IUTILITEITSBOUW I IHOOGBOUW IN HONG RONGVERSLAG VAN EEN STUDIEREIS VAN HET DisPUUTUTILITEITSBOUWHJ.Rakk? en P.K.Post, TU Delft, faculteit Civiele TechniekDe jaarlijkse studiereis van het Dispuut Utiliteitsbouw van de TU Delft is in 1992groots opgezet vanwege het eerste lustrum. Reisdoelen waren Hong Rong enSingapore. Twee, in stedebouwkundig opzicht, totaal verschillende steden, waarbijhoogbouw het bestaande stadsbeeld duidelijk een ander aanzien heeft gegeven. Indit artikel is verslag gedaan van het bezoek aan Hong Rong, waarbij de hoogbouwen haar kenmerken centraal staan. Getracht is naast de omschrijving van een aantalhoogbouwprojecten, de verschillen in de totstandkoming van een bouwproject invergelijking met Nederland weer te geven.Hong Kong is sinds 1941 - en in? ?. iedergevaltot 1997 - een kolo-nie van Groot-Brittanni?. DeBritten annexeerden hetschiereiland enhet daarvoor gelegen eiland vanwege denatuurlijke inhammen, welke alsvluchthavens bescherming konden bie-den tegen opstekende tropische stor-men. Hetschiereiland was toen nogbij-na onbewoond als gevolgvan de geogra-fische omstandigheden: ongeveer 70%van het totale oppervlak (1050 km2) be-staat uit ruw gebergte. Inmiddels isBong Kong gegroeid tot ??n van degrootste havensteden ter wereld, meteen inwonertal van bijna 6 miljoen zie-len. Het grootste gedeelte van deze,voornamelijk uit China afkomstigemensen wonen en werken op het kleinerelatiefvlakke deel van Hong Kong Is-land. Het zakencentrum van HongKong wordt gevormd door een smallestrookland aan de noordkantvanhetei-land, opgesloten door enerzijds het wa-ter en anderzijds de bergen. Het reedsovervolle centrum kan slechts nog uit-gebreid worden door landaanwinningaan de noordzijde. Vanwege de hogegrondkosten is men genoodzaakt omhoog te bouwen. Prijzen van 1 miljoengulden per m2zijn geen uitzonderingmeer. De grondkosten bedragen daar-door circa 75% van de stichtingskosten.Ter vergelijking: in Nederland bedraagtdit voor hoogbouwprojecten in deRandstad ongeveer 20 %.1 Bau,k ofChina, sym.bool van degroeiende invloed van China inHongKongCement 1993 nr. 5 23IUTILITEITSBOUWVerschijningsvorm van hoogbonwin HongKongTijdenshet ontwerpenvan eenhoog ge-bouw komen op zowel architectonisch,constructief als u?tvoeringstechnischgebied specifieke problemen naar vo-ren. Vooral in de beginjaren van dehoogbouwzijn architecten en construc~teurs uit voornamelijk de VerenigdeStaten en West-Europa ingeschakeld.Veel gebouwen vertonen daardoor eenduidelijk westerse snit. De hoogbouwwordt gebruikt om een herkenbareidentiteit van het erin gevestigde bedrijfuit te stralen.Bekende en succesvolle voorbeeldenzijn de Hong Kong & Shanghai Bank,ontworpen door Norman Foster en deBank ofChina, ontworpen door LM.Pei(foto 1).In beide voorbeelden is de eigenaar te-vens de bewoner van het gebouw, waar-door geld in het ontwerp een minderbelangrijke rol heeft gespeeld. Dit in te-genstelling tot gebouwen die eigendomzijn van een projectontwikkelaar, diedoor middel van verhuur zijn ge?nves-teerde geld snel terug wil verdienen. Deverschillen uiten zich vooral in een ho~gere verhouding netto/bruto vloerop-pervlakte, een minimale verdiepings-hoogte en een minder exclusieve entreebij een verhuurgebouw.Bij bankgebouwen zijn grote kolom-vrije hallen op de onderste verdiepingengewenst, waardoor duurdere construc-tieve oplossingengekozen moetenwor-den.Ook het heersende bijgeloof in HongKong be?nvloedt het gebouwontwerp.Symmetrie en tweelingen worden ge-zien als exponenten van het geluk. Zowerd .de hal van de Hang Seng Bank inhet eerste ontwerp