodrecht op de voeg op te kunnennemeh. Op deze plaat wordt vervolgens hetbeton gestort, dat na verharden constructiefaan het houten onderdek is verbonden doorde aangegeven deuvels en verbindingsmid-delen.Het eerstbekende patent in Duitsland stamtuit 1939 [2] en beschrijft een systeem waar-bij de verbindingsmiddelen worden gevormddoor staalprofielen, die 'gekanteld' zijn aan-gebracht in de houten balk volgens figuur 2.Waarschijnlijk werd dit systeem op beperkteschaal in de woningbouw toegepast. In Zwe-den wordt het hout-beton systeem reedssinds de jaren zeventig op grotere schaaltoegepast in nieuwbouwvloeren en -wanden.Het systeem is echter opnieuw in de belang-stelling komen te staan met het verschijnenCEMENT1995/9Q;) Hout-beton brugdek [lJ@ Eerste Duitse patent uit 1939 op hout-beton verbindingswijze [2Jvan een artikel omtrent renovatie van woon-huizen in Polen [3]. Aangezien in het Oost-blok veel houten vloeren aan renovatie toezijn, werd gezocht naar een methode waarbijeen zo geringmogelijke ingreep noodzakelijkwas om de vloeren weer aan de hedendaag-se eisen te laten voldoen. Het aanbrengenvan een betonnen dek op een bestaandevloer bleek hierbij een uitstekende optie.Van de bestaande vloer behoeven slechts deaangetaste delen te worden verwijderd(veelal de balkkoppen), terwijl het overgroteHet systeem wordt nu in verschillende Euro- dat de houten trekzone wordt gevormd doorpese landen toegepast. De foto's 3 t.m. 5 to- ruw bekapte, rondhouten stammen. In Ne-nen een project in Faenza (Itali?), waar een derland is het Zwitserse verbindingssys-patrici?rshuis is omgebouwd tot een aantal teem kortgeleden in de renovatiebouw ge?n-appartementen. Op de houten balken wordt troduceerd.een staal-betonvloer aangebracht met de Parallel aan deze praktijktoepassingen isverbindingsmiddelen van foto 5. veel onderzoek uitgevoerd om het inzicht inInmiddels is het systeem ook toegepast in het gedrag te verbeteren, alsmede om nieu-nieuwbouwprojecten in de woningbouw in we toepassingen mogelijkte maken. GlobaalZwitserland en Duitsland. In Duitsland isTNO kan worden gesteld dat diverse verbindings-BouW'nauw betrokken geweest bij de advise- middelen zijn getest en ontwikkeld om hout-ring omtrent de toepassing van het aldaar betonsystemen te kunnen realiseren.deel ervan intact blijft. Vervolgens worden ontwikkelde systeem op basis van plaatma-verbindingsmiddelen aangebracht, eventu- terialen.eel gevolgd door een krimpnet. Na het stor- Daarnaast is een aantal nieuwe bruggen uit-ten van een dunne betonlaag ontstaat een gevoerd in hout-beton. Foto 6 toont eenhout-betonvloer waarvan de trekzone wordt hout-beton brugdek. Sommige van dezegevormd door de bestaande houten vloer. hout-beton brugdekken zijn zo uitgevoerd? Te renoveren patrici?rshuis in Faenza (Itali?)@ De houten balken zijn omwikkeld met folie om ze vrij te houdenvan eventueel doorsijpelend cementwater. Bij dit project zijn allehouten balken vernieuwd, wat een uitzondering is? Detailopname van de verbinding tussen de houten balken en destaal-betonvloer. De verbinding wordt gevormd dooromgebogen wa-peningsstaalCEMENT1995j9 21? ? onderzoekDiverse geometrie?n zijn beproefd, zowelom de direct optredende vervorming als omde langeduurvervormingte kunnen bepalen.Daarnaast zijn rekenwijzen voorgesteld omdergelijke systemen (elastisch) te kunnenberekenen.Werking van het systeemIn grote lijnen is het systeem vergelijkbaarmet staal-betonsystemen, waarbij de plaatsvan de stalen balken wordt ingenomen doorde houten balken.In figuur 7 is de rekverdeling over de hoogtevan de doorsnede aangegeven in twee li-mietgevallen. Indien er geen of zeer slappeverbindingsmiddelen tussen het hout en hetbeton aanwezig zijn, ontstaat de rekverde-lingvolgens a. Als er sprake is van een onein-digstijve verbinding ontstaat de rekverdelingvolgens b.In het eerste geval treedt maximale siip op? ? Hout-beton