A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pBr uggenbou wcement 2006 6Prof.ir. Jan Brouwer, Rijksadviseur voor de Infrastructuur,is er stellig over: "Een viaduct moet zo terughoudendmogelijk zijn vormgegeven, zodat je niet te veel wordtafgeleid en vooral de directe omgeving tot je aandachts-gebied krijgt." Daarmee onderscheidt het viaduct zichmeteen van zijn technische equivalent de brug: een brugmag namelijk wel opvallen, want het vormt vaak eenijkpunt voor de omgeving (foto 1). Dat wil niet zeggendat het vormgeven van een viaduct een eenvoudige klusis. Juist bij een cluster van viaducten, zoals het geval is bijeen snelweg of een spoorlijn, is het belangrijk ervoor tezorgen dat de opeenvolgende kunstwerken `familie' vanelkaar zijn. Vooral bij de huidige Design & Construct-con-tractvormen vergt dat de nodige afspraken vooraf, zoalshet HSL-project in negatieve zin heeft aangetoond. Omteleurstellingen in de toekomst te voorkomen, stelde JanBrouwer daarom een ambitiedocument met adviesstatusop [1].Vormgeving was voorheen nooit een kwestie inde infrastructuur. De belangrijkste opdrachtgevervan ons land, Rijkswaterstaat, bouwde in de afge-lopen tweehonderd jaar daarin een zeer goedenaam op. Vele wegen, bruggen en kanalen vor-men daarvan het bewijs. De positie van Rijkswa-terstaat is echter de laatste paar jaar sterk veran-derd. De markt wordt steeds vaker gevraagd omnaast de uitvoering nu ook het ontwerp te leve-ren. Design & Construct heet dat in goed Neder-lands. En waar voorheen Rijkswaterstaat zelftoetste, gebeurt dit nu door allerlei onafhankelij-ke beoordelingscommissies. Jan Brouwer: "Hetformuleren van alleen functionele specificaties isdan niet voldoende. Ook het opstellen van eenambitiedocument hoort daarbij, inclusief eenbeoordeling van het team dat die ambities moetwaarmaken."HET BEGINTMET AMBITIE1 |Een brug vormt vaak eenijkpunt voor deomgevingontwerp: Benthem Crouwelfoto: Jannes LindersA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pBr uggenb ou wcement 2006 6 B e l a n g e nBrouwer: "Ik ben er een groot voorstander van ommeer verantwoordelijkheid bij de markt te leggen,maar dan moet je wel de juiste vraag stellen. Daar-bij gaat het niet alleen om de technische en functi-onele eisen, maar ook en vooral om de cultureleoverwegingen. De markt heeft nu eenmaal anderebelangen en dat kun je ze niet eens kwalijk nemen.Zorg dus dat er een uitgangspunt ligt waarin ook deculturele component is vastgesteld en waarop kanworden getoetst."Als voorbeeld noemt Brouwer de verdubbeling vande spuicapaciteit van de sluizen in de Afsluitdijk(fig. 2). "Dan heb je het wel over een monumentwaarop jaarlijks honderdduizenden, deels buiten-landse toeristen afkomen. Je zult dan zeer zorgvul-dig moeten ontwerpen. Voor dit project hebben weontwerpuitgangspunten opgesteld. Een onafhanke-lijke commissie beoordeelt de binnenkomendeplannen. Deze commissie heeft zelfs een recht vanveto."Brouwer is ook betrokken bij de verdubbeling vande A50 tussen de knooppunten Valburg en Ewijk.De brug over de Waal is hier het belangrijkstekunstwerk. "De huidige overspanning wordtgevormd door een tuibrug met drie centraal gele-gen tuien. Ons advies is: zorg dat de nieuwe brugeen vormrelatie heeft met de oude brug. Een boog-brug is dus uitgesloten, ook al zou dit misschienveruit de goedkoopste oplossing betekenen. Exactdezelfde brug kan ook niet, want een centralepyloon bij de nieuwe brug brengt automobilisten inverwarring. Zoveel mogelijk gelijkwaardigheid inbrugvorm, pyloonhoogte en overspanningsritmekan weer wel."S e l e c t i e p r o c e d u r e sEen moeilijkheid bij de beoordeling van D&C-ont-werpen is dat het budget vooraf niet bekend is,want dit wordt door de markt bepaald. De laagsteprijs hoeft echter niet de doorslag