C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2005 526Het is bijna niet te geloven, maarin het midden van de jaren dertig,na de dramatische koersval opWall Street in 1929 die een mon-diale economische crisis inluidde,verrees dit toentertijd avant-gar-distische gebouw in het centrumvan Heerlen. In opdracht van hetwarenhuis Schunck ontwierpde Heerlense architect ir. FritsP.J. Peutz een zes lagen tellend be-tonnen gebouw met bovenop eenluxe appartement voor de eigenaarvan het warenhuis (met een eigenlift en trap!). Het Glaspaleis isontworpen als een groot waren-huis waar niet alleen de werkne-mers van de mijnindustrie hungespecialiseerde kleding kondenkopen, maar waar ook de rest vanhet modebeeld verkrijgbaar was.De oplevering van het gebouw hadplaats in 1937.Het meest opmerkelijke aan hetontwerp is het betonnen skelet datvoor dit gebouw werd uitgekozen.Terwijl de rest van Nederland nogin een dicht patroon van balkenmet dunne tussenvloertjes bouwde,werd hier voor een vlakke plaat-vloer gekozen, ondersteund doorkolommen die naar boven toesteeds breder werden en zodoendeeen kolomplaat als steun voor devloer vormden (foto 2). Dit laatsteis essentieel omdat pons- en dwars-krachtproblemen voor de vloer zo-doende omzeild werden. Waaromop deze nieuwe, vooruitstrevendemanier werd gebouwd is niet dui-delijk. Of bijvoorbeeld het werk vanFrank Lloyd Wright (het JohnsonWax-gebouw te Mijdrecht, waareen vergelijkbare kolom/vloerstruc-tuur te herkennen is) van invloedis geweest dan wel tot inspiratieheeft gediend, is een geheim datarchitect Peutz mee zijn graf heeftin genomen. Ook gaat het verhaaldat Schunck een aantal gestapeldemarktpleinen wilde met een `gor-dijn', de glazen gevel, eromheenvoor het klimaat.H e r o n t w i k k e l i n gHet mooie gebouw in combi-natie met het assortiment vanhet gerenommeerde warenhuisSchunck was een groot succesen de investering in een uitda-gend expressief gebouw heeftzijn vruchten afgeworpen. Hetgebouw werd dan ook een icoonvoor de Heerlense binnenstad,een commercieel middelpunt ineen nijvere (mijn)industriestad.Reconstructie Glaspaleis HeerlenGlashelderprof.ir. R. Nijsse, ABT Adviseurs in bouwtechniek/Universiteit GentIn het (winkel)hart van Heerlen staat al zo'n zeventig jaar een gebouw datdoor zijn pure verschijningsvorm ieders aandacht trekt (foto 1). Tussen alledoorsneehuizen in het centrum, met op de begane grond de elke vijf jaaropnieuw `ge-restylde' winkelgevel, staat opeens een kloek gebouw van zesverdiepingen hoog met een glimmende glazen gevel en, bij avondlicht, eenimposant betonnen skelet waarbij de dunne vloeren en de ranke, naar boventoe uitwaaierende kolommen opvallen.1 |Het Glaspaleis, in volleglorie hersteld (foto:Driepoot)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2005 5 272 |Interieur van het oudewarenhuis Schunck, waaruitwaaierende kolom-men een steun voor devloer vormenToen aan het einde van de jarenzestig de mijnen moesten sluiten,moest ook het warenhuis op dezelocatie zijn poorten sluiten, slinksingehaald door de moderne tijd.Nieuwe, marginale bestemmingenvereisten allerlei aanpassingen dieuiteindelijk leidden tot een funda-mentele aantasting, zelfs in derge-lijke mate dat er in de jaren tachtigplannen lagen voor sloop. Het wasvelen een doorn in het oog dat ditmooie, imposante gebouw lang-zaam verloederde en steeds meerzijn glans verloor.De sloopplannen leidden tot eenommekeer. Mede op aandringenvan een `burgercomit?' waarin dearchitecten Wiel Arets en Jo Coe-nen een prominente rol speelden,besloot de gemeente Heerlen inde jaren negentig het inmiddelstot een historisch monumentverklaarde Glaspaleis te restaure-ren en een nieuwe bestemmingte geven. De beide