brugdek van een project in Zwitserland (bron:Lignum)CV Rekverdeling over de hoogte van de hout-betonliggera. zonder verbindingsmiddelenb. met oneindig stijve llerbindingsmiddelen ('lijmvoeg')E E-------f---?beton --- --------- - + --- ----- ------hout++----------- ------a bhet last-verschuivingsdiagram van ??n van belastingen. Tevens heeft deze verbindingde getestetypen verbindingsmiddelen weer- een grote draagkracht in vergelijking met an-gegeven. Dit verbindingsmiddel is ontwik- dere verbindingsmiddelen. Uiteraard is hetkeld in Karlsruhe [4] en bestaat uit een stuk gedrag afhankelijk van de diameter van hetwapeningsstaal dat in het hout is aange- toegepaste wapeningsstaal.bracht. Voor het bereiken van de maximale sterkteIn de bovenste 30 mm van het hout is een van het verbindingsmiddel begint het houtgroter gat geboord, dat bij het betonstortenvolloopt met beton. Op deze wijze ontstaateen betonmantel om de wapeningsstaafheen, die voorkomt dat de staaf het houtsplijt. Het gevolg hiervan is dat deze verbin-dingeen hoge initi?le stijfheid k" bezit bij lageonder de betondeuvel te 'vloeien' en neemtde stijfheid (de verschuivingsmodulus) vande verbinding af. Als al het hout rond hetver-bindingsmiddel 'vloeit' is een ideaal plas-tisch verbindingsmiddel verkregen, datmoeiteloos vervormingen tot 15 mm entussen hout en beton, in geval b is er geen ? Optredende slip tussen het beton en het houtslip. Figuur 8 geeft aan dat de slip in de voegtoeneemt vanaf het midden van de liggernaar de opleggingen in hetgeval van een ge-lijkmatigverdeelde belasting. De figuur geeft ? Last-verschuivingsdiagram zoals gemeten bij beproeving vantevens aan dat het beton en het hout dezelf- het verbindingsmiddelde doorbuiging in het midden en dezelfdekromming hebben.Er ontstaat derhalve geen spleet tussen hethout en het beton, een aanname die de ba-sis vormt van alle bekende theorie?n. Eenenkele uitzondering daargelaten blijkt uitproefresultaten dat deze aanname juist is;zeker in het elastische gebied van de verbin-dingsmiddelen.In de praktijk zal de geometrie van de verbin-dingsmiddelen in de voeg en het gedragvande toe te passen verbindingsmiddelen zoworden gekozen, datjuist aan de sterkte- enstijfheidseisen wordt voldaan. In figuur 9 is22 CEMENTi995/9meer kan weerstaan. Anders dan de figuursuggereert bezwijkt het verbindingsmiddelniet bij 15 mm; de proefis hiergestopt. Op fo-to 10 is het vervormde verbindingsmiddel tezien na verwijderen van het beton.Voor de samenwerking tussen beide con-structieve delen is derhalve niet alleen de(elastische) verschuivingsmodulus kv vanhet verbindingsmiddel van belang; het aan-tal verbindingsmiddelen en de plaats (gelijk-matigverdeeld over de liggerlengte ofgecon-De effectieve buigstijfheid van een samen- centreerd nabij de liggereinden) spelen ui-gestelde ligger kan worden berekend aan de teraard ook een rol. Bij alle handmatige re-hand van formule 1. Hierbij is de verschui- kenmethodieken wordt er overigens van uit-vingsmodulus kv van de verbindingsmidde- gegaan dat de verbindingsmiddelen gelijk-len gelijk gesteld aan de elastische verschui- matig over de ligger/engte zijn verdeeld.vingsmodulus van het verbindingsmiddel bijlage belasting (zie fig. 9). Uit bovenstaande formules valt af te lezen,@ Verbindingsmiddel na be?indigen van dat ook de overspanning en de geometrie(1) de proef en verwijderen van het beton van de doorsnede invloed hebben op de ma-te van samenwerking. Naarmate de over-spanning groter wordt, neemt de samenwer-king tussen beide staafdelen toe. Dit bete-kent dat dezelfde graad van samenwerkingbij een grote overspanning eerder wordt be-reikt dan bij een kleine overspanning. Bij klei-ne overspanningen wordt de toepassingvandit systeem daarom minder effici?nt, aange-zien het onevenredigveel 'moeite' in de vormvan verbindingsmiddelen kan kosten, omhet systeem voldoende stijf