ontsloten door ??nvoetgangersbrug. De eigenaar wilde uitbijgeloofperse een tweede voetgangers-brug, die identiek was aan de eerste.Opmerkelijk is de aanwezigheid vaneen 'podium' in de meeste hoge gebou-wen. Zo'n podium bestaat uit een aantalverdiepingen, soms gedeeltelijk gelegenonder het maaiveld, gevuld met win~kels, restaurants en overige detailhan-deL Door het onderling verbinden vandeze winkelpassages door middel vantunnels en voetgangersbruggen, ont~staat een levendig stadscentrum zonderoverlast van het autoverkeer.Tevens geniet men in de podia van devoordelen van airconditioning, wat inHong Kong nog steeds als statussym-bool wordt gezien.Wind- en aardbevingsbelastingDoordat Hong Kong in een gebied ligtwaarin regelmatig tyfoons de kop op-steken, moet men rekening houden meteen hoge windbelasting. De voorschrif-ten, die grotendeels zijn afgeleid van deEngelse voorschriften, schrijven een ho-rizontale ontwerpbelasting van 4,1 kN/m2voor op 200 m hoogte. Deze waardeis gebaseerd op een gemiddelde wind-snelheid, gedurende een uur, van 160km/uur. Het ontwerp van hoge gebou-wen wordt in verband hiermee onder-zocht ineen windtunnel, alvorens metde bouw wordt begof),nen.De gebouwen worden niet berekend opaardbevingsbelastingen.UitvoeringsaspectenE~n aantal lokale factoren veroorzaaktafwijkende uitvoeringswijzen in verge-lijking met de westerse technieken:- belangrijke invloed van de Chinesetraditie en cultuur;- beschikbaarheid van materialen;- beperkte scholing en opleiding van dearbeiders;- goedkope arbeid.Vanuit de traditie is de band tussen demensen onderling veel sterker dan bijons,waardoor er in grote groepen (10 tot20 arbeiders) wordt gewerkt. Bij groteprojecten is meestal een buitenlandsehoofdaannemer betrokken. Een aantalmensen van zo'n bedrijfheeft de dage-lijkse leiding op de bouwplaats en is ver-antwoordelijk voor de uitvoering. Zijgeven opdrachten aan lokale Engels-sprekende voormannen, die op hunbeurt verantwoordelijk zijn voor dewerkzaamheden van een groep lokale,vaak laag- of ongeschoolde, arbeiders.Door deze organisatievorm zijn overalop de bouwplaats grote groepen arbei-ders te vinden, bezig met activiteiten diein Nederland door twee of drie perso-nen uitgevoerdzoudenkunnenworden.Dit leidt soms tot situaties waarbij velehonderden personen op ??n bouwplaatstegelijkertijd werkzaam zijn.Ondanks de grote invloed van de bui-tenlandse aannemers zijn niet alle ty-242 Bamboe wordt nog steeds gebruikt als steigermateriaal, ook voor hoogbouw;verbindingen worden met touw geknooptCement 1993 nr. 53Prefabricage k01nt nauwelijks voor in Hong Kong. Hier een beeld vanprefabricage op het werk, namelijk de produktie van tribune"elementen, ophet middenterrein van een voetbalstadion in aanbouwmPD10overbrugd kon worden. Zulke voorHong Kong nieuwe ontwikkelingenworden vaak door de buitenlandse aan~nemers ge?ntroduceerd en in combina-tie met plaatselijke aannemers uitge-voerd. Hierdoor vindt tegelijkertijdkennisoverdracht plaats.Prefabricage van betonelementen in fa-brieken vindt in Hong Kong om eenaantal redenen niet plaats:- het traditionele bouwen is moeilijk teWlJzIgen;- het vervoer van grote elementen zaltot grote verkeersproblemen leiden;- door de beperkte ruimte op de bouw-plaatsen, kunnen de elementen nietworden opgeslagen;- standaardisatie van elementen ont-breekt.Voor de bouw van een voetbalstadionwerden voor de tribune wel gepre-fabriceerde, voorgespannen elemententoegepast. Deze zijn geproduceerd ophet grote middenterrein (foto 3).4Karakteristieke bodemopbouw in Hong Kong. De vaste rotsbodem