Het uiterlijk aanzien van betondoor Dipl.-lng. Wilhelm K?nzelIn de loop der jaren heeft beton als bouwstof een ingrijpende ver-andering ondergaan. Aanvankelijk was beton uitsluitend een vul-stof, dus zonder belangrijke statische functie; door zijn eigenschapgrote drukkrachten te kunnen opnemen werd het na korte tijdeen statisch werkzaam element. Daarin heeft ook de erkenningvan de samenwerking tussen beton en staal geen verandering ge-bracht. Het gewapend beton maakte het mogelijk, behalve druk-spanningen, ook buigtrekspanningen op te nemen, waardoortevens de constructievormen veranderden; uit het gewelf en deboog ontstonden de balk en de plaat.Het heeft zeer lang geduurd, alvorens het dragende bouwmateri-aal ook naar buiten als vormgevend element naar voren kwam.Door de erkenning van het verband tussen bindmiddel, toeslag-stof, water, vulstof, enz. werd het mogelijk, niet alleen een statischvoldoende sterk beton te maken, doch tevens een bouwmateriaalte scheppen, dat in estetisch opzicht, wat zijn struktuur betreft,volledige voldoening biedt. Terwijl alle tot dusverre gebruikte inhet zicht komende bouwmaterialen in een afzonderlijke werk-plaats vooraf werden bewerkt (zoals bijv. natuursteen, hout enstaal), moest het bouwmateriaal beton ter plaatse zodanig wordensamengesteld, dat het zich na verwijdering van de bekisting zondernabewerking kon tonen.Dit zichtbare beton moest echter aanvankelijk daarom mislukken,omdat de noodzakelijke kennis ter verkrijging van een homogenestruktuur van het plaatselijk gestorte beton in de praktijk slechtsuiterst moeilijk kon worden verkregen.Dit is in hoofdzaak de reden, waarom aanvankelijk de beton-constructies vrijwel zonder uitzondering werden onderworpenaan een nabewerking, zoals stocken, boucharderen, scharreren,enz. Door deze werkwijzen werd de estetisch niet bevredigendebetonhuid verwijderd en de betonstruktuur blootgelegd. On-regelmatigheden in de struktuur treden bij een oppervlakte-behandeling niet zo sterk naar voren als bij een glad betonvlak.foto 2. ingangpartij met vrijstaande luifelZonder enige twijfel was deze methode fout, omdat een aan deoppervlak niet homogeen beton ook van binnen fouten moet be-zitten; alleen werden zij niet meer in dezelfde mate zichtbaar.Eerst als het zou gelukken de betonspecie zo samen te stellen, testorten en te verdichten, dat na ontkisting een geheel dichtestruktuur werd verkregen, zou de vorenomschreven bewerkingals middel om het oppervlak te verlevendigen, doch niet als middelter verwijdering van uiterlijke fouten kunnen worden aanvaard.Het ligt in de aard der zaak, dat een bouwmateriaal van grote ge-lijkmatigheid en goede kwaliteit alleen dan kan worden verkregen,indien de voorwaarden voor de vervaardiging zo veel mogelijkkonstant zijn. Daarom is het te begrijpen, dat de beste produktenongetwijfeld gemakkelijker kunnen worden gemaakt in stationairebetonwarenfabrieken dan plaatselijk in een ambulant bedrijf.Ondanks de verbeterde methoden op het werk door een verder-gaande mechanisering van het arbeidsproces wordt ook thansnog aan vooraf vervaardigde betonprodukten de voorkeur ge-geven, omdat ondeugdelijke delen vooraf kunnen worden uitge-schoten, hetgeen bij in het werk gestort beton niet mogelijk is.Zonder twijfel kan de scheppende architekt het beton beschou-wen als een materiaal, dat zich het gemakkelijkste aan zijn vorm-gevende gedachte onderwerpt. Heeft hij in dit opzicht nog geenvolledig gebruik van beton gemaakt, dan ligt dat voornamelijkhierin, dat de schoonheid van dit materiaal tot nu toe niet tenvolle werd benut. Welke bouwstof laat zich zonder materiaal-verlies in elke vorm brengen behalve beton? Elk ornamentwerkin hout of steen kan alleen met materiaalverlies tot stand komen.Alleen het materiaal, dat zich in een bepaalde vorm laat storten,kan de gewenste vorm aannemen zonder overschot of verlies.Het uiterlijke aanzien hangt evenwel niet alleen af van de samen-stelling van het te vormen bouwmateriaal, doch ook van hetoppervlak van de vorm, d.w.z. de bekisting.foto jui. S?hn, D?sseldorfCement 8 (1956) Nr. 23-24573foto . maclitbekieding, detail foto 3b. maclitbekiedingBeton is grauw, dus een bouwmateriaal met een weinig bevredi-gende kleur. Door licht- en schaduwwerking kan echter elke kleurlevendig worden gemaakt. Vandaar de pogingen het oppervlakdoor bewerking met beitels en