C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gWo n i n g b o u w52 cement 2007 8Het bouwproces bij prefab-casco-bouw verschilt erg met het traditi-onele bouwproces. Omdat op debouwplaats kant-en-klare elemen-ten worden afgeleverd, moet eengroot deel van het werk dat nor-maalgesproken in het bouwprocesplaats heeft naar de voorberei-dingsfase worden verplaatst. Dehuidige bouwopgaven worden ooksteeds vaker integraal ontworpenvanwege de goede ervaringen metdit ontwerpproces. Het in ??nkeer monteren van drager engevelafbouwconstructie is daarvaneen goed voorbeeld. Ook kan eenproductontwerper verbonden aaneen prefab-betonbedrijf bijvoor-beeld een gewaardeerde bijdrageleveren aan het ontwerpproces alser veel maatwerkmogelijkhedenbenodigd zijn op het gebied vanproductie en montage terwijl ercontinu wordt doorontwikkeld. Omtot een goede afwikkeling van debouwopgave te komen, iszodoende een echte samenwer-kingsmentaliteit nodig.O p v a t t i n g e n o v e rc a s c o b o u wDe belangrijkste veranderingen inhet bouwproces voor prefab-casco-bouw zijn in de volgende puntente vatten:Bouwen is assemblerenHet is belangrijk voor het effici?ntrealiseren van een prefab-beton-casco dat een kraan- en montage-ploeg continu kunnen monteren(foto 1). Hiervoor is het construc-tief ontwerp zodanig vormgegeven dat de verbindingen vanprefab-betonelementen snel enadequaat zijn aan te brengen.Fabrieken produceren deze bouw-elementen op gecontroleerdewijze en onafhankelijk van deweersomstandigheden. Noodzake-lijke complexe oplossingenworden bij voorkeur binnen deelementen ontworpen. Het bouw-proces is hierdoor eenvoudig,rustig en zodanig dat een schonebouwplaats en een constante kwa-liteit gemakkelijk te realiserenzijn. Het gevolg van deze aanpakis dat een beperkte organisatie opde bouwplaats volstaat. Het bouw-werk is immers op een eerder tijd-stip en op een andere locatie tot indetail voorbereid. Zeker voor eenkleine bouwplaats met een hooggebouw is een prefab casco eenuitkomst voor een complexeopgave.Slim maatwerkWerken met een prefab-beton-casco is aantrekkelijk als het isopgebouwd uit slimme maatwerk-producten. Diverse prefabvloersy-stemen en sandwichbetonwand-concepten waarvan het buitenbladwordt uitgevoerd in architectuur-beton (foto 2) en/of in prefab met-selwerk realiseren dat.Met de concepten hoeft repetitievan elementen niet direct eenvoorwaarde te zijn. Wel moetprefab beton ten opzichte vanandere bouwmethoden een rela-tief eenvoudige oplossing bieden.Verderop in dit artikel besprekenwe het project Crystal Court (fig.3) als voorbeeld waarbij repetitievan elementen niet of nauwelijksaanwezig is.Integraal benaderenBouwen wordt integraal benaderddoor het in ??n gang monterenvan drager en de beglaasde gevel-constructie met behulp van grotesandwichelementen. Hierdoorzijn kosten te besparen, omdat debouw steigerloos en snel is uit tevoeren. Maatvoeringen tijdensvoorbereiding en uitvoering zijnmet de huidige gedigitaliseerdehulpmiddelen nauwkeurig tebepalen, uit te zetten en te contro-leren en hiermee zijn hoogwaar-dig gedetailleerde voegaansluitin-gen mogelijk.1 |Plaatsen prefab elemen-ten bij Crystal Courtir. R.N.J. Huijben, Hurks delphi engineering bvDe afgelopen jaren zijn gebouwen steeds vaker met een prefab-betoncascouitgevoerd, is