ing.Fr.J. de RoosRaadgevend Ingenieursbureau Necon,VenrayGietbouw als exportartikelWoningbouwproject in Salem City, Egypte,uitgevoerd met Nederlandse kennis en ervaringDe goden die ooit in de piramiden sliepen,en de edelen en helden,begraven in hun piramiden,dat zij huizen bouwen,want hun woonplaatsen zijn niet meer.Wat is er mee gebeurd?(oud Egyptisch begrafenislied)2Offici?le overdracht van de woningen inPort Sa?d door staatssecretaris mr.Brokxfoto: Ministerie van VROM, Dit artikel is tot stand gekomen dankzij debijzondere medewerking van G.Versteeg vanAarding BV, Nunspeet.Cement XXXVII (1985)nr. 5InleidingVan 7 tot en met 15 december 1984 brachtmr.G.P.Brokx, de staatssecretaris van hetMinisterie VROM, op uitnodiging van deEgyptische regering een officie?'l bezoek aanEgypte. De staatssecretaris stond aan hethoofd van een missie die bestond uit ambte-naren en vertegenwoordigers van het Neder-landse bedrijfsleven. Doel van het bezoekwas bevordering van Nederlandse bouwex-port. Directe aanleidingwas de realisatie van1675 woningen in Egypte (1100 in Salem Cityen 575 in PortSaid) van de NederlandsefirmaAarding BV uit Nunspeet.' Tijdens het be-zoek zijn deze woningen door de staatsse-cretaris officieel aan de Egyptische op-drachtgevers overgedragen (foto 2).Salem City is een voorstad van Ca?ro, nietver verwijderd van het opeen na grootstebouwwerk ter wereld, de Piramide vanCheops in Gizeh ten zuidwesten van Ca?ro.De laatste woningen van een serie van bijna2000 stuks zullen in de loop van dit jaar inSalem City gereed komen. Met de uitvoeringwerd 4 jaar geleden een begin gemaakt. Dewoningen zijn gebouwd als woningen voorgoedkope huisvesting, zgn. low cost wonin-gen. Het project in Salem City kan gelden alseen duidelijk voorbeeld waarbij export vanNederlandse kennis in praktijk is gebracht.Dit artikel bevat enkele algemene notitiesomtrent de Egyptische woningbouwmarkt eneen nadere technische beschrijving van hetwoningbouwproject Berkaland in Salem Ci-ty.Woningbouw in EgypteEgypte behoort in het kader van de Neder-landse ontwikkelingssamenwerking tot dezgn. concentratielanden; het is Nederlandsbelangrijkste markt in Afrika en economischgezien een handelspartner van betekenis.Bevolking en huisvestingEgypte heeft een totale oppervlakte van 1miljoen km2, waarvan slechts 3,6% is be-bouwd en bewoond. In Egypte wonen 48 mil-joen mensen, waarvan 14 miljoen in Ca?ro.De bevolkingsaanwas is enorm: elke 9 maan-den komen er 1 miljoen mensen bij.Het huidige tekort aan woningen bedraagtcirca 1,3 miljoen eenheden. De woningbouwneemt in de ontwikkelingsplanning een be-langrijke plaats in. Uitgaande van een rede-lijke huisvesting voor alle bewoners in het306jaar 2000, wordt de behoefte aan nieuwewooneenheden tot het jaar 2000 geschat op3,5? 4 miljoen.WoningbouwmarktDe politiek van de Egyptische overheid is er-op gericht de nieuwe woningbouwplannenvrijwel geheel door particulierebouwbedrij-ven te laten realiseren en de buitenlandseondernemingen ook de nodige ruimte te ge-ven. Hierdoor wordt de invloed van de bui-tenlandse bouwbedrijven op de woning-bouwmarkt groter. Deze buitenlandse be-trokkenheid betreft voorlopig nog hoofdza-kelijk de planning, het ontwerpen en bouw-kundige adviezen en in mindere mate debouwmaterialenmarkt. De buitenlandse be-drijven zijn voor wat betreft de uitvoeringvooral actief in de utiliteitsbouw en in minde-re mate in de woningbouw, met uitzonderingvan de duurdere en luxe woningen. Debouw-markt van woningen voor lagere en midden-inkomens is in handen van plaatselijke aan-nemers. Juist op deze markt heeft AardingBV zich met haar tunnelbekistingssysteemen de Nederlandse ervaring in gietbouwme-thoden een positie weten te veroveren.Bouwmaterialen, bouwmaterieelen arbeids-marktIn Egypte bestaat een tekort aan bouwmate-rialen; de produktie van cement, betonstaalen stenen kan niet aan de vraag voldoen.ln-dien