Op dit moment telt Nederland ruim zestien miljoen inwo-ners en dit aantal neemt nog altijd toe. Ook onze econo-mie is weer aan het groeien, al gaat dat nog niet hele-maal in het door overheid en bedrijfsleven gewenstetempo. Een van de keerzijden aan deze twee groeifacto-ren is dat het aanbod van afval almaar groter wordt. Opkorte termijn is capaciteitsvergroting van afvalverwer-king de enige oplossing om deze groei het hoofd te kun-nen bieden. Over de verwerking van het afval, waarbijbetonconstructies een belangrijke rol spelen, gaat dit the-manummer van Cement. Twee manieren van afvalver-werking komen hierbij aan de orde: vuilverbranding enafvalwaterzuivering.Afvalstoffen worden ingezameld via afvalcontainersen verzamelterreinen voor grof afval en afgevoerdnaar afvalverwerkingsinstallaties (tabel 1). Een deelvan het afval wordt verbrand, een deel gaat naarcomposteerinrichtingen, vergistingsinstallaties enverwerkingsinstallaties voor zuiveringsslib; het res-tant wordt naar stortplaatsen gebracht.Een groot deel van het afvalwater wordt verzameldin het openbare riool en vervolgens gezuiverd. Derioolwaterzuivering levert twee `eindproducten':water en slib. Het water wordt geloosd op meren enkanalen; het slib wordt grotendeels verbrand.A f v a l b e l e i dHet eerste echte overheidsbeleid op het gebied vanafvalverwerking dateert van dertig jaar geleden,toen de Wet chemische afvalstoffen en deAfvalstoffenwet van kracht werden [2]. Provincialeafvalstoffenplannen en indicatieve meerjarenpro-gramma's gaven een belangrijke impuls aan pre-ventie en hergebruik en het verbeteren van de infra-structuur voor het beheer van afvalstoffen. Veelactiviteiten op het gebied van afvalbeheer blevenechter desondanks gekenmerkt door kleinschalig-heid en een te laag niveau van milieubescherming.Daarbij ontstond er een tekort aan stort- en ver-brandingscapaciteit, omdat er politiek en maat-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2005 44GROEIENDE AFVALBERG:BETONRUIMT `T OP!1 |Afvalverbrandings-installatie in bedrijffoto: Marten Sandberg/PennTabel 1 | Hoeveelheden verwerkt afval tussen 1999 en 2003 [1]hoeveelheden afval (kton)verwerkingswijze 1999 2000 2001 2002 2003stortennetto gestort 6250 5647 5729 4274 3358bsb-bouwstoffen 801 883 1419nuttige toepassing 1350 903totaal op de stort gebracht 7600 6550 6530 5157 4777storten in eigen beheer 420 400 240 160 120verbranden 4905 4982 4855 5087 5180totaal verwijderd 12915 11932 11625 10404 10077composteren en vergisten gft-afval 1490 1568 1448 1444 1361totaal verwerkt 14405 13500 13073 11848 11438slibverwerking 300 330 318 316 326schappelijk grote weerstand was tegen het bouwenvan nieuwe stortplaatsen en verbrandingsinstalla-ties. Men meende namelijk dat een krappe capaci-teitsplanning van afvalverbrandingsinstallaties denoodzaak tot preventie enigszins zou bevorderen.Dit capaciteitstekort alsmede het almaar groeiendeafvalaanbod waren zo'n vijftien jaar geleden aanlei-ding tot het formuleren van ambitieuze program-ma's en acties. Vier thema's werden daarbij onder-scheiden: storten, verbranden (met energieproduc-tie), hergebruik en preventie. Deze aanpak - ook welbekend onder de naam `ladder van Lansink' - hadsucces, want de groei van het totale afvalaanbod inde periode 1985-2000 kon worden losgekoppeld vande groei van het Bruto Binnenlands Product (BBP).Het huidige afvalstoffenbeleid is nog steeds inbelangrijke mate ge?nt op de basis die vijftien jaargeleden is gelegd, maar wordt in toenemende mateop Europees niveau bepaald. Momenteel wordtgewerkt aan een actuele versie van de Europese`Kaderrichtlijn Afval', waarvan de eerste uitgavereeds