bevindtzich op circa 30 m onder maaiveldpisch lokale uitvoeringsaspecten inHong Kong verdwenen. Zo worden desteigers rondom een bouwwerk in bijnaalle gevallen nog steeds gemaakt vanbamboe, zelfs voor gebouwen van meerdan 200 m hoogte. Door het lage ge~wicht kunnen de bamboesteigers inkorte tijd worden opgebouwd, zondergebruikvan kranen. De bamboestokkenworden onderling verbonden met touw(foto 2a~bJ.Veiligheid op de bouwplaatsIn het verleden ging het volbrengen vaneen bouwprojecthelaasgepaard metve~Ie dodelijke ongelukken. Ondanks destrengere controles en de regelmatigewerkbesprekingen leggen de werkne-mers de regels nog wel eens naast zichneer,waardoor nog steeds gevaarlijkesi-tuaties ontstaan. Deels heeft dit te ma~ken met de heersende geloofsover~tuiging, waarbij men denkt dat het on~geluk afgekocht kan worden door hetbrengen van offers. Deze offers wordengebracht door het strooienvan namaak~papiergeld over de bouwplaats.De maximaal toelaatbare drukspanningopde rotslaagis 5 N/mm2? Om deze vrijlage toelaatbare spanning niet te over~schrijden, bestaat de fundering uit groteronde caissons (in feite putringen) meteen diameter van enkele meters (foto 5J.Hierop rusten de constructie-elemen-ten die de verticale krachten afvoeren,zoals de kern en kolommen. De uitvoe~ring is als volgt.Eerstwordt met de handeen rond gat van 1? 2 m diep gegraven,waarna de schachtwand wordt gestort.Vervolgens wordt in de ring opnieuween deel ontgraven, waarna onder deeerste sectie van de schacht weer eenFunderingDe recente hoogbouw inHong Kong isgebouwd op nieuw aangewonnen land.Nadeel van deze grond zijn de grotezet-tingen die kunnen ontstaan ten gevolgevan hoge belastingen. In figunr 4 is eenkenmerkende grondopbouw .weerge-geven. Op 25 tot 40 m onder het maai-veld bevindt zich een rotsachtige on-dergrond, waarop gefundeerd kan wor-den. De lagen boven deze rotsgrondworden gevormd door gebroken ge-steente, met daarboven klei en zandaf-zettingen ten gevolge van het vroegeraanwezige water.Omdat het grondwaterniveau zich 2 monder het maaiveld bevindt, moetenmaatregelen worden getroffen om eendroge bouwput te verkrijgen. Hiertoeworden diepwanden gemaakt tot in derotslaag. Om zeker te zijnvan een goedewaterdichte kering, wordt de rotslaagonder de diepwanden met grout ge?n-jecteerd.Naast een hogere materiaalkwaliteithebben de gewenste grote vloerover-spanningen ook tot andere ontwikke-lingen geleid. Een goed voorbeeld hier-van is de in 1991 gereed gekomen HangSeng Bank. Dit bankgebouw bestaat uittwee halfronde kernen, geplaatst op 33m afstand van elkaar. De tussenliggendevloer moest kolomvrij zijn, waardooralleen met voorspanning deze afstandToegepaste betonconstructiesDoordat arbeidskracht in Hong Konggoedkoop is, is ter plaatse gestort betonhet meest gebruikte constructie-materiaal. Door de aanwezigheid vancement en toeslagmaterialen in HongKong, heeft men altijd al in beton ge~bouwd. Dit in tegenstelling tot het durestaal, dat uitJapan moet worden ge?m~porteerd. De standaard gebruiktesterk-teklasse was tot enkele jaren geledenvergelijkbaar met onzeB 30.Voorhoog-bouwwordt tegenwoordig sterkteklasseB 60 enhogertoegepast,waardoorde af~metingen van de constructie~elementen beperkt kunnen blijven.ROCKo-30-50-40-10-20Cement 1993 nr. 5 25schachtwanden gesloopt, waarna dekeldervloer gestort kan worden en hetstaal-betonskelet kan worden aange-bracht. Na voltooiing herhaalt dit pro-ces zich, totdat de onderste keldervloeri~ bereikt.Opmerking: De kniklengte van de sta-len kolommen in de caissonschachtenwordtna het gereedkomenvanelke kel-dervloer steeds verder verkleind, waar-door de toenemende bovenbelastingzonderproblemen kanworden opgeno~men.