voornoemdearchitecten kregen de opdracht omgezamenlijk de restauratieplannenvorm te geven. Tevens werd be-sloten, in aanvulling op het pro-gramma dat in het oorspronkelijkeGlaspaleis zou worden onderge-bracht, een nieuwe muziekschoolnaast en aansluitend aan het Glas-paleis neer te zetten.In het Glaspaleis zouden cultureleactiviteiten, een museum, eenbibliotheek en een filmhuis met devoor deze activiteiten benodigdefaciliteiten een plaats moeten vin-den. In totaal betreft het hier6600 m2renovatie van het be-staande Glaspaleis en 3300 m2nieuwbouw voor de muziekschoolen haar faciliteiten. Om de relatietussen deze twee elementen zo op-timaal mogelijk te laten zijn en omgeld te besparen door niet in beideonderdelen dezelfde voorzieningenaan te brengen, werd de kelder vanhet Glaspaleis aan de zijkant uit-gebreid met een patioachtig ver-bindingsstuk waar de nieuwbouwvan de muziekschool als een apartgebouw bovenop zou komen staan.C o n s t r u c t i e a s p e c t e nr e n o v a t i eHoe begin je als constructeur metzo'n ingrijpende verbouwing? Inde eerste plaats maak je een goedeinventarisatie van het bestaande:hoe ziet de constructie eruit, welkeelementen zijn in de loop derjaren zwaar beschadigd en welkeconstructieve voorzieningen zijnachteraf in het pand aangebracht.Ook de staat en de capaciteit van defundering wordt geanalyseerd enzeker niet onbelangrijk, welke ge-gevens in tekening en berekeningzijn nog aanwezig. Voor dit alles isdoor ABT een standaardprocedureontwikkeld die bekend staat als de`quick-scan'-methode waarmee eenbestaand gebouw/constructie nage-lopen kan worden (zie blz 30 in ditnummer van Cement).Dit onderzoek leverde een aantalverrassende conclusies op. Zobleek er in de loop der jaren heelwat aan het Glaspaleis gesleuteldte zijn, maar stond het eigenlijkebetonskelet nog goed overeind.Ook bleek de betonkwaliteit,ondanks het feit dat in de jarendertig het beton nog op de bouw-plaats werd gemaakt en per krui-wagen (de zogenoemde japanners)naar de kist werd gekruid, tochnog rond de B 30 te zijn. Maar hetmeest verrassende was wel dat hetbestek, alle uitvoeringstekeningenen zelfs de uitvoeringsberekenin-gen nog aanwezig bleken te zijn.En het meest verbijsterende: ookhet notitieboekje van de opzichterwas nog beschikbaar!!! Het komtzelden voor dat een gebouw nog3 |Glaspaleis ontdaan van alhet glasC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2005 528dermate goed gedocumenteerd is.Meestal moeten plattegronden op-nieuw worden ingemeten en kanmen de toegepaste wapening metmagnetische detectie opsporenom allerlei controleberekeningenuit te voeren.Onze collega's uit het verleden? de Maastrichtse BetonijzerbouwFirma P. Knols (telefoon 1071)?hebben gedegen werk geleverd:in totaal 283 bladzijden handge-schreven berekeningen, op delaatste bladzijde van elk hoofdstukafgesloten met de handtekeningvan de directeur van PubliekeWerken met de tekst `in orde'. Deplaatvloeren zijn uitgerekend metde theorie uit het boek van Leive,geval 3, blz. 78; deze bevat einde-loze reeksen co?ffici?nten voor debuigende momenten op tallozeplaatsen.De kolommen en de stabiliteitvan het skelet zijn uitgerekendmet de bij oudere constructeursnog bekende `kruisjes'-methodeofwel de methode Cross. Ook hetbestek bevatte nuttige informatie;het was een soort RAW-bestek meteen lijst van, door de aannemerin te vullen, eenheidsprijzen. Zotroffen we de te rekenen variabelebelastingen aan: 500 kg/m2voorhet winkelpand, 250 kg/m2voorhet kantoorgedeelte en 1800 kg/m2voor de kolenkelder. Een alineavan dit hoofdstuk gaf de volgendeomschrijving: "Verder moet gere-kend worden, dat elk der gevelsover zijn geheele oppervlakte kangetroffen worden door een