IUITVOERINGSTECHNIEK 1 PREFABRICAGE IHET FABRICEREN VANBETONNEN GEVELELEMENTENj.G.E.M.Fassaert, Hurks Beton, VeldhovenGrote betonelementen als gevelbekleding. Behandeld worden fabricagemethoden inrelatie tot de mogelijke oppervlakafwerkingen, maattoleranties enkwaliteitstoleranties. Aandacht ook voor het transport, zowel op de fabriek, over deweg .als op de bouwplaats. Uit ervaring wordt geconstateerd dat nog te weinig eenberoep wordt gedaan op de bij de fabrikanten aanwezige kennis.D. e kennis van betonnen gevele-lementen met betrekking totde toepassing en fabricageheeftvooral de laatste decenniaeenster-ke ontw?kkeling doorgemaakt: van hetaan het gebouw vastgestorte borstwe-ringelement tot het dragende sand-wichelement.Sandwichelementen zijn voorzien vaneen luchtspouw en hebben een buiten-schil in een gestraalde of gewassengrindstructuur ofzijn voorzien van te-gels of natuursteen. Deze ontwikkelin-gen staan in nauw verband met de ont-wikkelingen in het gehele bouwproces.Waren de gevelelementen van vroegerkleinschalige, eenvoudige vlakke ele-menten (zoals borstweringen die op eenlaat tijdstip konden worden gemon-teerd), thans kunnen het volledig in hetbouwwerk ge?ntegreerde elementenzijn, die ook een wezenlijke bijdrage le-veren aan een geoptimaliseerde kli~maatbeheersing van het gebouw. Bo-vendienzijndegeveloppervlakkensterkaangepast aan de nieuwe inzichten metbetrekking tot de vervuiling, mede alsgevolg van gewijzigde milieu-omstan-digheden. Deze aanpassingen kunnenbetrekking hebbenopzoweldedetaille-ring als op de nabehandeling.De huidige fabricage van gevelelemen-ten heeft uiteraard ook te maken metontwikkelingen op het gebied van debetontechnologie en de produktie- enbekistingstechnieken. Deze laatste han-gen nauw Samen met de sterk gestegenloonkosten.Omdateen gevelelement nog altijd am-bachtelijk wordt geproduceerd, dus ergarbeidsintensief, wordt er nog steedsnaar gestreefd hetaantalhenodigde ma-nuren terug te brengen door ondermeer effici?nterewerkwijzenenschaal-vergroting.36Schaalvergroting heeft nog anderevoordelen. Bij grote elementen behoe-ven minder handelingen tewordenver-richt, zowel op de fabriek als op debouwplaats. Er behoeven minder voe-gen te. ,:orden gedicht, er zijn minderbevesngmgspunten enz. De meestkwetsbare punten bij prefab elementen,de verbindingen, worden in aantal sterkgereduceerd,zodataande overblijvendeverbindingen extra zorg en aandachtkan worden besteed. Vooral wanneer degevelelementen een ge?ntegreerd on-aerdeel vormen van het totale bouw-werk, is een goede voorbereiding enplanningVanhetgrootste belang.Indienniet alle disciplines goed op elkaar zijnafgestemd, zal dit ongetwijfeld grotekostenconsequenties tot gevolg hebben.Planning en voorbereidingPlanning en voorbereiding bij het toe-passen van gevelelementenin betonzijnde laatste jaren steeds belangrijker ge-worden. Dit heeft te maken met hetstreven naar steeds kortere bouwtijden.Bij het op grote schaal toepassen vange?ntegreerde betonnen gevelelemen~ten wil men optimaal gebruik kunnenmaken van de mogelijkheid op meer lo-katies tegelijk aan eenproject te kunnenbeginnen.Om dit zinnig en verantwoord te kun-nen doen, moeten voor de start van hetbouwwerk de voorbereidingen zoverzijn gevorderd dat de verschillende dis-ciplines slagvaardigkunnen starten.Datwil zeggen er moeten voldoende engoed uitgewerkte details beschikbaarzijn. Het moet bijvoorbeeld mogelijkzijn tebeginnen metdewerktekeningenvan zowel de fundering als de dakran-den.Als dit allemaal mogelijk is en er is ooknog een goede algemene planning, danzal voor de gevelelementen een optima-le malinzet en produktievolgorde kun-nen worden vastgesteld. Aan de handvan zo'n algemene planning zal als eer-ste een goede detailplanning gemaaktmoeten worden, waarop precies staataangegeven hoe bijv. de tekenproceduremoet verlopen, wanneer welke soortenelementen