de overheidsplannen inzake de cement-alexandriasadatcity.carro6th octobero oude stedennieuwe satelietesteden (niet zelfstandig)nieuwe steden (zelfstandig)Woonkernen in de Nijldelta4Traditionele houten vloerbekisting op eenbouwwerk in het centrum van Ca?ro5een groot bouwwerk inCa?ro6Niet ongebruikelijke wijze van aanvoer enopslag van betonstaalproduktie voor de komende jaren worden ge-realiseerd, zal Egypte binnen enkele jaren inelk geval in haar eigen cementbehoeftekun-nen voorzien.Ook voor betonstaal zijn er plannen voor eenforse produktietoename. Dooreen tekort aanklei zal in de komende jaren de produktie vanbaksteen moeten worden vervangen doorproduktie van betonsteen en kalkzandsteen.Voor wat betreft de uitvoering van schei-dingswandenin de woningbouw zou dit kun-nen betekenen dat een overschakelingplaats dient te vinden naar het prefabricerenvan lichte (betonnen) scheidingswanden.Er is in Egypte weinig goed bouwmaterieelaanwezig. De bestaande markt laat veel ma-terieel zien dat uit import is verkregen en datook niet altijd nieuw of modern is.Veel geschoolde en halfgeschoolde arbeids-krachten werken in'andere landen in het Mid-den-Oosten vanwege de hogere lonen al-daar.de hand geknipt, gericht, gebogen en ge-vlochten. Men past zachtstaal toe, met alsextra moeilijkheid dat de kleinere diametersop rol worden aangevoerd (foto 6). Daarvanworden dan op het werk 'staven' gemaakt.Het Berkaland project in Salem CityHet overgrote deel van de woningbehoeftein Egypte zal worden gerealiseerd als lowcost woningen. Uitgangspunt van AardingBV was om met een geschikte bouwtech-niek, aangepast aan de lokale markt, wonin-gen aan te bieden voor de lagere en midden-inkomens, die concurrerend zijn op basis vantijd, prijs en kwaliteit. Voor het project in Sa-lem City heeft dit geresulteerd in:- samenwerking met Egyptische hoofdaan-nemers. Aarding BV is alleen verantwoorde-lijk voor de ruwbouw;- gebruik van bouwmaterialen van de plaat-selijke markt;- uitvoering in gietbouw. Dit is voor Egypteeen geavanceerd systeem van bouwen watimpliceert dat specifiek materieel moet wor-den ingevoerd en plaatselijke arbeidskrach-ten moeten worden opgeleid voor de uitvoe-ring. Behalve de kennis moet ook de oplei-ding worden meegebracht.Op deze wijze zou - op beperkte schaal -een bijdrage worden geleverd aan de techni-sche en organisatorische ontwikkeling vande Egyptische woningbouw. Daarbij is ge-streefd naar de levering van een kwalitatiefgoed produkt, waarvan de levensduur over-eenkomt met wat in Nederland gebruikelijkis.De woongebouwenIn het Berkaland project zijn twee gebouwty-pen te onderscheiden, zowel naar bouwkun-dig ontwerp als prijs: een eenvoudig type A(Iowlow oost) en een minder eenvoudig typeB (Iow cost). Als gemeenschappelijke ken-merken kunnen worden genoemd:- vijf woonlagen;- fundering bestaande uit caissons op zand;- een betonskelet van wanden en vloerenuitgevoerd ingietbouw.Het constructiefont-werp is gebaseerd op Nederlandse voor-schriften, waarbij is gestreefd naar minimalewapening;- begane-grondvloer uitgevoerd in stamp-beton;- voor niet-dragende scheidingswanden zo-wel metselwerk (60%) als prefab beton;met een verfsysteem, zo-wel op de betonwanden als op het metsel-werk;- op het bouwterrein geprefabriceerde trap-pen en trapbordessen;- balkons ter plaatse gestort, als onderdeelvan de vloer.Woongebouw type A (fig. 7, foto's 8-9)OntwerpDe gebouwen van dit type hebben een dieptevan 2 x 3,75 = 7,50 m. De lengte van deblokken varieert en bestaat uit een even aan-7Plattegrond woongebouw type ABouwtechiekenOp de markt van woningen voor lagere enrnlddenlnkornens, worden doorde plaatsetl]-ke aannemers traditionele bouwtechniekengebruikt. In veel mindere mate dan in Neder-land wordt gebruik gemaakt van materieelop de bouwplaats; de wijze van werken iszeer arbeidsintensief.Voor op de bouwplaats te storten kolommenen vloeren worden overwegend ter plaatsesamengestelde houten bekistingen gebruikt.De verbindingen tussen regels en stijlen vande ondersteuningsconstructies zijn vaak mettouw geknoopt. Ook op redelijk grote bouw-werken wordt het beton op de bouwplaatsmet mankracht vervoerd met gebruikmakingvan schalen (foto 5).Staven betonstaal worden op het werk metCement XXXVII(1985)nr. 58915 8915iteitswand -pr?fab beto8755 d=200 8755-+.