te geven, wanter zijn andere criteria denkbaar die mogen wor-den meegewogen. Jan Brouwer heeft ze in zijnadvies geformuleerd. Naast algemene uitgangs-punten, onderscheidt hij de initiatieffase (formu-lering `uitvraag`), voorbereidingsfase (beoordelingaanbiedingen), uitvoeringsfase (sturing tijdensproces) en opleveringsfase (evaluatie achteraf).Het bewuste ambitiedocument met de vormge-vingsuitgangspunten bevindt zich in de initiatief-fase. Brouwer: "Het is nadrukkelijk geen referen-tieontwerp, want een referentieontwerp heeftgeen status en de vormgevingsuitgangspuntenzouden juist wel een belangrijke status moetenkrijgen." Een duidelijke les van het HSL-debaclederhalve [2].Lastig is het nog wel de argumenten in de juistewoorden te omschrijven. Brouwer: "Als een aanne-mer nu binnenkomt, neemt hij in zijn schaduwtwee juristen mee. De financi?le risico's zijn name-lijk enorm. Bij de PPS-constructie voor het Ministe-rie van Financi?n bijvoorbeeld zat er een zeer kleinverschil tussen de twee laagste aanbieders op eentotaalbedrag van meer dan 150 miljoen. De partijdie het net niet haalde had echter wel een paar2 |Impressie van de moge-lijke inrichtingsvariantextra spui in deAfsluitdijkontwerp en visualisatie:Quist WintermansArchitektenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pBr uggenbou wcement 2006 6miljoen ge?nvesteerd om de inschrijving te kunnendoen." Brouwer stelt daarom een selectie in driefases voor:1. beoordeling van de teams die willen deelnemenaan de inschrijving;2. de geselecteerde teams vragen om een visiedo-cument, waarin de uitgangspunten helder zijnverwoord en de relatie met het ambitiedocu-ment goed is;3. na inschrijving aangaan van een concurrentie-gerichte dialoog en halverwege het ontwerp nogeen bespreking met beoordeling."Op deze wijze voorkom je dat partijen helemaal totaan het Definitief Ontwerp moeten meedoen endan pas afvallen, maar wel met ongedekte enginee-ringskosten blijven zitten. Al met al gaat het meerom het ontwerpen van een proces en elkaar vertrou-wen, dan om het vastleggen van zeer strenge toet-singscriteria."M a a t w e r kLang niet alle projecten zijn geschikt voor eenD&C-aanpak. Een groot aantal, vooral kleinere aan-bestedingen is mislukt, omdat de risico's en afwij-kingen in aanbiedingen te groot waren in relatie totde aanneemsom. Jan Brouwer daarom in zijnadvies: "Voor het welslagen van Design & Constructis het essentieel dat er een protocol wordt opgesteldwaarin wordt opgenomen welke projecten in aan-merking komen voor deze contractvorm en welkeniet. Omdat daarnaast elk project maatwerk is,moet per individueel project eveneens een protocolworden opgesteld waarin wordt omschreven welkeprocedure gevolgd zal worden en hoe de partijengaan samenwerken."Om de markt in andere gevallen toch een kans tebieden worden inmiddels andere contractvormenbedacht, zoals Engineering & Construct. Rijkswa-terstaat maakt dan bijvoorbeeld nog wel het ont-werp, maar niet meer het bestek en de tekeningen.R o u t e o n t w e r pRecent zijn voor een aantal rijkswegen integraleontwerpen gemaakt. Voor de A73 heeft Paul Win-termans een ontwerp gemaakt dat min of meer alsuitgangspunt is meegegaan in de aanbesteding. Inhet routeontwerp van de A12 zijn zelfs de geluids-schermen alvast gedefinieerd. Brouwer: "Dat isbijna een engineeringscontract. Van de viaductenzijn bijvoorbeeld de randen en kolomposities vast-gelegd. Dat heeft nauwelijks invloed op de prijsvor-ming, maar je kunt wel zien dat de verschillendeviaducten familie van elkaar zijn (foto 3). Dus ookals veel verschillende uitvoerende partijen wordengecontracteerd, kun je het geheel nog in de handhouden. Aannemers accepteren dat. Ze vragen:vertel me alsjeblieft wat ik moet maken. Hoe hetwordt gemaakt ? prefab, ter plaatse gestort