uitgetekend moeten zijn,hoe lang men erover mag doen omdezetekeningen te controleren, en wanneerze uiterlijk vrijgegeven dienen te wor-den.Hiervan hangt het namelijk afWanneermetde aanmaakvande mallenkanwor-den begonnen. Het is absoluut onvol-doende om??nhoofdmerk als definitiefKantoorgebouw Europastaete inUtrecht, enkelvoudige gevelementenmet gestraald oppervlak,toeslagmateriaal Taunus 8 - 16 mmCement 1987 nr. 52.Produktier.nogelljkhedenAfhankelijk van vorm, afmetingen ensamenstelling, kan een aantal produk-tiemogelijkheden worden onderschei-den.Bij enkelvoudige elementen:a. de stortzijde (afwerkzijde) wordt debinnenzijde van hetgebouw(kistzijde -buitengevel);b. de stortzijde wordt gevelvlak (kistzij-de ~ binnenkant gebouw).Stalen mallen zijn uiteraard ook moge-lijk, doch bij kleinere series en relatiefveel wijzigingen zal dit vaak duurderzijn. Bovendien is het resultaat mindergoed dan bij de produktie in houtenmallen.Bij grote series engroteelemen-tafmetingen met mogelijk andere wa-peningstechnieken (bijv. voorspannen),k:m, het zinvol zijn stalen mallen aan teschaffen.Wijzigingen aan houten mallen zijnveel goedkoper en sneller uit te voerendan aan polyester of stalen mallen. Delevensduurvanhouten mallen is erg be-perkt, terwijl dit soort bekistingen vrijveel onderhoud vraagt. Wanneer eennieuwe mal is ingezet, zal deze reeds na20 ? 25 maal te zijn gebruikt een kleineonderhoudsbeurt moeten ondergaaninde vorm van opnieuw lakken. Na 50maal storten is de mal aan een grondigeopknapbeurt toe. Zodra oe mal100 maal is gebruikt kan deze als afge-schreven worden beschouwd.Kunnen er echter grote series elemen-tenworden geproduceerd van hetzelfdetype in ??n en dezelfde mal, dan valt teoverwegen polyester of rubber mallenaan te schaffen, al ofniet gecombineerdmethout. Ditsoortmallen is aanmerke-lijk duurder dan houten bekistingen.Wanneer hij een redelijk grote serie inhet element veel grote afrondingenvoorkomen, kan men eveneens overwe-gen kunststof mallen toe te passen. Bijeen goede uitvoering van de mallen inrubber of polyester, zullen hieruit bijFabricageHet fabricageproces van betonnen ge-velelementen kunnen we splitsen in eenvijftal onderdelen:1. bekistingstechnieken;2. produktiemogelijkheden;3. oppervlakbewerking;4. maattoleranties;5. kwaliteitscontrole op de fabriek.1. BekistingstechniekenVoor de produktie van gevelelementenkennen we in hoofdzaak drie soortenhekistingen, namelijk hout, rubber/po-lyester en staal. In de betonindustrieworden voor gevelelementen overwe-gend houten bekistingen gebruikt. Debelangrijkste redenen hiervan zijn:a. in het algemeen dienen tamelijk klei-ne series geproduceerd te worden, metmeestal nog een groot aantal afgeleidemerken;h. hout is gemakkelijk te verwerken;c. in het algemeen worden met houtenbekistingen de fraaiste elementen ver-kregen.Om afgeleide merken economisch entechnisch verantwoord in ??n mal tekunnen produceren, moeten tijdens hetmaken van de mal de nodige voorzie-ningen voor die afgeleide merken wor-den opgenomen.DitzelfCle geldt uiteraard ook voor dewapening en voor de in te storten mate-rialen. Op de planning moet duidelijkzijn aangegevenwanneer al dit soortza-ken definitiefbekend moet zijn om ookvoor deze onderdelen de voorbereidinggeordend telatenverlopen.Wanneeral-le partijen zich strikt aan de planninghouden, zal uiteindelijk technisch eneconomisch het beste resultaat verkre-gen worden. Er zal dan ook precies vol-gens leveringsschema, zonder improvi-seren op de bouwplaats, geleverd kun-nen worden.Indien ??n van deJartijen zich niethoudt aan het voor overeengekomentijdschema en er wordt na constateringniet onmiddellijk ingegrepen, dan zaldit vergaande kostenconsequentieskunnen hebben. Niet alleen voor deproduktie van de gevelelementen, maarook voor een te late levering, waardoorop dehouwplaats de organisatiegrondig I-~-----~-~-------,-~--~~--------~--jkan