- tide tunnelbekisting-0betonwandenr-,d = 150750 120 7440 100 26 0 100 7440 10020 100Iwoninobreedte17830I3078Gebouw type A in ruwbouwfase9Gebouw type A in gebruik10Fundering gebouw type Atal woningen, bij een woningbreedte van8,915 m. Dilatatievoegen bevinden zichhart-op-hart 17,83 m; deze zijn doorgezettot in de fundering (fig. Per woning be-draagt het netto vloeroppervlak ongeveer58 m2?De draagconstructie bestaat uit drie beton-wanden in de lengterichting van het gebouw,met een dikte van 150 mm, alsmede beton-vloeren met eveneens een dikte van mmen een overspanning van 3,70 m. Elk ge-bouwdeel tussen de dilatatievoegen is voor-zien van een stabiliteitswand met een diktevan 200 mm,loodrecht op de langsgevels,die tevens fungeert als woningscheidendewand.WapeningsstaalOm te komen tot een seriematige fabricagevan de wapening, werd de wapening aanvan-kelijk ontworpen en uitgevoerd in zachtstaalpasnetten. Deze pasnetten werden gemaaktmet ge?mporteerde lasmachines. Aangeziendeze methode - mede door de niet geheelrechte staven, die steeds weer problemenopleverden voor de betondekking - niet aande verwachtingen voldeed, is na verloop vantijd overgestapt op hoogwaardige bouw-staalmatten.Hierdoor werden rechte wape-ningen verkregen en ontstond een aanzientij-ke materiaalbesparing. Om dit te kunnen be-reiken werd een complete produktielijn vanbouwstaalmatten ge?mporteerd uit Neder-land (fabrikant: Aarding Weerstandslas BV),bestaande uit:een verjongingsmachine;- een richt- en knipmachine;- een lasmachine voor wapeningsnetten;- een compressor en koelunit;- diverse hulpapparatuur zoals haspels etc.Toegepaste materialenBetonEr is Egyptisch cementgebruikt dat van vol-doende kwaliteit was. Geschikt zand wasvolop verkrijgbaar, zij het anders gegradeerddan het Nederlandse materiaal. Voor het be-reiken van een goede betonkwaliteit had hetgebruik van grof grind de voorkeur. Over zui-ver water kon in voldoende mate worden be-schikt, aangezien naar water kon worden ge-boord. De toegepaste betonkwaliteit kwamovereen met B 17,5.Betonspecie is op de bouwplaats aanqe-maakt met betoncentrales die - ge?mpor-teerd uit Europa verkregen waren op deEgyptische markt. Ook voor transportrnidde-len op de bouwplaats is een beroep gedaanop de plaatselijke markt.In de verjongingsmachine wordt het zacht-staal Fe 360 koud vervormd en geprofileerddoor het te rekken en er een profilering in tedrukken. De diameter van de staaf wordtdaarmee verkleind (012 mm wordt 01 0 mm)en de staal kwaliteit wordt verhoogd totFe 510. Daarna worden de staven gericht engeknipt en vervolgens naar de lasmachinegevoerd. De capaciteit van de produktielijnbedraagt 3000 kg per uur.UitvoeringUit de beschrijving van het ontwerp is af teleiden dat de gebouwen van dit type in lenq-terichting zijn 'getrokken'. Hiermee is bereiktdat de vloeroverspanningen beperkt blijven,wat in belangrijke mate doortelt in de kostenvan kranen. Het verplaatsen van de tunnel-bekisting van de ene naar de andere woningkon worden verricht met lieren. Alleen voorhet overzetten van de tunnelkisten van hetene naar het andere blok en van de ene naarde andere verdieping per blok is kraanhulpnodig.De geprefabriceerde stabiliteitswanden zijnper verdieping achteraf aangebracht, viasparingen in de vloer. Ook de trappehuizenzijn per bouwlaag in prefab-betonelementenuitgevoerd.Per bouwstroom is een tempo van 1 woningper dag bereikt.UitvoeringDe bouw is uitgevoerd in een tempo van ??nwoning