dit type bouw voor meer verschillende typen gebouwen gekozenen is de mate van prefabricage in omvang toegenomen. Prefabricage isnatuurlijk geen doel op zich, maar blijkt meer en meer een gericht antwoordte geven op een bouwopgave. Dit artikel gaat in op de redenen voor dezekeuze en de uiteindelijke productrealisatie aan de hand van vier projecten.Ook de veranderingen in het bouwproces en de daarvoor benodigde samen-werking komen aan bod.Grenzen verleggen metprefab-betoncasco'sC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gWo n i n g b o u wcement 2007 8 53Intensief voorbereiden ensamenwerkenEen voordeel van prefab bouwenis dat een samenwerkingsmentali-teit noodzakelijk is vanwege debenodigde intensieve voorberei-ding van het project. Dit leidt uit-eindelijk ook tot betere producten.Deze werkwijze is noodzakelijkomdat de gevolgen voor de bouw-tijd en financi?n groot zijn bijstagnerende assemblage.Intensief voorbereiden en samen-werken lijkt vanzelfsprekend,maar dit is in de huidige bouw-praktijk nog lang geen gemeen-goed. De wijze van prijsvorming,het tijdstip in het ontwerp datopdrachtgevende en aannemendepartijen gaan samenwerken, en dezoektocht naar effectieve samen-werkingsverbanden doorkruisendit proces. De intensieve voorbe-reidingsmentaliteit van prefabbouwers blijkt ook meer en meergewaardeerd te worden doorbouwers die niet volledig in prefabuitvoeren en dat is winst voor desector.In de volgende projecten komenal deze sterke punten van prefabcascobouw goed naar voren.C r y s t a l C o u r t :s a m e n w e r k i n g v a nc o n s t r u c t i e b u r e a u sBij het Crystal Court in Amster-dam (fig 3, foto 4) gaat het om eenveelomvattend, ambitieus ontwerpmet bijvoorbeeld extreme uitkra-gingen. De woningen vallen in hethoogste segment van de markt.Normaal gesproken streeft enzoekt een constructeur bij prefabbeton naar zo veel mogelijk repeti-tie, maar hier kon daar vrijwelgeen sprake van zijn. Het apparte-mentengebouw wordt uiteindelijkopgebouwd uit prefab-betonwan-den met relatief dunne prefab-betonvloeren voorzien van stalenliggers (INFRA+-vloeren) waar-over een afwerkvloer aangebrachtwordt.Verantwoordelijkheid geven ennemenIn de detailleringfase is doordiverse constructiebureaus tegelij-kertijd aan het project gewerkt.Elk bureau bleef daarbij vanzelf-sprekend verantwoordelijk voorhet eigen werk. Bij deze maniervan opereren is het van grootbelang dat de gekozen uitgangs-punten en de rekenschema'swaarmee gewerkt wordt, correctzijn vastgesteld en onderdeel uit-maken van de gehele construc-tieve aanpak. Vaak verloopt deconstructieve uitwerking van meercomplexe constructies zoals hetCrystal Court via een iteratiefproces waarbij resultaten regelma-tig teruggekoppeld moetenworden.Het geven en nemen van verant-woordelijkheid verdient dus alleaandacht.Het werken met een aanvullendontwerptraject kan bij de uitwer-king van een omvangrijk prefabcasco een gedegen aanpak zijn.Hierin kan een prefab-cascocon-structeur het constructieve estafet-testokje (geleidelijk) overnemenvan de hoofdconstructeur. Dezetoetst vervolgens de berekeningenen werktekeningen voor defini-tieve realisatie op gebruikelijkewijze. Bij dit project is ervoorgekozen dat de hoofdconstructeur2 |Buitenblad in architec-tuurbeton3 |Artist impression CrystalCourt4 |Crystal Court inAmsterdam tijdens debouwC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gWo n i n g b o u w54 cement 2007 8bij de uitwerking van het prefabcasco ook een bijdrage levert.Door de intensieve samenwerkingmet de constructeur van hetprefab-betonbedrijf kon soepelingespeeld worden op actuele ont-wikkelingen tijdens de uitwerking,omdat de hoofdconstructeur meerin detail bij het werk betrokkenwas.O o s t e r b a k e n : B i j z o n d e ra r c h i t e c t u u r b e t o nDe 99 m hoge woontoren Ooster-baken in Hoogvliet (foto 5) is vol-ledig uit prefab beton opgetrok-ken. De gevels bestaan uitsandwichpanelen met een beton-nen buitenblad. Met de antracieteen oranje kleur en de grote tulp-motieven zijn de mogelijkhedenvan prefab beton maximaal benut.De woontoren is ontworpen opverzoek van de gemeente Hoog-vliet als een opvallend `landmark'.Al bij de eerste schetsen vroeg deontwikkelaar zich af of de woonto-ren zich niet uitermate zou lenenvoor prefab bouw. Tunnelen washier namelijk lastig vanwege deuitwaaierende plattegronden, dieop een aantal plekken een geslo-ten kopgevel zouden vereisen.Ook zou bij prefab de gevel ge?n-tegreerd kunnen worden, waar-door geen steiger nodig was. Ont-wikkelaar, architect enprefab-betonbouwer trokkenzodoende al in een vroeg stadiumsamen op. Dat resulteerde in eendefinitief ontwerp waarin demogelijkheden van prefab maxi-maal benut werden.Tijdens het ontwikkelingsproceswerd de architect steeds meergegrepen door de mogelijkhedenvan prefab. Vanuit die overwegingkoos hij voor een opgelegd tulpen-motief op de gevels (foto 5). Detulpen bestaan uit drie vlakken,waarvan het voorste 40 mm voorde gevel ligt en het achterste20 mm. Om een mal te maken isdeze tulpvorm met CADCAM-techniek uit mdf gefreesd.Een groot deel van het aanzichtvan de toren wordt bepaald doorde kleur oranje. Om oranje betonte maken wordt meer dan alleenpigment toegevoegd aan hetmengsel. Het toevoegen vanpigment alleen zou slechts leidentot kleur in het cement. Om deduurzaamheid van de kleurstel-ling te verhogen is er daarom voorgekozen tevens gekleurd toeslag-materiaal toe te voegen. Hiervooris een groot aantal toeslagmateria-len van gebroken natuursteenbeschikbaar die de gewenste kleuren uitstraling zo dicht mogelijkbenaderen. Dit hoekige gebrokenmateriaal laat zich minder makke-lijk verwerken dan ronde grindste-nen, maar met de zich steedsverder onwikkelende zelfverdich-tende betontechnologie is hetaantal mogelijkheden beduidendtoegenomen.Het gebruik van gekleurd toeslag-materiaal maakt het ook mogelijkde cementhuid van de elementente verwijderen door stralen, waar-door de kleur egaler wordt. Juistdie cementhuid is gevoelig voorvlekvorming door verschillen inoli?n van de kist en in tempera-tuur bij het storten en uitharden.Daarbij is de cementhuid zwakomdat hier de water-cementfactorniet optimaal is geweest. Voor deelementen van het Oosterbaken isgekozen voor stofstralen, waarmeeslechts een zeer dunne laag wordtverwijderd. Een oppervlak dat opdeze wijze behandeld is, heeft eenegaal en zacht uiterlijk omdat hetoppervlak enigszins een zand-structuur laat zien.Uiteraard zijn alle gevelelementenal af fabriek voorzien van kozijnenen beglazing, zodat steigers daad-werkelijk overbodig