worden verstoord. Produktie sandwich-gevelelemeuten een minimum aan onderhoud elemen-Een goede planning en voorbereiding waarbij zowel de voor- als de ten geproduceerd kunnen worden meten een goede organisatie geeft uiteinde- achterzijde van het element zeer geringe toleranties. Wanneer groteI k d b d h bekistingszijde is geweest; in detail een fi d h d dij ? e este garantie voor e? oogste manchetanker en een gereed element. a ron ingenin outwor en uitgevoerkwaliteit tegen de laagste kosten. zal ditpraktischaltijd uit samengesteldehouten delen moeten gebeuren. Nadatdeze mallen een aantal malen zijn ge-bruikt,is de kans grootdatde nadenzichgaan aftekenen in het element, ookwanneer de mal goed wordt onderhou-den.vrij te geven, omdat vaak ook afgeleidemerken in ??n en dezelfde mal gepro~duceerd moeten worden.Cement 1987 nr. 5 373. OppervlakafwerkingVoor de oppervlakbehandeling van be-tonnen gevelelementen bestaan talrijkemogelijkheden, zoals:- uitwassen;- stralen;- boucharderen;- vlamstralen;- structuuraanbrengen metrubbermat-ten,- tegels/natuursteen aan- ofopbrengen;- slijpen.De elementen moeten niet alleen wor-den berekend op de belastingendie eropuitgeoefend worden door temperatuur,wind en gebouwbelastingen zelf, ermoet ook rekening worden gehoudenmet krachten die tijdens de fabricage,het transport en de montage op de ele-menten worden uitgeoefend. Het kangebeuren dat gevelelementen vanwegede afmetingen moeten worden voorge-spannen om .scheurvorming te voorko-men.Wanneer wordt gekozen voor 'uitwas-sen' van de elementen, moet men zichrealiseren, dat dit beperkingen oplegtaan het uiterlijk van het element. Omhet oppervlak van een element te kun-nenuitwassennadatditisverhard, zaldebinding aan het uit te wassen oppervlakgedurende een bepaalde tijd moetenworden vertraagd. Hiertoe kan men een'vertrager' in de bekisting aanbrengenop die plaatsen waar later het elementwordt uitgewassen.Afhankelijk van de concentratie en dedikte van de aangebrachte laagvertragerkan het oppervlak diep ofminder diepworden uitgewassen. Het is belangrijkdat de vertrager voldoende is opge-Het uitwassen metwater ofhetgritstra-len zijn de meest toegepaste methodenom hetgrindin betonaanhet oppervlakzichtbaar te maken.IPREFABRICAGEDe foto's in dit artikel zijn van:Renes, Doorwerth,Rob Glastra, Schoonhoven,Poteau, Lille (F).Chip-fabriek Philips te Nijtnegen;structuurmatten zijn toegepast voor deverticale eletnentenKantoorgebouw Nieuw Amsterdam inde Bijhnermeer; begane-grond-eletnenten getnaakt tnet eengrove tnattenstructuur. Deze isontleend aan speciaal bewerkt Italiaansmarmer dat als tnodel voor de mattenheeft gediend.!UITvOERINGSTECHNIEKDe produktie van sandwichplatenwordtals regel in??narbeidsganguitge-voerd. Meestal is daarbij de kistzijde hette bewerken oppervlak. Uiteraard is hetmogelijkomdestortzijde tewassen oftestralen,zodataande binnenzijdevanhetgebouw weer een glad oppervlak wordtverkregen.Bij sandwichelementen is het boven~dien mogelijk om zowel de binnen- alsde buitenzijde van het element als kist-zijde te kiezen. Vorm en afmetingenvanhet element moeten dit echter wel toe~laten. Op deze manier kan men beidezijden profileren. De werkwijze is alsvolgt: eerst produceert men hetbinnen-blad ~en brengt daarop de isolatie aan.Tevens worden hierin de bevestigings-middelenvoor hetbuitenblad verwerkt.Zodrahet elementvoldoende is verhardmoet dit 1800worden gekanteld. Directnadat het buitenblad is gestort, wordthierin het binnenblad op dejuiste plaatsgetrild en verankerd. Als ook het bui-tenblad is verhard kan het sandwichele-ment worden ontkist en verder behan-deld. Deze sandwichelementen kunnenop eenvoudige wijze worden voorzienvaneenluch~pouw.Bij sandwichelementen:a. de stortzijde wordt de binnenzijdevan het gebouw (kistzijde - buitenge-vel);b. de stortzijde wordt gevelvlak (kistzij-de - binnenzijde gebouw);c. zowel