I I IVOORSCl-IRIFfEN IFIP-CONGRES HAMBURG ~II)'" ~STAND VAN DE BETONTECHNIEKDeel 2 van de verslaggeving van het FIP-congres dat begin juni van dit jaar isgehouden in Hatnburg. In het eerste deel is aandacht geschonken aan nieuweontwikkelingen in de betonbouw en bijzondere bouwwerken. Thans aandacht voorvoorschriften, tnet natne de CEB-FIP Model Code 1990, tnoderne technologie,kwaliteitsbeheersing en rationalisatie van het bouwproces. Tot slot enkeleoptnerkelijke betonconstructies.CEB-HP Model Code 1990Tijdens het congres werd de eerste'draft'van de Model Code 1990 (MC90)gepresenteerd. Deze code is gebaseerdop de Model Code van 1978.De MC90 mag worden beschouwd alseen 'state of theart' van het interna-tionale betononderzoek, vertaald naarrekenregels voor de inde praktijkwerk-zame ontwerper!constructeur.Datis opzodanige wijze gebeurd dat de weten-schappelijke nuancering nietverloren isgegaan.Ofschoon de MC78 een belangrijkegrondslag vormde voor de Eurocodes 2(beton) en 4 (staalbeton), kan de MC90in eerste instantie worden beschouwdals een richtlijn,vooralwaar het gaatomberekeningsaspectenwaarinnog onvol-doende was voorzien. Op een volgendeversie van de EC's zal MC90 uiteraardwel invloed gaan uitoefenen.Bij de materiaalspecificaties valt op datde reeks sterkteklassenoploopt tot C 80,datwil zeggeneen karakteristieke cilin-derdruksterkte van 80 N!mm2, geba-seerd op cilinders met diameter 150 mmen hoogte 300 mmoDeze hoge sterkteklasse (C 80 is onge-veer gelijkaanB 95) is vooralvan belangvoor de prefabindustrie.In de MC90 zijn ook rekenregels opge~nomen met betrekking tot vermoeiingvan beton, betonstaal en voorspanstaal.Dit kan van belang zijn bij het ontwerpvan bijvoorbeeld dynamisch belastevloeren in bedrijfshallen, kraanbanen,betonwegen, enz.De rekenregels betreffende de detaille-ring van de wapening zijn in vele geval-len gebaseerd op de zogenaamde vak-werkanalogie.Daarbij zalwaarschijnlijkgebruik gemaakt zijn van hetCEB~rapport nr.150 'Detailing ofconcrete struc-tures' van prof.Dr.-IngJ.Schlaig.De hoofdstukken in de Model Codeover kwaliteitsborging en onderhoudzijn nog verre van compleet.50Veel tijd om op de eerste 'draft' van deMC90 kritiek te leveren zal er overigensnietzijn. Hetdocumentwordt op de 27eplenaire zitting van CEB in september1990 te Parijs behandeld, zodat er eindedit jaar of begin 1991 een definitieveversie beschikbaar zal komen.Evenals het ontwerp van de MC90 werdookhet HP Handbookon Practical De-sign tijdens het FIP-congres ingetrodu-ceerd, gebaseerd op de in 1984 uitge-brachte aangepaste versie van de MC78.Men wilde de praktisch werkzame con~structiefontwerper een beknopt geheelvan moderne ontwerpregels verstr.ek-ken, die grotendeels gebaseerd zijn opde genoemde MC78 en op hetwerkvansommmige PIP-commissies.Er bestaat behoefte om de uitvoerbaar-heid en de consequenties van deze ont-werpregels te toetsen aan onlangs uitge-voerde ontwerpen en te weten hoe deregels in verschillende gevallen moetenworden toegepast. Daartoe zijn achtprojecten, die uit verschillende landenafkomstig zijn, met de ontwerpregelsvan de MC78 gedimensioneerd enwor-dendeverschillendaarbij verklaard. Hetbetreft een aantal veel voorkomendeconstructies zoals bruggen, silo's envloeren. De voorbeelden zijn zodaniggekozen dat alle mogelijke vormen vanvoorspanning (VMA. VZA, lange-banken tuiconstructies) aan de orde komen.Metdeze beide documenten als aanvul-ling en voorloper op de Eurocodeswordt een waardevolle