te maken.waarin:[E/le is de buigstijfheid van het betonnendekten opzichtevan heteigen zwaarte-punt;[El]h is de buigstijfheid van de houten balkten opzichte van het eigen zwaarte-punt;Ys is de samenwerkingsfactor;ej is de afstand van het zwaartepunt vanhet staafdeel j tot het gezamenlijkezwaartepunt;~ is de elasticiteitsmodulus van staaf-deelj;Aj is de oppervlakte van staafdeel j.De samenwerkingsfactor Ys is bepaald met:1Ys1+pJi2ap12kv? EeAeHet effect van de stijfheid van de voeg k, ge-definieerd als kv / a, op de buigstijfheid vande hout-beton ligger, is in figuur 11 weerge-geven voor een bepaalde geometrie van hethout en het beton.De verticale as geeft Eleft/ Elmin weer, waarbijElmin gelijk is aan de buigstijfheid van het sys-teem zonder verbindingsmiddelen; toe-stand a uit figuur 7.Op de horizontale as is de stijfheid van de@ Invloed van de stijfheid van de voeg (in voeg k logaritmisch uitgezet. Te zien valt datN/mm per mm voeg) op de ratio-effectieve voor waarden van k gelegen tussen 10 enwaarin: buigstijfheid : minimale buigstijfheid van de 100 N/mm2een winst in buigstijfheid vana is de hart-op-hart-afstand van de verbin- hout-betonligger meer dan een factor 2 kan worden behaald.dingsmiddelen;kv is de verschuivingsmodulus van het ver-bindingsmiddel tussen beton en hout;is de overspanning;Ee is de rekenwaarde van de elasticiteits-modulus van het beton;Ae is de doorsnede van het beton.CEMENT1995/9 23? ? onderzoekVoor k-waarden groter dan 100 N/mm2 kanslechts een maximale buigstijfheid wordenbereikt die 1,25 maal hoger is dan de buig-stijfheid bereikt bij 100 N/mm2. De buigstijf-heid van het systeem is duidelijk niet lineairmet de toename van het aantal verbindings-middelen in de voeg. In dit geval kan wordengesteld dathet nauwelijks zin heeft meerver-bindingsmiddelen toe te voegen als de buig-stijfheid het maatgevende criterium is.Voor andere geometrie?n ligt deze verhou-ding anders, evenals het te bereiken maxi-mum. De verhouding Elmax / Elmin is theore-tisch maximaal gelijk aan 4, bij een optimaleverhouding van de twee samenstellende de-len. Aangezien deze verhouding nooit kanworden bereikt, ligt het maximum in de prak-tijk altijd lager. Voor gangbare geometrie?nligt het maximum rond de 3,5.?Bros versus plastischVan beton weten we dat een ongewapendebalk belast op buiging bros bezwijkt. Vanhout hebben we hetzelfde idee, hoewel datniet juist is. Een belangrijk verschil tussenbeton en hout is dat beton een hogere druk-dan treksterkte heeft. Bij hout is dit anders-om en is het verschil tussen beide sterkte-waarden aanzienlijk minder groot dan bij be-ton. Globaal kan worden gesteld dan de buig-druksterkte gelijk is aan 80% van de buig-sterkte van een houten balk. Hierdoor zaleen houten balk belast op buiging in de druk-zone enige plasticiteit vertonen alvorens tebezwijken.Door nu de drukzone van het houtte 'vervan-gen' dooreen betonnen drukzone, ontlastenwe het hout, maar krijgen we een bros sys-teem terug. Het hout kan namelijk niet meerproefde liggers getoond. Het toegepaste ty-pe verbindingsmiddel is in beide gevallen ge-lijk. Vanwege het verschil in buigsterkte vande toegepaste houten balken, bezwijkt de~ne ligger wat eerder dan de andere, die eenlanger vloeitraject vertoont. Andere verbin-dingsmiddelen kunnen een horizontaler ofzelfs negatief verlopende plastische tak inhet last-verplaatsingsdiagram van de sa-mengestelde ligger veroorzaken.Bros bezwijken van een hout-betonligger kanalleen optreden als:? de verbindingsmiddelen voortijdig brosbezwijken;? de verbindingsmiddelen zo stijf zijn, dat debuig$terkte van de houten balk maatge-vend is geworden, alvorens deverbindings-middelen plastisch worden;? het beton in de drukzone bezwijkt.plastisch worden in de drukzone. Dit geldt De meeste verbindingsmiddelen vertonenoverigens alleen als de verbinding tussen een plastische tak, waardoor deze