de binnenzijde van het gebouwals het zichtvlak in de gevel zijn tijdensde produktie kistzijden.Tijdens de produktie zal meestal het tebewerkenoppervlakvan het elementdekistzijde zijn. Ditis de eenvoudigste ma-nier om een vlak en strak aanzien vanhet element te verkrijgen. De stortzijde(afwerkzijde) wordt in dit geval de bin-nenkantvan het gebouw. Over het alge-meen is dit geen probleem omdat de f----~---~------~-r--~-~~------~---'binnenzijdevaak nogvaneenafwerkingwordt voorzien.Het is echter ook mogelijk de stortzijdevan het element uit te wassen ofte stra-len. De bovenzijde moet dan uiteraardvlak zijn. Bovendien moeten er specialeeisen worden gesteld aan het mengselbetreffende de water-cementfactor enkorrelopbouw. Tijdens de produktiemoet extra aandacht worden besteedaan het storten, trillen en afwerken vandebetonspecieomeengelijkmatigever-deling van de grindkorrels te krijgen.Op deze manier kan dus aan de binnen-zijde van het gebouw een al ofniet ge-profileerd oppervlakworden verkregenvan kistgaafglad beton. Uiteraard is hetmogelijk deze zijde uit te wassen of testralen.38 Cement 1987 nr. 5Kantoorgebouw plus Point teten behoeven.slechts op dejuiste manier Hoofddorp: dragendeop de bodemvan de mal te woden aan- sandwich-gevelelementen,gebracht en men verkrijgt het gewenste toeslagmateriaal Wemb grind 5-15 mm,oppervlak. gesuaald oppervlak, de rondingen zijnIndien gekozen is voor matten met een L,...fl_tj_n_er_g_e_s_u_a_a_Id '-- ----lribbenstructuur dient er met nadruk opte worden gelet dat eventuele maataf-wijkingeninde mattenwordengecorri-geerd voordat deze definitiefop de malworden bevestigd. Dit om te voorko-men dat de ribbenstructuur niet zoustroken als de elementen boven elkaarworden geplaatst.droogd voordat de betonspecie wordtgestort. Gebeurt dat niet, dan bestaatdemogelijkheid dat de vertrager tijdenshet storten en verdichten van de beton-specie van zijn plaats raakt en elders inde mal terecht komt. Gevolg is dat op deene plaats te veel en op de andere plaatste weinig vertrager aanwezig is. Bij hetuitwassen van het element ontstaan danongelijkmatigheden in de uitwasdiep-ten en dus in de oppervlakstructuur.Bij het eerste systeem past men meestalde zgn. vaccu?mmethode toe, waarmeede tegels, nadat ze precies op de juistepositie in de mal zijn geplaatst, exact ophun plaats worden gefixeerd. De tegelsworden zo krachtig op hun plaats ge-houden dat ze ook tijdens het vullen entrillenvan de mal nietkunnenverschui-Eveneens kunnen bekledingsmateria- ven. De tegelvlakken behoeven na hetlenaanhetelementworden toegevoegd, ontkisten van het element niet meer tebijvoorbeeld tegels of natuursteen. Te- worden opgevoegd ofingewassen.gels kunnen wordeningetrild in de be- Wanneer naderhand tegels op het ver-Maar ook al heeft men de vertrager op tonspecie, of gelijmd op het verharde harde element worden gelijmd, kan ditde juiste wijze aangebracht, dan is het element. op de klassieke manier gebeuren doorniettemin mogelijk datde vertrager van de tegelzetter. Het is dan natuurlijk ergzijn plaats wordt verdreyen en elders in r-----------------, belangrijkdat dejuiste materialen wor~de mal terecht komt. Zo zal bij vlakke Kantoorgebouw te Diemen: den gekozen voor het lijmen en afvoe-elementen met hoge opstaande randen sandwich-gevelelementen bezet met gen.de betonspecie altijd enigszins horizon- tegels Indien de elementen worden bekleedtaal over de malbodem worden ver- metnatuursteen, zalditaltijd nahetver-plaatst,waarbij de vertrager kanworden harden en ontkisten moeten plaatsheb-meegenomen.Bij elementenmetschui- ben. Het natuursteen wordt met ankersne randen kan zich hetzelfde voordoen. ofdergelijke aan het betonelement be-Een zorgvuldige uitvoering zal dit soort vestigd. De elementen worden als ??nproblemen beperkt houden. geheel gemonteerd. Inmiddels is ookTe ondiep uitgewassen plaatsenkunnen een werkwijze ontwikkeld, die het mo-naderhand nog extra worden nagewas- gelijk maakt deze zgn. 