wind-druk van 150 kg/m2, loodrecht ophet getroffen vlak". In het bestekwerd ook ge?ist dat de betoncon-structie volgens de GBV (Gewa-pend Beton Voorschriften) 1930van het KIvI werden uitgerekend.Interessant zijn ook de door deMaastrichtse Betonijzerbouw in-gevulde verrekenprijzen. Het vol-gende staatje zal menigeen doenterugverlangen naar die tijden,maar vergeet niet dat het uurloonin die tijd rond de 1,50 gulden lag.funderingsplaat f 22,-/m3kelderbuitenwanden f 30,-/m3vloer verdieping f 22,-/m3kolommen verdieping f 24,-/m3prijs van staal f 0,18/kgeenheidsprijs metselwerk f 18,-/m3Het notitieboekje van de opzich-ter gaf nuttige informatie, nietalleen over de uitvoering van hetbetonskelet maar ook over defundering. Want die is in het Lim-burgse heuvelland anders dan wijgewend zijn. Zo staat het gebouwop staal, maar daartoe moest weleerst tot een stevige kiezellaag op8 m onder maaiveld worden gegra-ven. Het besluit tot deze diepte teontgraven en zodoende een grotekelder te moeten maken, werd opbasis van een economische ana-lyse genomen na een aantal ver-kennende boringen. Helaas bleekhet, in 1935, nog noodzakelijk tezijn de kiezellaag gedeeltelijk teinjecteren met cementwater en teoverdekken met schraal beton.Voor de nieuwbouw van de mu-ziekschool is toch maar gekozenvoor korte mortelschroefpalen.Bij de uitvoering van de nieuwte maken kelders bleek de on-dergrond op een helling, in eendrukke binnenstad, dermate kri-tisch te zijn dat de aangebrachteboorpalenwand als permanentegrondkerende wand aanvullendmoest worden gezekerd. Ook hetfeit dat een Romaanse kerk metbijbehorende toren boven op dehelling stond, met een funderingdie onbekend was, gaf de nodigezorg tijdens de uitvoering.U i t v o e r i n g r e n o v a t i e e nn i e u w b o u wUit het Glaspaleis zelf werd eerstalles gesloopt wat niet meer nodigwas (foto 3). Vervolgens werdenenkele basisvoorzieningen aan hetskelet getroffen. Hiertoe vervaar-digde ABT twee sets tekeningen.De eerste set betrof slooptekenin-gen en de tweede set - per niveautwee tekeningen naast elkaar - gafde situatie na slopen en de nieuwesituatie. In de nieuwe situatiewerden de te treffen constructievemaatregelen aangegeven: dicht testorten sparingen, nieuwe vloe-ren of uitbreidingen daarvan ensteunconstructies voor te makenopeningen. Binnen de gerealiseer-de, nieuwe situatie kon de aan-nemer dan met de bouwkundigetekeningen het gebouw afbouwen.Daarnaast werd nog een aantalveranderingen in het gebouwdoorgevoerd. Zo werd de originelekolenkelder van een tussenvloer4 |Entresol hangt aan eer-ste-verdiepingsvloer5 |In de kleine uitbouw, dezogenoemde rugzak, zijnenkele ruimtes voor demuziekschool onderge-brachtC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2005 5 29voorzien en ge?ntegreerd in hetnuttige gebruik van de kelder. Inde hoge begane-grondvloerverdie-ping werd een tussenvloer (entre-sol) aangebracht, hangend aan deverdieping erboven, die de circu-latie verbeterde (foto 4). Dat wasook wel nodig, want de nieuweinzichten op brandbeveiligings-gebied leidden ertoe dat in ??nhoek van het gebouw in de keldereen extra veiligheidstrappenhuisgerealiseerd moest worden. Bovenbegane grond waren twee ge-scheiden trappenhuizen genoeg.Vanaf niveau twee is er aan deachterkant (= niet-straatzijde)een kleine uitbouw aangebracht,de zogenoemde rugzak. In dezerugzak zijn enkele ruimtes voorde muziekschool ondergebracht(foto 5). De grootste toevoeginghad plaats op het dak, waar eenfilmzaal voor het Heerlens Film-huis gerealiseerd moest worden.Door zorgvuldig te rekenen, medegeholpen door de redelijk forsebelastingaannames, en door eenlicht stalen skelet te kiezen, kondeze ruimte binnen de bestaandeconstructie