tegenwoordig ook door middelvan wassen of zandstralen ruw te maken. Een ander middel om destruktuur van de buitenkant levendig te maken bestaat hierin,dat de bekisting een bepaald raster krijgt. Voorts wordt in delaatste tijd het oppervlak ook levendig gemaakt door een afwisse-lend gladde en ruwe bekisting toe te passen. Ten slotte biedt eenornamentwerk, dat door middel van de op binnenzijde van debekisting gespijkerde verhogingen in rechte of gebogen vormwordt verkregen, een zeer aantrekkelijk effekt. In de plaats vanhet gladde oppervlak kan ook met een bepaalde profilering ofversiering elke gewenste verlevendiging worden verkregen. Ishet in het algemeen voldoende door het aanbrengen van sterkelicht- en schaduwcontrasten en door een hiermee harmoni?rendebewerking of vormgeving de monotone indruk van de grijzebetonkleur te laten verdwijnen, dit streven kan nog wordenondersteund door het aanbrengen van kleuren, in het bizonderbij gladde in het zicht komende vlakken.Aan de architekt, die het nieuwe laboratorium moest ontwerpen,werd opgedragen al deze mogelijkheden zo veel mogelijk toe tepassen. Daardoor levert dit bouwwerk in zijn uiterlijke vorm hetbewijs van de mogelijkheden in de vormgeving van beton.Op twee rijen steunpunten op een afstand van 7,50 m en eenonderlinge afstand van de steunpunten van 10,00 m zijn de naaralle kanten ver uitkragende vloeren met schuin geplaatste borst-weringplaten geplaatst. De luifelconstructie v??r de ingang staatop zichzelf en geeft een duidelijk beeld van de mogelijkheden inde vormgeving. Hetzelfde geldt voor het vleugeldak van debovenste etage. Ook in de werkzalen en laboratoriumruimtenis van de konstruktieve mogelijkheden van het gewapend betonop ruime schaal gebruik gemaakt.De op de begane grond zichtbare kolommen zijn door middel vaneen bizondere bekisting van glad beton in zicht gemaakt. Met dedaarvoor gekozen korrelverdeling is een beton verkregen, datmet zijn gladde vlakken vrijwel niet te onderscheiden is van ge-slepen beton. Alle overige betonconstructies, zoals de luifel, dak-vleugels en werkplaatsen, zijn van onbewerkt beton gemaakt,waarbij bizondere aandacht is geschonken aan een gladde bekis-ting van planken van gelijke afmetingen. De op deze wijze ge-maakte bouwelementen zijn gekleurd.De schuin staande borstweringen hebben aan de buitenzijde bredevensterbanken tot gevolg, die het voordeel bezitten, dat zijkunnen worden gebruikt voor het schoonmaken van de ramenen het voorts mogelijk maken, in de trapeziumvormige holleruimte leidingen voor verwarming, water, elektriciteit en tele-foon aan te brengen. Deze schuin staande borstweringen zijn metgasbeton (siporex) bekleed. Het buitenste vlak in zicht bestaatuit vierkante, geprofileerde gevelplaten.Het in een bepaalde kleursamenstelling en korrelverdeling ge-bruikte toeslagmateriaal is door wassen zichtbaar gemaakt. Deafdekplaten zijn geslepen. De met donkere toeslagstof gemaaktebetonnen vensterkolommen zijn gefreesd en geslepen. Om duide-lijk te laten uitkomen, dat deze vensterkolommen geen dragendefunktie verrichten, zijn zij ter vermijding van een rasterwerkingverspringend op de verschillende verdiepingen aangebracht. Opdeze wijze wisselen grote ramen, die zonder sponningen in hetomringende beton zijn aangebracht, met kleinere dubbele tui-melramen in houten sponningen. De afscherming van licht en zonvindt bij de grote ramen plaats door aan de buitenzijde aange-brachte verstelbare jalouzie?n en bij de tuimelramen door jalou-zie?n tussen de beide vensters.De oostelijke gevel verkreeg een bizonder levendig aanzien dooreen vooruitspringende claustrawand, samengesteld uit betonnenmontagedelen.De borstweringen op de begane grond werden met maclitplatenbekleed. Het betreft hier een betonbekleding, die door een bi-zondere werkwijze, nl. afsplijten van grote betonelementen, isverkregen. Dit gebroken beton maakt door de wisselende korrel-verdeling en -kleur en door vari?rende afmetingen een sterkeverlevendiging mogelijk door de vorm, de kleur en de soort vanbekleding.Terwijl (bij maclit) door het splijten de betonstruktuur wordtblootgelegd, wordt bij het zgn. moza?ekbeton de struktuur zicht-baar door verzagen en slijpen van grote blokken beton. Ook bijdeze wijze van betonbewerking bestaat de mogelijkheid eenlevendig vlak te verkrijgen door een naar keuze samengesteldekorrelverdeling in