'Naton'-elemen-sen om alsnog de vereiste diepte te krij- ten in een sandwichuitvoering te ver-gen. vaardigenen wel zodanigdatde achter-zijde vlak en glad is. Ook hier geldt datNog een mogelijkheid om beton een een zeer goede vochtregulatie mOetander aanzien te geven is het toepassen kunnen plaatsvinden en dat de voegenvan structuurmatten ofhet plaatsenvan juist op langere termijn minder kwets-houten delen in de mal. Structuurmat- baar zijn.Kantoorgebouw De Hooghe Herven te's-Hertogenbosch, niet-dragendesandwich gevelelementen met heel fijnRijngrind blauw 2 - 5 mmo HetoppervlakisllchtgesuaaWCement 1987 nr. 5 395. Kwaliteitscontrole op de fabriekDuurzaamheid en kwaliteit zijn tweebegrippendieonverbrekelijk metelkaarzijn verbonden. De kwaliteit van hetelementis bepalend voor de levensduuren de duurzaamheid. Schade doorslechte kwaliteitkomtvaakpasveellateraan het licht.Om in het algemeen dejuiste kwaliteitte verkrijgen, dienenvoorafduidelijk deeisen te worden vastgelegd waaraan deelementen dienen te voldoen. Op de fa-briek moet een goed georganiseerde in-terne kwaliteitsdienst aanwezig zijn.Evenzo moeten de organisatie van debetonfabriek en de mensen in die orga-nisatie van voldoende niveau zijn. Dit isde beste garantie om continu een kwali-teitsprodukt te krijgen. De basis vooreen kwaliteitsprodukt wordt reeds ge-legd bij het ontwerp van de elementen:devorm enafmetingen, dewapening, demallen, verdichtingstechnieken en demengselsamenstelling moeten alleSteeds moet dus duidelijk en explicietworden aangegeven voor welke streef-maten die bijzondere eisen gelden, ookvoor de montage.Het is onverstandig om, als voor ??n oftwee streefmaten een kleinere maataf-wijking gewenst is, een grotere nauw-keurigheid in algemene zin te eisen. Datwerkt onnodig kostenverhogend zon-der positiefeffectop de gebruikswaardevanhetgebouw.Goede en duidelijke af-spraken voorafzijn noodzakelijk om la-tere discussies te voorkomen.Vlamstralen is een in Duitsland ontwik-kelde techniek, oorspronkelijk bedoeldom er blauwe basaltkeien mee op te ru-wen. Bij het vlamstralen wordt de glad-de buitenhuid door een vlam met hogetemperatuur weggebrand, verpulverdenvervolgens met een staalborstel weg-geborsteld. Bij dit proces springen ookschilfers van de grindkorrels afen ont-staat een oppervlakin vele kleurschake-ringen. De vlam met een temperatuurvan meer dan 3000 ?C wordt opgewektmet behulp Van acetyleengas en zuur-stof.4. MaattolerantiesMet het verschijnen van de NPR 2889(Betonelementen - maximaal toelaat~bare maatafwijkingen en controleme-ringen - oktober 1985), is een praktischen handzaam document beschikbaargekomen. Als men het om bijvoorbeeldarchitectonische redenen noodzakelijkacht van deze NPR af te wijken, moetmen zich terdege bewust zijn van deconsequenties. Grotere nauwkeurighe-den zullen bijna altijd kostenverhogendwerken. Als dit in verband met bijvoor-beeld de detaillering van aansluitenderaampartijen wordt vereist, dient mendeze afwijkingen voorafvast te leggen.In een dergelijk geval is het raadzaam nate gaan ofer speciale eisen gesteld moe-ten worden aan de plaatsingstoleranties.Het is namelijk niet ondenkbaar dat degrotere produktie-nauwkeurighedenmet hun extra kosten, tenietworden ge-daan door te grote plaatsingstoleranties.Boucharderenenvlamstralenzijn even-eens mogelijkhedenomhetgrind aandeoppervlakte te krijgen. Deze methodenworden bij prefab gevelelementen ech-ter nauwelijks toegepast. Het bouchar-deren (met de hand ofelektrisch) heeftdezelfde mogelijkheden als hetgritstra-len. Aangezien dit laatste minder kost-baar is, wordt boucharderen nog maarzelden toegepast.Het slijpproc?d? ziet er globaal als volgtuit:Nadat het beton is verhard wordt hetelement ontkist. Het te behandelen op-pervlak wordt vervolgens grofgeslepenofgefreesd totdat