per dag, per bouwstroom. Voor hetverplaatsen van de tunnelkistenis gebruikgemaakt van een bouwkraan. De stabiliteits-wanden zijn per verdieping achteraf aange-bracht via sparingen in de vloer. De trappe-huizen zijn na afloop van de gietbouw metgeprefabriceerde elementen opgetrokken.Woongebouw typeB (fig. 11-12,foto's 13-14)OntwerpDe gebouwen van dit type zijn alle identiek.De hoofdafmetingen bedragen 55,10 x18,25 m, Elk gebouw bestaat uit 5 woonla-gen met elk 8 wooneenheden, die 'rug-aan-rug' zijn gesitueerd. Door twee trappehuizenwordt het gebouw in drie bouwdelen ge-deeld. Per woning bedraagt het netto vloer-oppervlak ongeveer 77 m2?De draagconstructie bestaat uit betonwan-den met een dikte van 150 mm, hart-op-hart3,75 m en betonvloeren met een dikte van140 rnrn, doorgaand over drie of meer ve-den, bij een overspanning van 3,70 m.Ter plaatse van de trappehuizen zijn dilata-ties aangebracht; elk gebouwdeel is voor-zien van een betonnen stabiliteitswand, ge-plaatst in de langsrichting in de as van hetgebouw. Op de bovenste verdieping zijn de-ze stabiliteitswanden niet toegepast.::I s!amPbetonc>2 II........90+L,..' .....n90+L- -..........".....'. ? 1, ........ .;'.ii IIzand30 20 1 ICement XXXVII(1985) nr. 5 30811Isometrie woongebouw type B12Plattegrond gebouw type B, 3750 1 3750 3750 49003600 50 3600 4750I IIbaleon " 11"I,betonwanden Idilatatievoeg7d=1s0stabiliteits_ I 1111111/ 1d=1s0 II, I", I" I I ,'I" .-Ibetonter plaatse1 gestort beton,baleon , ,, 11hqbreedteIJII13 _Gebouw type B in ruwbouw fase. Op devoorgrond produktie van de prefab-betonelementen14Uitvoering van metselwerk in de gevelsvan gebouw type BCement XXXVII (1985)nr. 5Het gietbouwprocesBekistingVoor beide gebouwtypen is gebruik gemaaktvan stalen tunnelbekistingen volgens hetAarding Mondunec systeem (fig. 15). Voordit project leverde dat een aantal belangrijkevoordelen op, zoals:- ontkisten zonder hydraulische hulpmidde-len door het knieschoorsysteem;- door het multi-functionele karakter van debekistingselementen zijn uit de tunnelbekis-ting afzonderlijke wandbekistingen gemaakto.a. voor de wanden van de trappehuizen.Deze wandkisten kunnen een ondersteunen-de functie vervullen, waarvan gebruik is ge-maakt voor het opleggen van de geprefabri-ceerde bordessen;- delen van de tunnelbekisting zijn gebruiktals afzonderlijke vloerb?kisting voor het opde bouwplaats prefabriceren van elementenvoor de trappehuizen.Versnelde verhardingTeneinde ineen 1-dags cyclus te kunnenwerken, is de betonverharding kunstmatigversneld met behulp van met dieseloliestookte kachels. In de hete zomermaandenkon de vereiste ontkistingssterkte wordenbereikt zonder deze verwarming.De betondruksterkte is in het werk bepaaldmet behulp van de terugslaghamer. Ondanksde bezwaren die tegen deze meetmethodebestaan vanwege de tamelijk grote spreidingin de meetresultaten, moest deze methodein de gegeven omstandigheden als de meestbruikbare worden beschouwd. metingenzijn steekproefgewijs gecontroleerd door deplaatselijke overheid.Verdere mogelijkheden voor deNederlandse bouwwereldHet Nederlandse bedrijfsleven zou op deEgyptische bouwmarkt, en in het bijzonderde woningbouwmarkt, een groter aandeelkunnen verwerven. Tijdens de reis van30915Opstelling Aarding Modunertunnelbekisting(Figuren 7, 11 en 12: gebaseerd optekeningen van Adviesbureau de BondtBV, Ri?ssen)staatssecretaris Brokx is een protocol on-dertekend dat voorziet in een verderemenwerking tussen de twee landen. Dezesamenwerking omvat onder andere uitwis-seling van informatie, ontwikkelingsstudiesen de oprichting van een gemeenschappelijkpanel, dat voorziet in periodiek overleg.Deze overeenkomst kan een nieuwe ontwik-keling inleiden voor de Nederlandse bouw-export naar Egypte. De firma Aarding heeftmet het project in Salem City hiertoe belang-rijk pionierswerk gedaan en aangetoond dater interessante mogelijkheden zijn.