O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eS ch o o n B etoncement 2001 786Het probleem bij de toepassing inNederland is het ontbreken vaneen traditie op het gebied vanschoon beton zoals die bijvoor-beeld in Zwitserland wel bestaat.Bij bouwen in baksteen is er in deNederlandse bouw nooit discus-sie over de uitvoeringstechniek ofde esthetische kwaliteit van heteindresultaat. Bij schoon betonlijkt er in de Nederlandse bouwechter elke keer opnieuw sprakevan een unicum. Met de publicatie`Schoon beton ... mooi werk ?Leidraad voor projectspecificaties enbeoordeling' tracht ENCI hieraaniets te doen.W a t i s s c h o o n ?In het kader van de voorbereidingvan deze publicatie onderzochtENCI afgelopen zomer de er-varingen van architecten, con-structeurs en uitvoerende partijenbij het toepassen van schoonbeton in Nederland.* Een van deconclusies was dat architectenvaak heel andere normen han-teren dan betonspecialisten bij devisuele beoordeling van schoonbeton. Veel architecten voelenzich vaak aangesproken door het`ruige' en `authentieke' karaktervan schoon beton, terwijl ad-viseurs, bekistingsmakers, mor-telfabrikanten en (onder-)aan-nemers er meestal impliciet vanuitgaan dat beton alleen maar`schoon' is als het een gaafoppervlak met een minimumaan kleurschakeringen heeft.Een duidelijke uitspraak van eenarchitect vooraf over de beoogdeuitstraling van het schoon beton? perfect, glad en strak of juistgrof, ruw en onregelmatig ? kanveel ellende achteraf voorkomen.Bijvoorbeeld de teleurstelling vaneen uitvoerder die zijn uiterstebest heeft gedaan om de plaat-structuur van een bekisting zoregelmatig mogelijk te maken,maar achteraf te horen krijgt dathet leuker zou zijn geweest alsHet ene schoon beton is hetandere nietEgbert KosterHet begrip `schoon beton' staat niet voor een objectief meetbare kwaliteits-klasse van betonwerk, zoals een NEN-norm. Schoon beton is elke verschijnings-vorm van beton die `schoon beton' wordt genoemd. Dit ontbreken van eenkwantitatieve definitie blijkt in de praktijk regelmatig te leiden tot mis-verstanden tussen architect, opdrachtgever en aannemer. Over smaak valt tetwisten. Maar het zou onbetwistbaar handig zijn als per bouwproject zoukunnen worden gedefinieerd wat er in het betreffende geval onder `schoonbeton' wordt verstaan.*) Voor de totstandkoming van dit artikel is dankbaar gebruikgemaakt van de resultaten van de workshop `Schoon beton' die 27 juni 2001 in Groningen plaatshad.1 | Architect Wiel Arets,kantoor AZL-Beheer,Heerlenfoto's: Klaus Kinold, M?nchenO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eS ch o o n B etoncement 2001 7 87er juist geen regelmaat in hadgezeten.Indien bij de uitvoering hogereesthetische maatstaven wordenaangelegd dan de ontwerper heeftbedoeld, werkt dit bovendienonnodig kostenverhogend. Bij denieuwbouwvanhetNoorderpoort-college in Groningen (zie Cement2001 nr. 1) namen de diverseadviseurs en betonspecialisten deuitspraken van architect Cirianiover een monolitisch ogend, witbetonoppervlak aanvankelijk zoletterlijk, dat de vierkantemeter-prijs van de buitengevel zelfs methonderden procenten dreigde opte lopen.I n v l o e d v a n m a a t e ns c h a a lIn tegenspraak met het boven-staande blijken architecten deesthetische kwaliteit van schoonbeton in civiele kunstwerken inhet algemeen juist hoger tewaarderen dan schoon beton in`architectonische' bouwprojecten,vanwege