de grove korrels vol-doendezichtbaarzijn. Devereiste diepteis voornamelijk afhankelijk van de f---"-~------------~-~~~~------~~~-----jgrootte van de korrel. Vervolgens wordt Heineken Brouwerij Zoeterwoude:het element f~n geslepen, terwijl ook de diverse gevelelementenpori?nworden dichtgezet om zodoende ~------~~--~-~----~~--~~~----~-"-'een perfectdicht oppervlakte verkijgen.De elementen worden uiteindelijk opde fabriek van een beschermlaag voor-zien ofop de bouwmeteen antigrafiti ofantiplaklaag behandeld.Wanneergekozen wordtvoor hetzicht-baar maken van het grind aan de opper-vlakte metbehulpvangritstralen, zullende mogelijkhedenmetbetrekking totdevormgeving van de elementen wat gro-ter zijn. Het risico dat een vertrager opmoeilijk te bereiken plaatsenwordtver-dreven is dan niet aanwezig. De beton-specie kan normaal worden gestort.Indien er echter schijnvoegen ofbandenop het element zijn aangegeven die gladmoeten blijven, vereist dit extra zorgenaandacht. De bewuste schijnvoeg ofbanden zullen tijdens het gritstralenzeer deugdelijk moeten worden afge-dekt. Bij uitwassen kan wordenvolstaandoor op die plaatsen geen vertrager aante brengen. Vooral elementen met groteomlopende hoeken zijn met gritstralengemakkelijker in straalwerk uit te voe-ren dan met uitwasssen.Een geheel andere manier tenslotte omhet uiterlijk van beton te verfraaien ishet slijpen van het oppervlak. Dit is eenzeer arbeidsintensiefproc?d?. Wanneergrote vlakke platen moeten worden ge-slepen is het mogelijk dit machinaal tedoen. Zodra er echter enige profileringin het element voorkomt, is alleen slij-pen met de hand mogelijk. Voorwaardeom een element goed te kunnen slijpenis dat van de gekozen grondstoffen voorhetbeton,vooral hetgrove toeslagmate-riaal goed slijpbaar is. Hiervoor dientmen een granietsoort te kiezen. De kor-relafmetingen en de korrelopbouw spe-len in principe geen rol.I UITVOERINGSTECHNlEK 1 PREFABRICAGE'--~----~~--40 Cement 1987 nr. 5nauwkeurig op elkaar zijn afgestemdvoor een goed eindprodukt.De interne kwaliteitsdienst op de be-tonfabriek houdtzich voornamelijk be-zig met het samenstellen van de beton-mengsels, de controle hierop, de con-trole op de maatvoering van de mallenenhet produkt, de toegepaste wapeningen de ligging hiervan, nabehandelen,transport en opslag van de elementen.Dit alles gebeurt volgens een vast sche-ma en met regelmatig geijkte ofgecon-troleerde meetinstrumenten.Om zoveel mogelijk verzekerd te zijnvan de kwaliteit van de toegeleverdegrondstoffen zoals cement, staal, zand,grind en in te stortenonderdelen,zullenbij voorkeur gecertificeerde materialenworden ingekocht.Indien dit niet mogelijk is zal de beton-fabrikant zelf geschiktheidsproevenmoeten uitvoeren. Vooral de betonsa-menstellingen van gevelelementen ver-dienenvanwege degrote vari?teiten aantoeslagmaterialen speciale aandacht.Voor de duurzaamheid is hetverstandigbij bijzondere samenstellingen van te-voren proeven uit te voeren op sterkte,verdichtbaarheid, porositeit, verwerk-baarheid, in relatie tot de vorm van hetbetonelement.TransportHet transport van gevelelementen kanworden onderscheiden in:1. intern transport op de fabriek,2. transport van de fabriek naar debouwplaats,3. transport op de bouwplaats.Hoofdkantoor FGH te Utrecht:dragende binnenspouwbladen metgemetseld buitenspouwblad~~-hoofdkantoorAmsterdam-Bijhnermeer: dragendegeprefabriceerde binnenspouwbladentnet daaraan bevestigd de lijsten,lateien enz.Cement 1987 nr. 5 41diepladers. Indien de elementen hogerzijndan 3,00 m wordt heteendieplader.De lengte van het element is dan be-perkt tot de lengte van de kuip van dedieplader, die in uitgeschovenstand ma~ximaal 9,00 m bedraagt. Zijn de ele-menten hoger dan 3,5 m, dan moet ereen speciale vergunning worden aange-vraagd. Tevens is een routeverkenningnoodzakelijkom na te gaanofde bouw-plaats met deze elementen te bereikenIS.Globaal