zijn. Wel werdnog een hefsteiger ingezet voor devliesgevel van de open geveldelen.5 |Woontoren Oosterbaakin HoogvlietC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gWo n i n g b o u wcement 2007 8 55In het prefab bouwproces is ookgekozen voor prefab-betonvloeren.Deze massieve vloeren zijn metstalen handjes opgehangen tussenbetonnen wanden en binnen-spouwbladen. Luchtkanalen enriolering (op afschot) zijn in devloeren ge?ntegreerd. Daarover-heen komt een afwerkvloer van30 mm waarin ruimte is voorelektraleidingen. Tot slot wordteen natte zwevende dekvloer aan-gebracht, waarin de leidingen vooronder meer de cv worden gelegd.H e t S t r i j k i j z e r :c o n s t r u c t i e e n l o g i s t i e kDe hoogste woontoren van DenHaag (foto 6) op een postzegel-bouwplaats. Door de vorm van dekavel kreeg het gebouw in devolksmond al snel de bijnaam`Strijkijzer'. In hoogbouw is hetwerken met prefab betonnenhoofddraagconstructies nog nietheel gebruikelijk, omdat de stabili-teit over het algemeen gesprokenlastiger te realiseren is dan bij inhet werk gestorte betonconstruc-ties. De betonnen wandelemen-ten, die alle de stabiliteit verzor-gen, zijn door middel vannokverbindingen aan elkaar ver-bonden. Dit was te realiseren doorte werken met maatvaste elemen-ten en een vooraf vastgesteldemontagevolgorde per bouwlaag.De bouwsnelheid van het Strijk-ijzer slaat met twee bouwlagenper week alle records. Dat ismogelijk gemaakt door de voorbe-reiding van het uitgekiendeprefab-betoncasco. Deze prestatiemaakt des te meer indruk omdatde bouwkavel in de binnenstadnauwelijks 30 bij 35 m is. Metbehulp van een gedetailleerddraaiboek slaagde de aannemer ersamen met het prefab-betonbe-drijf in de logistieke operatie feil-loos tot uitvoer te brengen.De vloerdelen en wanden zijn affabriek voorzien van luchtkanalenen leidingen voor sanitaire syste-men, elektriciteit en datacommu-nicatie. Zelfs de sprinkler-installa-tie was al voorbereid. Prefabbouwen en de daaraan gekoppeldelogistieke organisatie is dan ookbovenal beheerst bouwen, al hetvoorwerk is denkwerk. Daarvoorwas het wel een vereiste dat alleonderaannemers meedoen enbereid zijn hun eigen werkwijzenaan te passen. Hierdoor is bij ditproject nauwelijks sprake geweestvan faalkosten en dat is winst vooralle betrokken bedrijven.Het constructief ontwerp is tot enmet het laatste detail van grofnaar fijn uitvoerig voorbereid enafgestemd op prefab beton. Eenbelangrijke schakel in het prefab-betoncasco is de draagkracht vande horizontale voeg en de kwali-teitsborging tijdens uitvoering.Hierover is gedetailleerd gerap-porteerd in Cement 2006 nr. 8.A m s t e r d a m S y m p h o n y :p r e f a b m e t s e l w e r kAan de Amsterdamse Zuidaskomt het multifunctionelegebouw Amsterdam Symphony(fig. 7). Het zijn twee torens metruimte voor een vijfsterrenhotel,kantoren, appartementen, eenmuseum of art gallery, winkels enrestaurants. De twee torenshebben elk een een hoogte vanongeveer 105 m. Het hotelgebouwheeft een hoogte van ongeveer40 m. Onder de drie gebouwenwordt een gezamenlijke parkeer-garage gerealiseerd.De twee torens worden opgetrok-ken als een prefab-betoncascowaarbij de gevels gevormd wordendoor verdiepinghoge sandwichele-menten met lengten van 4 tot6 |Het Strijkijzer in