de relatieve gaafheid vanhet oppervlak. Deze relatievegaafheid heeft ongetwijfeld temaken met het verschil in maaten schaal tussen beide bouw-categorie?n.Enerzijdsgaan,naar-mate de omvang van een bouw- ofkunstwerk toeneemt, kleine on-effenheden en ongerechtighedenin het betonoppervlak een steedskleinere rol spelen in de waar-neming (en kunnen de eisen aande esthetische kwaliteit navenantnaar beneden worden bijgesteld).Anderzijds is bij grootschaligebouwprojecten de esthetischekwaliteit van het betonoppervlakjuist daadwerkelijk constanter envoorspelbaarder dan bij klein-schalige projecten door de conti-nu?teit van het stortproces en devastekwaliteitvande(tunnel-)bekis-tingen. In de woning- en utiliteits-bouw komt schoon beton veelambachtelijker tot stand dan in decivieltechnische sector. Dit maaktdetoepassingvanschoonbetoninarchitectuurprojecten niet alleenrelatief duur, maar ook in esthe-tisch opzicht lastiger te waar-borgen.Illustratief in dit opzicht is datarchitecten bij kleinschalige toe-passing van schoon beton altijd inspanning afwachten hoe het re-sultaat uitpakt, terwijl zij precieskunnen voorspellen hoe de mettunnelbekistingen gestorte `vuile'ruwbouw van rijtjeswoningeneruit zal zien.C o m m u n i c a t i e m i d d e lZowel architecten, constructeursals uitvoerende partijen blijkenbehoefte te hebben aan docu-mentatie die inzicht biedt in deesthetische consequenties voorschoon beton van detaillering,bekisting,uitvoeringeneventuelenabehandeling. Documentatiewaarin alle keuzemomenten endetails in kaart zijn gebracht die2 | Architect CharlesVandenhove, sociaal cen-trum Le Balloir, Luik (B)3 | Architect CharlesVandenhove, woonhuisWuidar, Esneux (B)O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eS ch o o n B etoncement 2001 788van invloed (kunnen) zijn op deesthetisch kwaliteit van schoon-betonwerk. Hoe uitgebreider deinhoud, hoe beter de esthetischekwaliteitvanheteindresultaatvantevoren ingeschat kan worden.In de ogen van aannemers zalzo'n documentatie bij voorkeurbestaan uit een checklist waaropalle mogelijke detailleringen enuitvoeringsvarianten van schoonbeton eenvoudig kunnen wordenaangekruist. Architecten willendaarentegen nadrukkelijk de mo-gelijkheid open laten om nieuwe,nooit eerder gerealiseerde varian-ten van schoon beton te bedenkenen realiseren. Zij beschouwenzo'n checklist slechts als eenwelkome aanvulling op een `vrije'omschrijving.Eensgezind zijn architecten, con-structeurs en uitvoerende partij-en echter van mening dat hetonmogelijk is een ondubbelzin-nige handleiding voor de ver-vaardigingvan`standaard'schoonbetonoptestellen,aangezienelkearchitect bij schoon beton im-mers iets anders voor ogen heeft.Het gaat erom dat alle betrokkenpartijen weten wat de bedoelingvan de ontwerper is en hoe diebedoeling werkelijkheid kanworden gemaakt. De bovenge-noemde publicatie `Schoon beton... mooi werk ? Leidraad voor pro-jectspecificaties en beoordeling' isopgezet als een communicatie-middel dat hierbij behulpzaamkan zijn. Niet als een instructie-boek om architecten te leren wat`mooi' of `lelijk' schoon beton is.C o l l e c t i e p r o e f m o n s t e r sNadat er volstrekte helderheid isgeschapenoverhetbeoogdeuiter-lijk van schoon beton en dehiertoe vereiste uitvoeringstech-niek, is het volgende probleemom zo objectief mogelijk vast testellen of het resultaat ook