laatstebeton en houtzeer stijfis, enjuistdaar ligt de mogelijkheid nagenoeg niet voorkomt. Bijspeelruimte van dit systeem. beproeving van de samengestelde liggers isAls hetverbindingsmiddel een plastische tak hetdaarom over hetalgemeen zo dat bij bez-vertoont, kan de voeg bij toenemende belas- wijken in meer of mindere mate plastischeting steeds minder bijdragen aan de samen- vervorming is opgetreden.werkingvan beide samenstellende delen.ln-dien alle verbindingsmiddelen in de voeg Verschiltussenstaal-beton-enhout-beton-zouden vloeien, hebben we eigenlijk twee systemenlosliggende balken vanaf deze 'vloeibelas- Hoewel de werking van het hout-betonsys-ting'. Vanaf dat moment komt er steeds teem is vergeleken met de werking van eenmeer drukspanning in de bovenzijde van de staal-betonsysteem, zijn er belangrijke ver-houten balken kan deze bij hoge belastingen schillen in gedrag aan te wijzen. Het pIasti-toch gaan vloeien. sche gedrag nabij bezwijken van de hout-be-Alvorens de buigsterkte van het hout is be- tonligger wordt voornamelijk veroorzaaktreikt, heeft de samengestelde ligger een door het vervormingsgedrag van de verbin-@ Last-verplaatsingsdiagram van twee plastisch gedrag vertoond, zoals weergege-hout-betonliggers met hetzelfde type verbin- ven in figuur 12. In deze figuurwordt het Iast-dingsmiddel verplaatsingsdiagram van twee van de be-dingsmiddelen en niet door plasticiteit in detrekzorie. Hout bezwijkt immers bros in detrekzone en vertoont daar nagenoeg geenplastisch gedrag.24Bij staal-betonliggers kan een belangrijk deelvan de plasticiteit van de samengestelde lig-ger worden ontleend aan de plasticiteit vanhet staal in de trekzone, zelfs als de verbin-dingsmiddelen nog niet plastisch zijn gewor-den.Bij hout-betonliggers hebben we te makenmet twee materialen die kruipen, bij staal-betonliggers gaan we ervan uitdatalleen hetbeton kruipt. De berekeningvan hout-beton-liggers op kruip is hierdoor aanzienlijk ge-compliceerder dan van staal-betonliggers.Houtiseen natuurlijk materiaal, waardoordespreiding in eigenschappen aanzienlijk gro-CEMENT1995/9ter is dan van staal. Hierdoor is niet zonder-meer aan te geven hoe de karakteristiekesterkte van een hout-betonligger moet wor-den berekend. Hier zal later nog op wordenteruggekomen.Hout reageert op vochtwisselingen in devorm van krimpen en zwellen. Beton rea-geert hier in geringere mate op; staal in hetgeheel niet. Hier staat tegenover dat betonen staal gevoelig zijn voor temperatuursve-randeringen. Hout is door de tegengesteldewerking van uitzetten doortemperatuursver-hoging en krimpen door vochtverlies mindergevoelig voor temperatuursvervorming. Bei-de effecten, temperatuur en vochtwisselin-gen, zorgen daarom voor een ander gedragvan een hout-betonligger dan van een staal-betonligger.De verbinding tussen hout en beton is nooitzo stijf te maken als tussen staal en beton.Het hout zal nagenoeg altijd met het verbin-dingsmiddel meegeven, ook al vervormt hetverbindingsmiddel zelf niet. In feite is eendeel van de gemeten vervorming van hetver-bindingsmiddel niet toe te schrijven aan hetverbindingsmiddel, maar aan de vervormingvan het hout eromheen. Figuur 11 toont ech-ter dat het lang niet altijd nodig is een 'onein-dig' stijve verbinding te maken.Bij het berekenen van een dergelijke liggerkomt hetzelfde probleem naar voren. Welkeelasticiteitsmodulus houden we aan in deberekening? Kiezen we voor hethouteen ho-ge elasticiteitsmodulus, dan zijn we er zekervan dat hierdoor een meer dan evenredigebelasting door het hout wordt gedragen. Di-mensioneren op deze belasting levert eenveilige, maar oneconomische ligger op.In hetandere uiterste geval kiezen we een la-ge elasticiteitsmodulus voor het hout, waar-bij het beton een relatiefgroter aandeel in debelasting krijgt De houten balk dimensione-ren op deze belasting leidt tot een onveiligecomposietligger, omdat de 