in 1975 verscheen.H u i d i g e d o e l s t e l l i n g e nNiet alleen wordt de rol van de markt in het beheervan afvalstoffen steeds groter, ook de bestuurlijkeorganisatie gaat met de tijd mee: bevoegdheden ver-schuiven langzamerhand van provinciaal naar rijks-niveau. Dit laatste is vastgelegd in de Wet milieube-heer, die op 8 mei 2002 in werking trad. Deze wetverplicht onder meer om eenmaal in de vier jaareen afvalbeheerplan op te stellen. Het eerste tastba-re resultaat was het Landelijk afvalbeheerplan 2002-2012 (LAP).Doelstellingen van het LAP zijn:? het stimuleren van preventie van afvalstoffen;? het stimuleren van de nuttige toepassing vanafvalstoffen;? het optimaal benutten van de energie-inhoud vanafval dat niet kan worden hergebruikt;? het beperken van de hoeveelheid te verwijderenafval;? gelijkvormige regels in heel Europa voor afvalbe-heer.Het accent in het LAP ligt op preventie en beperkenvan de milieudruk. Een belangrijke maatstaf hier-voor is de hoeveelheid afval die wordt verwijderd,en wel in de vorm van storten of verbranden.Verwijderen veroorzaakt immers in het algemeende meeste milieudruk. Om de hoeveelheid afvalvoor verwijdering te beperken, wordt maximaalingezet op preventie en nuttige toepassing, waarbijde nadruk ligt op product- en materiaalhergebruik.Als hergebruik van afvalstoffen niet mogelijk is,wordt gestreefd naar het inzetten van die afvalstof-fen als brandstof. De hoeveelheid te storten afvalmoet in elk geval verder worden teruggebracht.A f v a l v e r b r a n d i n gIn Nederland zijn veertien afvalverbrandingsin-stallaties (AVI) actief, die in 2003 in totaal circa 5,2miljoen ton afval verbrandden (foto 1). Zij dedendit in volcontinubedrijf, waardoor dus sprake wasvan vollast. In hetzelfde jaar werd circa 4,9 mil-joen ton afval gestort en circa 1,4 miljoen tongecomposteerd (fig. 2). In 2003 werd overigensvoor het eerst meer afval verbrand dan gestort.Twee vormen van afvalverbranding worden onder-scheiden: verbranden als vorm van verwijderen enverbranden als vorm van nuttige toepassing (ener-gieopwekking). In het eerste geval worden afval-stoffen verbrand in een installatie die speciaal isgebouwd voor de verbranding van afvalstoffen,zelfs wanneer bij de verbranding de geproduceer-de warmte geheel of gedeeltelijk wordt terugge-wonnen. In het tweede geval heeft het verbrandenvoornamelijk tot doel de afvalstoffen te gebruikenvoor energieopwekking; de afvalstoffen vervullendan namelijk een nuttige functie doordat zij in deplaats komen van een primaire energiebron (bijv.elektriciteitscentrale of cementoven).In de afgelopen jaren is de groei van niet-gevaar-lijk afval groter geweest dan tien jaar geleden bijhet plannen van de afvalverbrandingscapaciteitwerd voorzien. Ook is de gescheiden inzamelingbij enkele doelgroepen achtergebleven bij de doel-stellingen. Hierdoor is meer restafval voor verwij-dering aangeboden. Omdat de geplande verbran-dingscapaciteit ontoereikend is om alles te ver-branden, moet nu jaarlijks een aanzienlijke hoe-veelheid van dit afval worden gestort. Naast maat-regelen die toename van gescheiden inzamelingtot gevolg hebben, is ook de noodzaak uitgespro-ken dat er capaciteit voor thermische verwerkingvan het restafval bijkomt. Twee AVI's (Amsterdamen Alkmaar) werken momenteel aan capaciteits-uitbreiding; nog eens zes andere installaties heb-ben plannen daarvoor (tabel 2).A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2005 4 52 |Overzicht verwerktehoeveelheden afvalstof-fen per verwerkingsme-thode [1]201816141210864201992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003composterenverbrandenstortenjaarhoeveelheidafvalverwerkt(Mton)A