DenHaagC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gWo n i n g b o u w56 cement 2007 88 m. De stabiliteit van elke torenwordt gevormd door een binnen-kern, in combinatie met eengevelbuisconstructie. De prefabgevelelementen zijn opgebouwduit een dragend betonnen binnen-blad, thermische isolatielaag, eenspouw en een buitenblad uitge-voerd met prefab metselwerk. Ophet tasveld van het prefab-beton-bedrijf worden de elementen alsgevelconstructie volledig afge-bouwd (foto 8).Bij dit project zijn nieuwe moge-lijkheden betreffende metselwerk-verband en oppervlaktestructuuronderzocht en toegepast. Voor dehorizontale en verticale voeg-breedte tussen de prefab metsel-werkelementen wordt 12 mm aan-gehouden. De maattoleranties vande sandwichelementen en vooralvan het buitenblad zijn klein.Zowel bij productie als bijmontage van de elementen gaatveel aandacht uit naar nauwkeu-rige maatvoering van elementenmet als doel een homogeenogende metselwerkgevel te realise-ren.De bouw van het project is gestartin september 2006 en de opleve-ring is begin 2009 gepland.T o t s l o tDit artikel probeert zicht te gevenop de huidige ontwikkelingen vanhet prefab-betoncasco. De ambi-ties van het prefab-betoncascoleiden daarbij tot gewaardeerdeoplossingen voor allerlei bouwop-gaven. nProjectgegevens Crystal Courtprojectontwikkelaar enhoofdaannemer:Hillen & Roosen, Amsterdamarchitect:Tangram Architekten, Amsterdamhoofdconstructeur:Van Rossum Raadgevende Ingenieurs,Amsterdamconstructeur prefab beton(wanden en montage):Hurks delphi engineering, Veldhovenleverancier wanden en prefab-betoncasco:Hurks beton, Veldhovenleverancier Infra+-vloeren:PreFab Limburg, Kelpen-OlerProjectgegevens Oosterbakenontwikkelaar en hoofdaannemer:BAM Woningbouw BV, BunnikWoonbron Hoogvliet, Hoogvlietarchitect:Architectenbureau KuiperCompag-nons, Rotterdamconstructeur prefab-betoncasco:Hurks delphi engineering, Veldhovenhoofdconstructeur:BAM advies & engineering, Bunnikleverancier prefab-betoncasco:Hurks Oosthoek Kemper, TilburgHurks beton, VeldhovenProjectgegevens Strijkijzeropdrachtgever:Vestia, Den Haagarchitect:A.A.A.-Architectenbureau, Eindhovenhoofdconstructeur:Corsmit Raadgevend Ingenieurs-bureau, Rijswijkconstructeur prefab beton:Aveco de Bondt ingenieursbureauhoofdaannemer:Boele & van Eesteren, Den Haagleverancier prefab-betoncasco:Hurks Oosthoek Kemper, TilburgHurks beton, Veldhovenleverancier binnenwanden:Westo Prefab Beton Systemen,Coevordenleverancier trappen:Steenhuis Beton, Uithuizermeedenleverancier vloeren:Hurks Oosthoek Kemper, TilburgProjectgegevens AmsterdamSymphonyopdrachtgever:Bouwfonds MAB Ontwikkeling CVG,Amersfoortgedelegeerd ontwikkelaar:Trimp & Van Tartwijk PropertyDevelopment, Amsterdamhoofdconstructeur:Ingenieursbureau Zonneveld,Rotterdamconstructeur prefab beton:Hurks delphi engineering, Veldhovenhoofdaannemer:Volker Wessels Bouw, Amsterdambouwkundig adviseur hoofdaan-nemer:Inbo Adviseurs Bouw Amersfoortconstructeur hoofdaannemer:Van Rossum raadgevende ingenieurs,Amsterdam.Aveco de Bondt ingenieursbureauleverancier prefab-betoncasco:Hurks Oosthoek Kemper, TilburgHurks beton, Veldhovenleverancier wanden, kolommen,balken:Westo prefab-betonsystemen,Coevorden8 |Elementen van de gevel-constructie vanAmsterdam Symphony7 |Artist impressionAmsterdam Symphony