voldoetaandeverwachtingen.Ontwerpers,adviseurs en uitvoerders zijn heterover eens dat een goedgekeurdeproefmuur op het bouwterrein debeste en `eerlijkste' beoordelings-maatstaf is om (de esthetischekwaliteit van) het eindresultaattegen af te zetten. Maar wie draaiter op voor de kosten als de eersteproefmuur wordt afgekeurd en ereen tweede of eventueel zelfs eenderde proefmuur moet wordenopgetrokken? Bij wijze van goed-koop en praktisch alternatief voorechte proefmuren zien de ver-schillende partijen wel wat in eendoor ENCI of mortelleveranciersaan te leggen collectie van proef-monsters schoon beton in ver-schillende mengselsamenstellin-gen en/of uitvoeringstechniekendie op de bouwplaats zoudenkunnen worden opgesteld alsreferentieobjecten, of een proef-tuin met referentiepanelen voor-zien van documentatie over pro-ductiemethoden.De financi?le gevolgen van hetafkeuren van een proefmuurvallen echter volledig in het nietbij de consequenties van hetafkeuren van definitief stortwerk.Schoon beton afkeuren op louteresthetische gronden blijkt in depraktijk zeer problematisch.Wanneer wordt er bijvoorbeeldgekeurd? Bij een beoordeling opkleur die 28 dagen na het stortenplaatsheeftishetvrijwelonmogelijkom het werk af te keuren, een-voudigweg omdat sloop en op-nieuw storten niet meer metterugwerkende kracht in hetbouwproces valt in te passen.Bovendien, op wie zou de enorme(vervolg-)schade kunnen wordenverhaald?4 | Architect St?phane Beel,verzekeringskantoor invoormalige melkfabriek,Eeklo (B)5 | Architect Valerio Olgiati,basisschool, Paspels (CH)O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eS ch o o n B etoncement 2001 7 89In de praktijk leidt afkeuring vanschoon beton bijna altijd totreparatiewerkzaamheden. In deogenvanarchitectenzijnreparatiesechter meestal goedbedoelde lap-middelen die meer kwaad dangoed doen, doordat zij de `authen-tieke' uitstraling van het materiaalaantasten. Slechts weinig vak-lieden zijn bedreven in het es-thetisch repareren van schoonbeton. Zo lang toepassing vanschoon beton in Nederland nogniet dezelfde traditie heeft alsmetselwerk, is het derhalve raad-zaam om bij het maken vanafspraken over de beoogde esthe-tische kwaliteit van schoon betontegelijkertijd richtlijnen op testellen voor de uitvoering (of juisthet achterwege laten) van even-tuele reparatiewerkzaamheden.Ook daarvoor geldt: reparatiesniet eerder uitvoeren dan nadateen proefreparatie is goedge-keurd. De bij dit artikel afgebeelde projecten zijn uitvoeriggedocumenteerd in Bouwen met beton, edities 1998en 2000/01 (kosteloos verkrijgbaar bij ENCI, tel.(073) 640 1252).L e i d r a a d S c h o o n b e t o nDe publicatie `Schoon beton ... mooi werk ? Leidraad voor project-specificaties en beoordeling' wordt ge?ntroduceerd op de komendeBetondag, 15 november 2001 te Rotterdam, en is daarna kosteloosverkrijgbaar bij ENCI te 's-Hertogenbosch; e-mail: betoninfo@enci.nl.De inhoud is samengesteld in samenwerking met ABT Adviesbureauvoor Bouwtechniek; STABU adviseerde omtrent de structuur van dereferentieteksten voor projectspecificaties, zodat deze aansluit bij deSTABU-besteksystematiek. Betonmortelproducent Mebin ondersteuntde praktische toepassing van de betontechnologische informatie. Boven-genoemde partijen streven ernaar een CUR-Aanbeveling tot stand tebrengen voor schoon beton.6 | ArchitectenbureauHerzog & De Meuron,atelier R?my Zaugg,Mulhouse-Pfastatt (F)