- omlaag bouwenOnder de begane-grondvloer wordt degrond tussen de caissons afgegraven tothet niveau van de bovenste keldervloeris bereikt. Vervolgens worden over devrijgekomen hoogte de betonnenConclusieOndanks de verschillen in cultuur,bouwtraditie, arbeidsloon enz. zijn dewesterse invloeden op het bouwen inHong Kong goed waarneembaar. Nieu-we materialen en technieken wordendoor Europese,Japanse ofAmerikaanse1--5--E-e-n~typ~i~sc~h-e-fu-n-d-e-rl-'n-g-sm--e-th-od-e--I aannemers ge?ntroduceerd en door deis die met caissons: schachten plaatselijke aannemers overgenomen.worden geformeerd doorachtereenvolgens uitgraven en storten Anderzijds zijn er in Hong Kong ook,--v_an_w_a_n_d_s_ec_t_ie_s_t_o_t_o.=.p_d_e_r_o_t_sb_o_d_e_m__--' nieuwe uitvoeringstechnieken waar tenemen, die specifiekzijnvoortgekomenuit de plaatselijke randvoorwaarden. Zohebben dehogegrondprijzen tot snelle-re uitvoeringswijzen geleid. De Top-Down-methode, in combinatie met decaisson-fundering, is daar een voor-beeld van.deel wordt gestort. Dit proces herhaaltzich totdat de vaste rotslaag op circa 25m diepte is bereikt.- omhoog bouwenVanaf de begane grondvloer wordt eenstabiel staalskelet opgezet. Na het ge-reedkomen daarvan worden de meestedelen van het frame omhuld met beton,dat niet alleen het staal beschermt, maarook constructiefmeewerkt.Top-Down-methodeEen in Hong Kong ontwikkelde, op-merkelijke bouwwijze is de Top-Down-methode. Bij deze wijze van uit-voering wordt tegelijkertijd zowel naarboven als naar beneden gebouwd. Doorhetbouwenin twee richtingenneemtdebouwtijd af, waardoor het renteverliesvan het ge?nvesteerde kapitaal wordtbeperkt.Als basis voor deze uitvoeringswijzedient de eerder beschreven caissonfun-dering. Na het gereed komen van decaissonschachtwordtdezevolgestort totde laagste keldervloer, waarbij stalenkolommen worden ingeklemd. Dezestalen kolommenzijn de aanzetvoor hetstalen gebouwskelet. De kolommenworden in de caissonschachten opge-bouwd tot het niveau van de beganegrond. Vanaf dat punt kan men zowelomhoog als naar beneden bouwen:IUTILITEITSBOUWPROjECTBESCHRIjVINGENBank ofchinaopdrachtgever: Bank ofChinaarchitect:PeiCobb Freed & PartnersAr-chitectsconstructeur: Leslie E Robertson Asso-ciatesDe Bank of China was met z'n hoogtevan 315 m tot 1992 het hoogste gebouwbuitendeVerenigde Statenen hethoog-ste gebouw van Hong Kong. Inmiddelsheeft het 365 m hoge CentralPlazadezepositie overgenomen. DeBankofChinatelt 70 verdiepingen enbevat 127 000 m2bruto vloeroppervlakte. Het gebouw iseen symbool van de steeds groter wor-dende importantie van China in HongKong.GebouwvormHet uiterlijk van het gebouw wordt be-paald door eenopvallend kristallijne ge-vel. Hiervanzijn de onderstevierverdie-pingen, die de basis van de toren vor-men, bekleed met graniet. Daarbovenbestaat de gevel uitglas, waarin de plaatsvan de verborgen stalen hoofddraag-constructie door middel van dichte alu-minium panelen is aangegeven (foto 1).De verschijningsvorm wordt naast degevel mede door de verjonging van degebouwmassa bepaald. De basis van hetgebouw wordt gevormd door een vier-kant met zijden van 52 m. Dit vierkantwordt door haar diagonalen in driehoe-kige prisma's verdeeld, die op verschil-lende hoogten wegvallen (fig. 6).HoofildraagconstructieDe hoofddraagconstructie van het ge-bouwwordtgevormd doorvijfverschil-lende constructie-elementen:1. een space-frame gelegen boven de70e verdieping, dat de antenne en hetglazen dak draagt;2. acht twee-dimensionale