of staal- is natuurlijk wel hun zaak."De integrale aanpak doet denken aan bijvoorbeeldde Franse snelwegen. "Neem de A26: daar zijn alleranden en hekjes groen. Het gekozen materiaal is3 |In de A12 wordt ervoorgezorgd dat de opeen-volgende kunstwerkenzichtbaar `familie' vanelkaar zijnRWS 'Routeontwerp A12'A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pBr uggenb ou wcement 2006 6 weliswaar inferieur, maar het geeft toch een zekereherkenbaarheid aan de route. Daar willen wij ooknaartoe. Onze A12 staat bijvoorbeeld bekend als de`regenboogroute'. Dit willen we accentueren doorop alle lantaarnpalen een bandje aan te brengenmet het kleurenpallet uit de regenboog."Deze voorbeelden vormen vooralsnog een blauw-druk voor de verdere aanpak. "De A2, A4 en A27worden helemaal geanalyseerd en er worden vorm-gevingsprincipes op losgelaten die meegaan met defunctionele specificaties. Als het belangrijk wordtgevonden dat materialen en vormen worden vastge-legd, dan gebeurt dat!"P a n o r a m aEen volgende stap is de omgeving van de weg.Brouwer: "Rijkswaterstaat heeft over het gebied50 m links en rechts van de weg van alles te vertel-len, maar daarnaast niet. We zijn nu aan het aftas-ten of we het gebied naast de route ook in onzevisie kunnen meenemen en of we de gebiedsont-wikkeling mede kunnen adviseren. Dat is inge-wikkeld, want het standpunt van VROM is: cen-traal wat moet, maar decentraal wat kan. Bij deA12 hebben we wel een aantal panorama's waar-van we zeggen: dat moet blijven. VROM is bereiddat vast te leggen."In de toekomst zouden we zelfs de bedrijventer-reinen wellicht moeten kunnen veranderen. "Inhet VROM-rapport `Werklandschappen' wordenaanzetten gegeven om voor bedrijventerreinencentraal enkele aspecten vast te leggen. Het hui-dige kabinet is hier echter nog wat huiverig voor."Een aspect van decentralisatie is dat provincieseen grotere taak krijgen. Brouwer: "Voor Rijkswa-terstaat hebben we een aantal `verleiders' opgeleiddie de provincies moeten overtuigen van hetbelang dat er een relatie tussen route en naasteomgeving tot stand wordt gebracht. In onze route-ontwerpen staat een opvatting van wat we beogen.Dat kan in streekplannen worden overgenomenen uiteindelijk in bestemmingsplannen."V a l l e n e n o p s t a a nWaar burgers enerzijds zenuwachtig worden bij demededeling dat hun dakkapel door een welstands-commissie zal worden beoordeeld, zouden ze vol-gens Jan Brouwer een dergelijke procedure bijgrote infrastructuurwerken alleen maar toejuichen."Dan komt het aan op het begrip zorgvuldigheid,dat uiteindelijk makkelijker te toetsen is danschoonheid en dus objectiever te beoordelen. Alleenal uit maatschappelijke overwegingen moeten weeen proces zien te cre?ren waarbij in elk geval zeerzorgvuldig naar dergelijke grote uitgaven wordtgekeken."In de beginperiode zal dat proces worden geken-merkt door vallen en opstaan. "We moeten het eenpaar keer proberen om te ervaren of verschillendecommissies op dezelfde manier toetsen. De zevensen de achten vormen dan geen probleem, maarhet gaat om de zesjes!"De Betuweroute vindt Brouwer een geslaagd voor-beeld. "Nadeel van een spoorlijn vind ik wel dat deaandacht te veel wordt afgeleid door allerlei voor-zieningen als palen en bovenleidingen, waardoorde zorgvuldige vormgeving een stuk minderopvalt. Bovendien functioneert de Betuweroute nuook nog eens niet, dus je ziet op dit momentalleen die enorme stalen boel in het landschap lig-gen." (foto 4) nHenk WapperomL i t e r a t u u r1. Brouwer, Jan, Design & Construct: Kans ofkeurslijf? Atelier Rijksbouwmeester, Den Haag,2005.2. Koster, Egbert, Een lijn gemiste kansen. Cement2003 nr. 3.4 |De zorgvuldige vormge-ving van de Betuweroutevalt minder op doorallerlei voorzieningen alspalen en bovenleidingenfoto: Ronald Tilleman