kan worden gesteld dat de ele-mentafmetingen bij de verschillendetransportmiddelen beperktzijn (zietabel1).Men dient zich wel te realiseren dat deprijs van het transport van grotere ele-menten sterk kanoplopen. Als de trans-2. Transport van fabriek naarbouwplaatsHet transport van elementen met be-perkte afmetingen (hoogte max. 2 m)zoals borstweringen en dergelijke, zul-len normaal gesproken vervoerd kun-nen worden met gewone vrachtwagens.Elementen tot een hoogte van 3,00 mkunnen worden vervoerd met selni-Hotel Communautaire te Duinkerken(F): de 22 m lange elementen voor delooppaden op de hoogst gelegenverdiepingen zijn uitgevoerd ingeprefabriceerd voorgespannenlichtbeton. De banden zijn licht-grijs,de borstweringsvlakken licht-bruin, terimitatie van de beide marmersoortendie in de eronder liggende gevel zijntoegepast.Voor de situaties b. en c. worden de ge-wichten bepaald door de capaciteit vande portaal- c.q. bovenloopkraan. Ge-wichten tot 10 ton zullen in het alge-meenweinig problemen opleveren, ter-wijl de tegenwoordig grootst voorko-mende hoogte (verdiepinghoog 3,2 tot3,7 m)meteenbreedtevari?rendvan 1,8tot7,2 mevenmineenprobleemzalop-leveren. Wanneer men echter kiestvoorelementen van bijv. 2 of3 verdiepingenhoog (10-11 m) dan zal de breedte vanhetelementmoetenworden beperkt totbijv. 3,5 m.IUITVOERINGSTECHNIEK IPREFABRICAGEDeafmetingenengewichtenvan de ele-menten voor het geval van situatie a.worden uiteraard bepaald door de capa-citeit van de heftruck. De gewichtenzullen meestal beperkt blijven tot 3 ?4 ton en de afmetingen tot 2,5 bij 5 me-ter.1. Intern transport op de fabriekDemogelijkhedenenonmogelijkhedenvan het transport op de fabriek wordeninhoofdzaakbepaalddoordelay-outenhetequipment. Het transport op de fa-briek vindt in hoofdzaak plaats op eenvan de drie volgende methoden.a. Met heftrucksHiermee wordthet element op de pro~duktieplaats opgenomen en indiennoodzakelijk vervolgens 90? gekanteld.Daartoe is deheftruck uitgerustmeteenkanteltoestel. Het kantelen kan ook ge-beuren met een speciale kanteltafel.Vervolgens wordt het element door deheftruck naar de opslagplaats vervoerd.Voor het laden van de elementen op devrachtwagens wordt ook de heftruckgebruikt.b. Met bovenloop- c.q. portaalkranenen transportwagensDe elementen worden in de produktie-hal met een bovenloopkraan opgeno~men en op een transportwagen ge-plaatst. Naaat de elementen op dezetransportwagens naar buiten zijn gere-den tot onder de portaalkraan, neemtdeze kraan ze al ofniet met behulp vaneen speciaal kanteltoestel over en draaitze in definitieve transportstand. Hiernakan hetelementop deopslagplaatswor-den neergezet.c. Alleen met bovenloopkranenIn dit geval worden de elementen metde bovenloopkraan uit de mal genomenen, wanneer de elementen niet op eenkanteltafel zijn geproduceerd, met be-hulp van een speciale kantelunit in deverticale transportstand gebracht. Hier-nakan hetelementmetdezelfde boven-loopkraan naar het tasveld worden ver-voerd.42 Cement 1987 nr. 5Het tijdig inschakelen van een gevelele-menten-fabrikantleidtook tothetkun-nen opstellen van een re?le werkvoor-bereiding. Het leidt daarnaast tot eengelijkmatige werkbezettingeneenopti-male inzet van de mallen. En dit allesheeft uiteindelijk een gunstig effect opzowel de kwaliteit als de kostprijs.max. lengte12,00 m8,00m13,00 m7,00m9,00m9,00mmax. hoogte2,40m3,00m3,00m3,40m3,40m3,80mzen bevestigingsmiddelen, de maat-nauwkeurigheid van het element en demaatnauwkeurigheid van het bouw-werk. Om een gevelelementzonder be-schadigingen met een minimum aanplaatsafwijking in het bouwwerk tekunnen monteren, isheteenvereistedatde montage- c.q. bevestigingsconstruc-tie zodanig is ontworpen dat het ele-ment traploos verplaatst kan worden,zowel horizontaal als verticaal als in hetgevelvlak. Ideaal is natuurlijk wanneerde montageconstructie tevens als defi-nitieve