stalen fra-mes, die zowel horizontale als verticalebelasting afdragen;3. vijfbetonnen kolommen (vier op degebouwhoeken en ??n in het middenvan het gebouw, die doorloopt tot ver-dieping 25), die de krachten uit de fra-mes overnemen;4. een staal-betonvloer op de 4e verdie-ping, die de horizontale krachtenvanuitde raamwerken naar ondergelegenwanden brengt;5. uit de fundering kragende stalenwanden, die de krachten uit de raam-werken naar de fundering afvoeren. De-ze wanden zijn vanwege brandvei-ligheid en knikgevaar omhuld met be~ton.De vier betonnen hoekkolommen vor~men samen met een centraal gelegenvijfde kolom een ophangconstructievoor de stalen vakwerken. In tegenstel-ling tot eerdere hoogbouwprojectenmet hetzelfde constructieprincipe (bij-voorbeeld het John Hancock Buildingin Chicago) verzorgen de stalen kruisenbij dit gebouw niet alleen de stabiliteiten afdrachtvan horizontale belastingen,maar ook de afdracht van verticalekrachten naar de vijfhoofdkolommen.Hierdoor worden trekspanningen indeze kolommen ten gevolge van hetwindmoment voorkomen.VerbindingenBij eerdere projecten met dit construc-tiesysteem resulteerde de samenkomstvan de kolom en de stalen frames in eenmoeilijk uitvoerbare driedimensionale26 Cement 1993 nr. 5verbinding. Bij de Bank of China zijndeze ingewikkelde en dure verbindin~gen als volgt vermeden: de vlakkeframe-elementen werden met elkaarverbonden door een ter plaatse gestortebetonkolom. De krachten worden hier-door rechtstreeks op het beton overge-bracht (fig. 7).??.1:?.:??:??.????::?..:.?..?..?/..t ...' .....? '/'.:--.t..1....... ?.?.X??/.?.r.1.?.?.?? ./ ../ ..'.H' -:. ':-?:~:~:;r-??'--+7 Bank ofChina, verbinding van debetonkolom met de2-dimensionale vakwerkenPacific Place, fase 2opdrachtgever: Swire Properties SalesLtd.architect: Wong & Ouyang Ltd.constructeur: Leslie E. Robertson & As-sociatesPacific Place is ??n van Hong Kong'somvangrUkste utiliteitsbouw-projec-ten (foto 8). Deze tweede fase is voltooidin 1990 en bestaat uit twee torens op een'podium'. In de torens zijn kantoren, lu-xe appartementen en de hotels Conraden Island Shangri-La gevestigd. Het po-dium bevat een parkeergarage en eencomplex met winkels en eetgele-genheden.Pacific Place 2 heeft een vloeropper~vlakte van 306 000 m2? De hoofdaanne-mer van dit project was het Franse Dra-Cement 1993 nr. 5I-~6 Bank ofChina, vetjonging van deplattegrondena. entree op maaiveldhoogteb. 4e verdieping?. 25e verdiepingd. 35e verdiepinge. 51e verdieping~di7gages et Travaux Publics, onderdeel vanBouygues.Organisatie tijdens de .bouwDe bouw van een project met een om-vang als PacificPlace 2, heeft een enormhoge moeilijkheidsgraad watbetreftco-ordinatie en organisatie.Wanneer bij een project meer dan 200onderaannemers betrokken zijn, is eengoede co?rdinatie vereist. Tijdens deuitvoering heeft men daarom gebruikmoeten makenvan eenvolledig geauto-matiseerd managementsysteem, zodatde grote informatiestroom kon wordenverwerkt.UitvoeringsaspectenVoor de uitvoering van Pacific Place isgekozen voor de eerder beschrevenTop-Down-methode. Vanaf maaiveldt211??!Y?..............,. It~!zijn de caissonschachtenvoor de funde-ring uitgevoerd. De betonnen plaat dieop de schachten is aangelegd, diende alsbasis voor de twee hoogbouw-torens.Na het voltooien van deze vloerplaat istegelijkertijd zowel naar boven als naarbeneden gebouwd.Het torenskelet, geheel bestaande uit terplaatse gestort beton, werd gebouwd ineen cyclustijd van 4 dagen per verdie-ping.Tijdens de uitvoering van de draagcon-structie waren op de bouwplaats vijfto-renkranen en drie hogedruk