'echte' houtenbalken een hogere elasticiteitsmodulus zuI-len hebben. Hierdoortrekken ze meer belas-ting naar zich toe.lets soortgelijks doetzich voor als de compo-sietligger gaat kruipen in de tijd. Omdat houten beton een verschillend kruipgedragverto-nen betekentdit, datbij gelijkblijvende belas-ting de spanningen in het hout en het betonin de loop der tijd zullen wijzigen. Aangezienbeton veelal meer kruipt dan hout betekentdit dat een herverdeling van belasting vanhet beton naar het hout optreedt. Hierdoorneemt de spanning in de houten balk in deloop der tijd toe. Moeten we nu inderdaadDe stand van zaken is dat het proevenpro-gramma in Karlsruhe is afgerond en dat hetrekenmodel is ontwikkeld. Vergelijkingentussen proeven en berekeningen tonen aandat DIANA inderdaad in staat is het gedragvan hout-betonliggers voldoende nauwkeu-rigte beschrijven. Daarom wordt momenteeleen groot aantal simulaties uitgevoerd ominzicht te krijgen in de effecten van variatiesin onder meer materiaaleigenschappen,overspanning en betonkwaliteit.Daarnaast biedt het model de mogelijkheidom hout-betonsystemen te optimaliseren,zowel naar draagkracht en stijfheid als naareconomische parameters.Om het kruipgedrag van hout-betonsyste-men te kunnen berekenen zijn langeduurproeven in Karlsruhe opgesteld en zal in dekomende tijd worden geverifieerd of het re-kenmodelook kruip voldoende nauwkeurigkan beschrijven. In een volgend artikel zal opgenoemde zaken wat dieper worden inge-gaan en zal waar mogelijk een rekenmetho-diek worden aangegeven.Literatuur1. Kuipers, J. (1979) Hout en Houtconstruc-ties.Onderzoek bij TNO Bouwen TU Delftontwerpenopeentijdstipvan50of70jaar? 2. Schaub, o. (1939). Verbunddecke ausHolzrippen und Betonplatte. PatentschriftDe in het buitenland reeds uitgevoerde on- Bovenstaande beschouwingen zijn de basisderzoeken behelzen veelal ad hoc onder- voor het onderzoek dat bij TNO Bouwen dezoeken gekoppeld aan een bepaald project. TU Delft in samenwerking met de TU Karlsru-Een bepaald type verbindingsmiddel wordt he wordt uitgevoerd. Het onderzoek looptgetest, zodat we de sterkte en stijfheid van reeds drie jaar en zal binnenkort worden af-het verbindingsmiddel kennen. Van het hout gerond. De opzet hierbij was dat proeven open het beton wisten we alles al, dus met een verschillende typen verbindingsmiddelen enbeetje lineaire theorie is het systeem te be- composietliggers vervaardigd met deze ver-rekenen.Wat we hierbij over het hoofd zien is het feitdat we rekenen met karakteristieke sterkte-waarden. Zo zijn er in de normen karakteris-tieke sterktecijfers voor hout en beton afge-leid. Het probleem doet zich nu voor, dat bin-nen een composiet de stijfheidsverhoudingvan de samenstellende delen bepalend isvoor de belasting die elk der delen op zichneemt. Hiermee is de sterkte van de liggergekoppeld aan de stijfheid van de samen-stellende delen. Met andere woorden: een5% karakteristieke composietligger kan opvele manieren worden 'gefabriceerd' en ligtniet ondubbelzinnig vast.CEMENT1995j9bindingsmiddelen in Karlsruhe zouden wor-den uitgevoerd.Tegelijkertijd zou bij TNO Bouw in samenwer-king metdeTU Delft een rekenmodel wordenontwikkeld gebaseerd op het eindige-ele-mentenpakket DIANA. De idee hierachterwas om het model te kunnen verifi?ren aande uitgevoerde proeven en om de benodigdedata omtrent hetgedrag van de verbindings-middelen te verkrijgen. Als het model deproeven voldoende nauwkeurig zou kunnenbeschrijven, zou een groot aantal simulatiesop verschillende geometrie?n kunnen wor-den uitgevoerd om de spreidingvan de mate-riaaleigenschappen in rekening te kunnenbrengen.~r. 673 556, Deutsches Patentamt.3. Godycki, T.; Pawlica, J.; Kleszczewski, J.(1984). Verbunddecke aus Holzrippen undBetonplatte. Bauingenieur 59.4. Werner, H. (1992). Holz-Beton-Verbund-decke mit einer neuartigen Fugenausbil-dung. Bauen mit Holz (1992) Nr. 4.?25