bevestigingsconstructie kan die-nen.Als verplaatsing in alle drie richtingenniet mogelijk is, is hetgewenstomindierichtingen waarin het element niet tra-ploos verplaatst kan worden door devaste bevestigingsconstructie, een extramontagevoorziening aan te brengen.Zodraaanbovenstaandevoorwaardenisvoldaan moet het mogelijk zijn om ge-velelementen te monteren met een ma-ximale plaatsafwijking van + 2 mmo Indeze maatafwijkingisdan uiteraard nietbegrepen de fabricagetolerantie, zoalsMontageZodrade elementenveilig onder kraan-bereik zijn gebracht hangt een vlottemontage voornamelijk afvan de geko-- normale vrachtwagen en oplegger- semi-dieplader- uitschuifbare semi-dieplader- dieplader- uitschuifbare dieplader~ uitschuifbare dieplader met ontheffingportprijs bij normale vrachtwagens enopleggers op 100% wordt gesteld, dankan deze bij gebruik van uitschuifbarediepladers met ontheffing oplopen tot175%,afgeziennogvande mogelijkeon-derbelading die deprijs verder kandoenoplopen tot250%.3. Transport op de bouwplaatsHet transport op de bouwplaats is alleendan verantwoord als er goede en vol-doende bouwwegen zijn. Vooral wan-neer de elementen worden aangevoerdmet behulp van diepladers is een zeergoede bouwweg vereist om de elemen-ten onbeschadigd over de bouwplaatstot binnen kraanbereik te brengen. Debouwwegen moeten voldoende breedzijn, welke breedte mede wordt bepaalddoor de al dan niet aanwezige mogelijk-heid de auto's op de bouwplaats te latenkeren, of dat ze achteruit moeten ma-noeuvreren.Bij eventuelebochtenmoeter rekening mee worden gehouden datde combinaties en opleggers een vrijgrote draaicirkel hebben. Een goedebouwweg moet 4-5 m breed zijn.Tabel 1Maximale elementmaten bij deverschillende yervoermiddelenvervoermiddeldie in het element voorkomt. De totalemaatafwijkingenzullendus altijd groterzijn.Fabricagetoleranties kunnen tijdens demontage dikwijls wat worden genivel-leeerd, doch hoe nauwkeuriger de ele-menten zijndes te geringerde uiteinde-lijke plaatsafwijking in de bouwen deste vlotter het verloop van de montage.NabeschouwingJammergenoeg moet worden gestelddat ook tegenwoordig nogte weinig ge-bruik wordt gemaakt van de kenniswaarover de fabrikanten van gevelele-mentenbeschikken.Dooreen tijdigese-lectie en het inschakelen van de betrok-ken fabrikant, kan veel optimaler wor-den geproduceerd.Ogenschijnlijk kleine en onbelangrijkedetails kunnen groteinvloed hebben ophet produktieproces en de kosten aan-zienlijk opdrijven. Hetgezamenlijk metde andere disciplines zoeken naar com-promisseninde ontwerp- enontwikke-lingsfase, zal leiden tot een beteren ver-antwoorder produkt.Het kiezen van een betonsamenstellingaan de hand van kleine monsters is ris-kant. Met de elementvorm en de pro-duktietechniek als uitgangspuntenmoeten de samenstelling en oppervlak-bewerking worden bepaald die zoveelmogelijk tegemoet komen aan de wen-sen van de architect.De gedachtedatalleen eenenorm repe-titie-effect vooral bij grotere gebouwentot de meest economische oplossingleidt, behoeftniet geheeljuisttezijn.Alswe bedenken dat met een houten mal100 elementen gestort kunnen wordenen er moeten 500 elementen voor eengebouw worden geproduceerd, danr------~---------., moeten er op technische gronden min-UniversiteitsbibUotheek Leiden (1979 - stens 5 mallen worden ingezet.En als de1981); Naton is de aanduiding voor dehier toegepaste betonnen gevel bekleed produktie snelmoetplaatshebbenis eenmet natuursteen, in dit geval Franse groter aantal mallen nodig. Voor eenkalksteen met een beige-rose kleur ongeveer gelijke prijs kunnen dan meer(arch.: Bart van Kasteel) elementvormen worden geproduceerd.r------------------L------~---~---__l Zo is het mogelijk binnen het gesteldebudget verschillende elementen toe tepassen. Daarnaast kunnen tijdens deproduktie met aanpassingen van de malverschillende elementenwordengepro-duceerd.Cement 1987 nr. 5 43