f v a l w a t e rJaarlijks wordt in de Nederlandse bedrijven en huis-houdens meer dan 1 miljard m3drinkwater ver-bruikt [3]. Een groot deel wordt gebruikt om ver-ontreinigingen af te voeren en leidt tot het ontstaanvan afvalwater. Afvalwater is in de Wet milieube-heer gedefinieerd als "alle water waarvan de houderzich - met het oog op de verwijdering daarvan - ont-doet, voornemens is zich te ontdoen of zich moetontdoen". Afvalwater is het verzamelbegrip voorhuishoudelijk- en bedrijfsafvalwater.Naast het gebruikelijke huishoudelijke afvalwater(keuken, wc, badkamer/douche, water van het dak)kan het ook gaan om bijvoorbeeld water van het was-sen van de auto, van het uitoefenen van een hobby(donkere kamer), van een eigen stal of priv? zwem-bad. Afvalwater dat niet afkomstig is uit particulierehuishoudens, is bedrijfsafvalwater.Water van wc's, douches en keukens van bedrijven isdus ook bedrijfsafvalwater. Hetzelfde geldt voorhemelwater dat van het dak van het bedrijf wordtafgevoerd. Ook water dat niet vrijkomt bij bedrijven,maar bijvoorbeeld bij verenigingen, scholen, zieken-huizen, kazernes, gevangenissen en andere instellin-gen, en zelfs het water dat van bijvoorbeeld wegenafstroomt, is volgens de definitie bedrijfsafvalwater.Afvalwater is op grond van de Wet milieubeheereen afvalstof. Huishoudelijk afvalwater is tevenseen huishoudelijke afvalstof; bedrijfsafvalwater istevens een bedrijfsafvalstof.Z u i v e r i n g s i n s t a l l a t i e sKort nadat in 1920 het Rijksinstituut voor Zuiveringvan Afvalwater (RIZA) is opgericht, start de bouwvan de eerste zuiveringsinstallatie in Nederland.Echt overtuigd van de noodzaak van afvalwaterzui-vering zijn de meeste gemeenten dan overigensnog niet. De doorbraak komt pas ten tijde van dewederopbouw in de jaren na de Tweede Wereld-oorlog. De snelle groei van industri?le activiteitengaat gepaard met een grote toename van afvalwa-terstromen. De Wet verontreiniging oppervlaktewa-teren (WVO, 1970) en het concept `Integraal water-beheer' (1985) verankeren het begrip RWZI uitein-delijk in de Nederlandse samenleving.Ruim dertig waterschappen zijn in Nederland ver-antwoordelijk voor de zuivering. Zij beheren daar-toe momenteel bijna 400 afvalwaterzuiveringsin-stallaties (tabel 3).A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2005 46Tabel 2 | Verbrande hoeveelheid afval per installatie (excl. verbranding gedroogd slib) [1]hoeveelheid verbrand afval (kton)provincie installatie 1999 2000 2001 2002 2003Drente Essent Milieu GAVI Wijster 433 441 425 422 413Overijssel Twence 284 284 290 289 298Gelderland ARN 250 239 245 269 270AVR Afvalverwerking Duiven 287 315 336 339 341AVR Afvalverwerking Duiven - - - - 72(Thermische Conversie Installatie)Noord-Holland Huisvuilcentrale N-H 450 448 460 464 465Afval energie Bedrijf 778 801 795 827 851Zuid-Holland Gevudo 171 215 212 207 204AVR Chemie DTO 95 84 85 81 78AVR Afvalverwerking Rotterdam 386 391 375 383 373AVR Afvalverwerking Rijnmond 1106 1098 1086 1120 1125ZAVIN 7 7 7 7 7Noord-Brabant SITA ReEnergy 55 54 50 52 54AZN 603 605 489 628 628totaal 4905 4982 4855 5087 51803 |Rioolwaterzuiverings-installatie Etten, nabijDoetinchem, in bedrijffoto: Aerofoto Brouwer,BrummenHet traditionele waterzuiveringsproces is in eenaantal fasen opgesplitst. Met behulp van grote har-ken verwijderen medewerkers van het waterschapeerst troep, zoals maandverband en boterhamzak-jes. Vervolgens laat men het water bezinken, waar-door zand en andere vaste stoffen naar de bodemdalen. Daarna worden bacteri?n aan het water toe-gevoegd, die de stukjes afval `opeten' die dan nog inhet water zitten. Tot