gevarieerde kleuren, hetgeen nog kan wordenversterkt door het gebruik van platen in afwijkende grootte envan verschillende kleur. De toegangshal, de tentoonstellings-ruimte op de begane grond en de portalen in het hoofdtrappen-huis zijn hiermee belegd.De hoofdtrap zelf is eveneens van moza?ekbeton gemaakt. Hierbijmoest echter met het oog op de wapening bij de keuze van dekorrelgrootte een zekere beperking in acht worden genomen. Detrap bestaat uit een dragende ingeklemde balk, waarop de trap-treden naar beide zijden uitsteken, die door een lichte leuningmet elkaar zijn verbonden. De gangen en vloeren van de verschil-lende verdiepingen zijn met normale kunststeentegels belegd,waarbij evenwel ook hier door wisseling van kleur en vorm eenverlevendiging is bereikt.Het hulptrappenhuis werd uitgevoerd met eenvoudig sierbetonmet opgelegde plaattreden en in kleur afstekende stootborden.De borstweringen van de werk- en laboratoriumruimten, die debinnenplaats aan drie zijden insluiten, zijn van golfvormig geprofi-leerd beton gemaakt. Ook hier is het juist gebleken door een be-handeling met kleuren de levendigheid van de vorm te versterken.De kleine, tussen de voordrachtzaal en de werkruimte gelegenbinnenplaats levert het bewijs van een levendige vormgeving,door aan vier zijden de vensterborstweringen en ook de zijwandvan de voordrachtzaal met een levendig patroon van maclitmuur-werk te bekleden. De lange, bijna 3,00 m hoge afsluitwand heeftdoor de bekleding met maclit elke eentonigheid verloren. Detreden en paden van deze binnenplaats zijn belegd met beton-tegels In verschillende kleuren, die goed passen bij het grasperken de beplanting.574 Cement 8 (1956) Nr. 23-24foto 4. vloer met trap van moza?ekbeton foto 5. binnenplaats met gekleurde betontegelsVoor de aanleg buiten, In het bizonder voor de parkeerplaatsenachter de trottoirs, zijn gewone trottoirtegels gebruikt. De schei-ding tussen de afzonderlijke parkeerplaatsen voor auto's is aan-gegeven door afwisselend donkere en lichte trottoirtegels tegebruiken.De binnenplaats is geplaveid met betontegels, waarvan de vormeen verschuiving in de dwars- en lengterichting praktisch uitsluit.Het zou ongetwijfeld mogelijk zijn geweest in nog ruimere matede toepassing van met cement gemaakte bouwmaterialen te tonen.Zo zal bij de latere uitbreiding van de bovenverdieping in derecreatie- en kantinelokalen een terrazzovloer worden gelegd,die door de indeling van de voegen en het gebruik van meer kleu-ren door de hierdoor ontstane variatie in de vlakken een nieuwbewijs leveren, dat beton bij vakkundige aanmaak en kunstzinnigekeuze van kleur een hoogst bevredigend resultaat biedt.Bij de bouw van het. laboratorium is er doelbewust van afgezien,cement onder alle omstandigheden toe te passen. Deze be-perking heeft ten doel uitsluitend mogelijkheden te laten zien, diebij elke andere bouw op dezelfde wijze kunnen worden toegepast.Dikwijls wordt de vraag gesteld, waarom bij de bouw van hetlaboratorium geen gebruik is gemaakt van de nieuwste ontwikke-ling in de betonbouw, het voorgespannen beton. Deze bizonderekonstruktieve mogelijkheid moet echter alleen dan worden toe-gepast, indien zij zakelijk verantwoord en juist is.De toegestane bouwhoogte en de gegeven afstanden van de steun-punten maakten echter het verkleinen van de dimensies doorvoorspanning niet noodzakelijk. Bovendien zou de uitvoering invoorgespannen beton in dit geval bepaalde nadelen hebben gehad.Zoals bekend is, zijn constructies in voorg?spannen beton elasti-scher en gevoeliger voor trillingen dan bouwwerken in beton metslappe wapening in verband met de hiervoor noodzakelijke grote-re afmetingen en maten. Met het oog op de uiterst gevoelige meet-apparaten in de chemisch-fysische afdeling moest elke storing, diede metingen zou kunnen be?nvloeden, worden uitgeschakeld.Het gebouw voor directie en zetel van de 'Verein DeutscherZementwerke' omvat een voordrachtzaal en opleidingslokaal, eententoonstellingsruimte, technische bureaux, een chemisch labo-ratorium en een proefstation met daarbij behorende werkplaatsenen machines, die harmonisch in ??n gebouw zijn ondergebrachtmet het doel, uitgedrukt in de in het gebouw aangebrachtespreuk:'Gemeinsames Forschen diene dem Ganzen'.foto 6. werkplaats met betonkeien foto 7. zuidelijk gedeelte van het grote chemische laboratoriumCement 8 (1956) Nr. 23-24 575