beton-pompen ingezet. Deze verplaatsten perdag 600 m3beton, 250 ton betonstaal en2600 m2bekisting. In de piekperiodewaren dagelijks 3000 arbeiders aan hetwerk.27IUTILITEITSBOUW8 Pacific Place 2 9 Central Plaza, met 368 m hoogte het hoogste gebouwvan H011g Rong10 Central Plaza, plattegrond standaard verdieping1. OFFICE AREA2. LIFT LOBBY3. FEMALE LAVATORY4. MALE LAVATORY5. AHU ROOM6. EXE. TOILET7. SWITCH ROOM8. FIREMAN'S LIFT LOBBY9. STOREBouwprocesDe projectontwikkelaars vonden elkaartijdens de grondveiling in januari 1989en besloten ter plaatse alsjoint-venturehet project aan te gaan. Een voor onsvreemde gang van zaken, maar in HongKong niet zo ongewoon als gevolg vande hoge grondprijzen, in dit geval650000 US$ per m2? Doordat de op-drachtgevers vOor de aanvang van het ~ ==========================-__~bouwproces de meeste kosten maakten,namelijk de aankoop van de grond, wasEind 1992 is de bouw van het CentralPlaza voltooid (jOta 9J. Central plaza ismet zijn 368 m hoogte het hoogste ge-bouw van Hong Kong en het hoogstegebouw ter wereld dat uitgevoerd is inter plaatse gestort beton. Het is een ver-huurbaar kantoorgebouw met een bru-to vloeroppervlakte van 173000 m2; destichtingskosten bedroegen ongeveer575 miljoen US$.Central Plazaopdrachtgever: Sun Hung Kai Proper-ties Ltd., Sino Land Co. Ltd. en RyodenProperty Development Co.architect: Ng Chun Man & AssociatesConstructeur: Ove Arup & Partners28 Cement 1993 nr. 5372.0mPO".LEVEL 46301.1m PO270.om PO176.4m PO".ROOF TOPSTRUCTUREM3HIGH ZONEOFFICESKYLOBBYM2structieonderdeel is de overgangscon-structie ter hoogte van de derde verdie-ping. Dezeovergangsconstructie bestaatuit een 5,5 m hoge en 2,8 m brede rand-haIk langs de omtrek van de tower base.Deze balk maakthet mogelijk de krach~ten uit de vele gevelkolommen teverde-len over zwaardere kolommen op gro-tere onderlinge afstand. Door het ver-groten van de kolomafstanden en hetwegnemen van gevelbalken, was de to-ren niet stabiel meer. Over de hoogtevan de tower base zorgt daarom eenkern voor de afdracht van horizontalekrachten naar de fundering. Een ??nmeter dikke vloerplaat, aan de onderzij-de van de overgangsconstructie, brengtals een stijve schijfde totale windkracht..r.. 5IFOFFICECORE-I-L--~ ~~ 1CAISSONSBASEMENTM1 TRANSFER-STRUCTURETOWERBASE1-1-4.1 m PO r-t-i i--Ii--j H H IH I--i34.6m PO".G.L.LEVELS11 Central Plaza, schematische doorsnede over de hoogte van het gebouw 12 Schematische doorsnede van deovergangsconstructieeen zeer korte bouwtijd opgelegd. Bettotale bouwproces van initiatieftot op-levering heeft nog geen vier jaar ge-duurd. Gezien de omvang van het pro-ject een bijzondere prestatie.Gebouwvorm en indelingDe uitzonderlijke locatie had tot gevolgdat Central Plaza hoog en uniek moestworden. De architectontwierpeen drie-hoekige vorm voor het gebouw (fig. JO).Deze vorm had als voordeel dat 67% vande omtrekvan de toren uitzicht heeftopde haven.De hoeken van de driehoek zijn afge~sneden, niet alleen vanwege de betereindeelbaarheid, maar ook vanwege deoosterse beleefdheid, waarbij wijzennaar iemand zeer onbeleefd is.Onder in dit gebouw bevindt zich een30 m hoog podiumblok. De daarop rus-tende torenbestaat uitdrie delen (fig. 11fvan onder naar boven zijn dit de towerbase, de 57 verdiepingen tellende towerbody en de 6 installatieverdiepingen eneen 102 m hoge mast.MateriaalkeuzeDe eerste belangrijke beslissing in hetontwerpproces was: staal ofbeton. Menbesloot Central Plaza te construeren inter plaatse gestort beton, in sterkteklasseB 60. Argumenten:- de betonvariant WaS goedkoper,- de grote hoekkolommen