slot zorgt toevoeging van che-micali?n ervoor dat het fosfaat uit het water wordtgehaald. Voor elke fase zijn ??n of meer bassinsingericht (foto 3).M i l i e u d o e l s t e l l i n g e nNaast de noodzaak van capaciteitsvergroting alsgevolg van demografische ontwikkelingen, moet ookhet zuiveringsproces zelf worden gemoderniseerd.Deze eis volgt uit de Europese `Kaderrichtlijn Water'die in 2000 is opgesteld. Deze kaderrichtlijn richtzich op de bescherming van alle wateren en stelt zichten doel dat alle Europese wateren in 2015 een `goedetoestand' hebben bereikt en dat er binnen heelEuropa duurzaam wordt omgegaan met water.De aandacht is in eerste instantie vooral gericht opde verwijdering van zuurstofverbruikende stoffenen de stoffen fosfor en stikstof. Beide laatstge-noemde stoffen zijn van groot belang voor de kwa-liteit van het oppervlaktewater. Bij wet is bepaalddat eind 2005 ten minste 75% van beide stoffen uithet afvalwater verwijderd moet worden. Voor fos-faat wordt aan deze doelstelling reeds sinds 1996voldaan. Voor stikstof lag het gemiddelde zuive-ringsrendement in 2002 nog op 67,7%; bij een aan-tal zuiveringsinstallaties zijn de benodigde extrastikstofverwijderingsmaatregelen nog volop in uit-voering.Schaalvergroting van het zuiveringsproces draagteveneens bij aan het voldoen aan de Europeseeisen. Grotere zuiveringsinstallaties hebben eenbeter rendement dan kleinere. De capaciteit vanzuiveringsinstallaties ligt bovendien uit veiligheids-overwegingen hoger dan wat ze gemiddeld per jaarte verwerken krijgen. In de afgelopen vijftien jaarzijn er enkele grotere zuiveringsinstallaties ge-bouwd en kleinere installaties gesloten (tabel 3 en4). In dezelfde periode is het aantal inwoners datniet is aangesloten op het riool afgenomen van 4%tot 1,6%. Sinds 1998 zijn alle riolen aangesloten opeen zuiveringsinstallatie.B o u w o p g a v eIn dit nummer van Cement is er veel aandacht voorde bouw van nieuwe afvalverwerkingseenheden. Zois er aandacht voor de uitbreiding van de twee afval-verwerkingsinstallaties in Amsterdam en Alkmaaren de nieuwbouw van twee grote rioolwaterzuive-ringsinstallaties in Amsterdam en Rijswijk. Ookwordt de rol toegelicht die prefab-betonfabrikantenspelen in de bouw van silo's. L i t e r a t u u r1. Afvalverwerking in Nederland. WerkgroepAfvalregistratie, gegevens 2003.2. Landelijk Afvalbeheerplan 2002-2012. Gewijzig-de versie, april 2004.3. Inzameling, transport en behandeling van afval-water in Nederland. RIZA, oktober 2004.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2005 4 7Tabel 3 | Aantal zuiveringsinstallaties ingedeeld naar omvang (i.e. = inwonerequivalent) [3]1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002anders *) 2 3 3 3 3 6 6< 2000 i.e. 51 36 32 28 24 18 132000 < 10 000 i.e. 142 134 125 116 103 93 8810 000 < 15 000 i.e. 37 36 33 32 30 32 3215 000 < 150 000 i.e. 216 217 220 222 220 217 217> 150 000 i.e. 31 32 31 30 32 33 35totaal 479 458 444 431 412 399 391*) Bedoeld worden hier de slibverwerkingsinstallaties; hier wordt het resterende slib van een aantal zuiveringsinstallaties ontwaterd/gedroogd en vervolgensafgevoerd voor definitieve eindverwerkingTabel 4 | Ontwerpcapaciteit van zuiveringsinstallaties (in 1000 ie.), ingedeeld naar omvang [3]1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002anders 0 0 0 0 0 0 0< 2000 i.e. 58 43 37 33 27 20 162000 < 10 000 i.e. 767 733 700 666 608 546 52310 000 < 15 000 i.e. 455 442 405 395 364 391 39015 000 < 150 000 i.e. 10 736 10 833 11 461 11 799 11 711 11 726 11 504> 150 000 i.e. 9434 9920 9556 9344 9888 10 040 10 391totaal 21 450 21 971 22 158 22 237 22 599 22 723 22 822