gemaakt worden. Destaalconstructie staat tussen detwee bestaande dakopbouwenin, het voormalige penthouse enhet restaurant/tearoom. Verderworden alle activiteiten met lichtescheidingswanden afgebakend,maar bewust is ervoor gekozen zoopen mogelijk te werken om hetzicht op de stad (en omgekeerd)optimaal te laten zijn. Ook demede beeldbepalende stalen puimet grote glasvlakken moest aande eisen van onze tijd aangepastworden. Vanwege de isolatie-eisenen het comfort, denk aan koudevalen tocht, is er een nieuwe pui doorde firma Oskomera ge?nstalleerd.De oude pui zat overigens slim inelkaar; met een systeem van opente zetten luiken kon de ventilatievan de gevel afgestemd worden opde behoefte aan alleen verse luchtof koeling door het inbrengen vankoude(re) nachtlucht. Eigenlijkeen klimaatgevel avant la lettre.De gevelvervanging betekendeook een vervanging van enkel glasdoor (dubbel) isolatieglas. Doorgoed te detailleren en de keuzevoor de juiste materialen zijn dearchitecten en de gevelproducenterin geslaagd het beeld van degevel zoveel mogelijk identiek aanvoorheen te laten zijn. Het feit dateen windbelasting van 150 kg/m2was voorgeschreven, vergelekenmet een huidige normeis voordeze locatie van 88 kg/m2(gebied3, bebouwd, 25 m hoog), biedtook de mogelijkheid de benodigdeprofielen kleiner te laten zijn.De constructie van de nieuwemuziekschool geeft de richtingweer die de moderne architec-tuur graag inslaat, namelijk hetcre?ren van grote uitkragingenen het daardoor oproepen vaneen gevoel van verbazing over hetontkennen van de zwaartekracht,het gewicht of de enorme spannin-gen die opgeroepen worden. Hetontwerp`beeld' was een zwartediamant op een sokkel naast hettransparante Glaspaleis. Balance-rend op een betonnen ter plaatsegestorte schacht staat een metvervreemdende, antracietgrijzeglazen leien beklede doos naasthet Glaspaleis (foto 6). De circa9 x 3 m2grote schacht draagt linksen rechts uitkragingen vari?rendvan 6 tot 12 m. Deze uitkragingenzitten met verdiepingshoge stalengevelvakwerken verankerd aan debetonnen schacht. De schacht zelfzit weer stevig ingeklemd in dekelderdoos die onder de muziek-school zit.T e n s l o t t eDirect na de opening bleek dathet nieuwe gebruik van het Glas-paleis, zoals het nog steeds dooriedereen genoemd wordt ondankspogingen een andere naam inte voeren, door de Heerlense be-volking meteen weer in het hartwerd gesloten. Ook het feit dat hetministerie van VROM ??n van deKanjersubsidies voor dit projectter beschikking stelde, geeft aandat er landelijke waardering is.Het gebruik van het gebouw was,en is nog wel, overgeleverd aan po-litieke willekeur, gekoppeld aan dewens de exploitatie beheersbaar tehouden. Zo zaten veel organisaties,vari?rend van moderne kunst tothistorische aangelegenheden in hetpand. Met de inbouw van de biblio-theek en een vanuit moderne kunstopererende actieve organisatie ishet Glaspaleis tot een multifunc-tioneel gebouw geworden. Dat voorhet originele concept en de nieuwemaatschappelijke functie gecom-bineerd met een liefdevolle endeskundige restauratie veel waar-dering bestaat, blijkt vooral uit detoekenning van zowel de Bouwprijs2005 als de Renovatieprijs 2005 aandit gebouw. Meer informatie:www.glaspaleis.nlwww.stadsarchiefheerlen.nl/publieksbereik/educatie/projecten/glaspaleisProjectgegevens:opdrachtgever:Gemeente Heerlenarchitect:Frits P.J. Peutz, Heerlenarchitecten renovatie:ABBC, combinatie Wiel Arets,Jo Coenen en Bureau Bouwtechniek,Maastrichtadviseurs constructie:ABT, Velpaannemer:Bouwcombinatie Laudy-Heijmans vof,Sittardleverancier gevel:Oskomera, Deurne6 |Het transparanteGlaspaleis en de antra-cietgrijze muziekschoolomlijsten de Romaansekerk (foto: Bert Spiertz)