in het staal-ontwerp vervielen;- het vloeroppervlak nam daardoor toevan 1674 m2naar 2233 m2? Dit redu-ceerde de noodzakelijke gebouwhoogte(aantal verdiepingen) en maakte de in-deling effieienter;- de bouwtijd was bij staal iets korter,maar men schattede risico's voorvertra-ging groter in.ConstructieInteressant aan de draagconstructie vanCentral Plazais de constructievan deto-wer base (fig.12). Onmiddellijk na deaankoop van de grond is begonnen metde uitvoeringvan eendiepwand rond dete bebouwen oppervlakte. Na de uitvoe-ring van een caissonfundering werddaarover een 0,80 m dikke begane-grondvloeraangebracht. Hierdoorwerdhet mogelijk om te bouwen volgens detop-down-methode.Een ander in het oog springend con-over van het externe frame naar de on-derliggende kern.Rong Kong & ShanghaiBankopdrachtgever: HSBC Holdings PIc.architect: Foster Associates Hong Kongconstructeur: Ove Arup & PartnersIn 1985 werd het nieuwe hoofdkantoorvan de Hong Kong & ShanghaiBankingCorporation(fOto 13)gecompleteerd. Deplaats van de Hong Kong & ShanghaiBank, aan het hoofd van Statue Square,de enige open plaats in hetCentral busi-ness district, is ??n van de meest belang-rijke locaties in Hong Kong.Op deze bouwlocatie was het niet toe-gestaan om hoger dan 178 m te bouwen,waarbij tevens de verhouding tussen debrutovloeroppervlakte en de bebouwdeoppervlakte maximaal 18 : 1 mocht zijn.Daar het gebouw niet in hoogte bovende omgeving kon uitsteken, moest heteen zeer exclusief uiterlijk krijgen. Ditheeft geresulteerd in het feit dat deHong Kong &ShanghaiBank het duur-ste gebouwis geworden van Hong Kongen misschienwel hetduurste ter wereld.De totale bouwkosten waren 683 mil-joen US$.Cement 1993 nr. 5 29De entreevanhetgebouwis gelegenbo-ven maaiveldhoogte en kan alleen metbehulp van een roltrap bereikt worden(foto 14). 'sNachtswordtaande bovenzij~d.e van deze trap een horiozontaalluikover de opening geschoven, waardoorde entree wordt afgesloten. Door hetcre?ren van een verhoogde entree, ont-staat een grote open ruimte onderin hetgebouw. Voorbijgangers kunnen dooreen glazen vloer in het hart van het ge-bouw kijken, bestaande uit het 10 ver-diepingen hoge atrium. Een technischhoogstandje is de zonlichtvoorzieningin het atrium. Dit gebeurt door middelvan een spiegelsysteem, dat het zonlichtnaar beneden brengt.15 Hoofddraagconstruct?e van de Hong Kong en Shangha? BankIUTILITEITSBOUWConstructieDoor de gewenste grote open ruimte opmaaiveldhoogte, is gezocht naar han-gende enlof voorgespannen construc~tievormen. Uiteindelijk is de boven-bouw nagenoeg geheel in staal uitge~I-----~--~~~---~---~-'-----~----~-------I voerd. Alleen in de vloeren is beton ge-13 Hong Kong en Shangha? Bank 14 Toegang naar de Hong Kong en bruikt. De viif stalen hangconstructies(gereed 1985), nog steeds het Shangha? Bank, v?aroltrap :Jduurste gebouw van Hong Kong. De aan de buitenzijde van het gebouw be-totale bouwkosten bedroegen 683 palen de verschijningsvorm.nriljoen US$ foto's: M.R.A. van VHet Inverticale zinis hetgebouwverdeeld invijf zones, met elk een eigen hangcon-structie. Deze stalen hangconstructieszijn bevestigd tussen vier, elk uit vierr-~~::---~~~r;-~~---~--~~~~~;--~--lbuizen bestaande, stalen kolommen.Deze kolommen zijn zowel in langs- alsin dwarsrichting met elkaar verbondendoor stabiliteits-kruisen (fig. 15).De verticale krachten worden vanuit devloeren eerst naar de kolommen en ver-volgens naar de diepwanden overgedra~gen. Deze diepwanden rusten vervol-gens op een caisson-fundering, die dekrachten naar dieper gelegen rotsenoverbrengt.30 Cement 1993 nr. 5