bijdrage gele-verd aan de harmonisering binnen Eu-ropa in denken over constructieve ont-werpvraagstukken.De podiumdiscussie over de MC90 wasvoor ingewijden. De buitenstaander dieniet met de inhoud vertrouwd was, hadmoeite deze te volgen.Tijdens een 'teach-in' over het hand-boek werd door een Duitser gepleit omin brugdekken loze kabelomhullingente plaatsen, zodat het later gemakkelij-ker mogelijkwordt een brugdek te ver~sterken. Gezien het feit dat bij bruggenen viaducten de verkeersbelasting thansdikwijls hoger is dan waarop ze oor-spronkelijkzijn ontworpen, geenirrele-vante opmerking.Moderne technologieTijdens de zitting over dit onderwerpkwamende ontwikkelingenaan de ordein Europa, de VS en het verre oosten,met nameJapan.Met Europese ontwikkelingen werdendie in de EG- en EFTA-landen ge-noemd. Wel werd daarbij opgemerktdat de snel veranderende politieke si-tuatie in Oost-Europa ook van invloedzal zijn op de technologische ontwikke-lingen in de naaste toekomst.In vergelij.~ng m~t andere industri?lesectoren zlJn de Uitgaven van commer-ci?le bouwbedrijven voor toegepastbouwkundig onderzoek relatief laag,circa 0,1 tot 1%van de jaaromzet. Eengunstige uitzondering hierop vormenenkele grote Japanse bouwfirma's, diebovendien effectief worden onder-steund door overheidsinstituten voortoegepast onderzoek.De materiaalkundige research schenktaandacht aan de sterkte, stijfheid enduurzaamheid van hoogwaardige ma-terialen, bijvoorbeeld modificaties vanbeton met behulp van silica fume enhulpstoffen, wapeningssoorten van ho-ge sterkte op basis van hoogwaardigstaal, koolstof, aramide ofglasvezel. Metname wordt hier gewezen op met kool-stofvezels gewapend beton (CFRC), eenlicht materiaal met hoge sterkte en(or-rosiewerende eigenschappen, waarmeeinJapan praktische ervaringis opgedaanbij gevelbekledingen en vloeren.Uit koolstofvezels worden ook voor-spankabels samengesteld. DergelijkeCement 1990 nr. 10Load (kN)20015010050o , 1PC 1x7 12.AIi22 3 4Elongation (%)11 Kra?ht-rekrelaties; koolstof-(CFCC) en aramide-voorspanelementen in vergelijking metkabels van voorspanstaal (PC)12 Voorspanelementen uit kool-stofvezels (in verschillende kleu-ren leverbaar)13Met ?oatings omhulde dradenbij Dywidag-voorspanstrengenkabels zijn inJapan toegepast in gepre-fabriceerde 8 m lange voorgespannenbalken voor kleine bruggen. Figuur 11toont de kracht/rek-relatie vau kool-stofkabels in vergelijking met normalevoorspankabels en aramidekabels. InEuropa worden koolstofvoorstankabelsreeds in licentie vervaardigd (jota 12).Een Spaanse bijdrage maakte meldingvan de toepassing van aramidevezelsverwerkt tot voorspanelementen tenbehoeve van uitkragende rijdekplatenbij de aanlegvan de noordelijke ringweginBarcelona. Hetgaathierom een prak-tijkproefmet geprefabriceerde 4 m uit-kragende elementen in een agressieveomgeving. Het composiet-materiaalbestaat uit 35-45% aramide en 65-55%kunsthars.De hoogwaardige vezelmaterialen voorhel vlJorspannen van beton vinden ge:-leidelijk .aan toepassing in bijzonderebetonconstructies. De voordelen liggenonder meer bij het gebruik van betononder agressieve omstandigheden, voorslankere constructies door verminde-ring van de vereiste betondekking en dehoge verhouding sterkte/massa. De ge-meten voorspanverliezen zijn niet min-der dan bij stalen voorspanstrengen.Materiaalkundig onderzoek wordt ookverricht in relatie tot de duurzaamheidvan gewapend ofvoorgespannen beton.Betonvan hoge sterkte gaat gepaard meteen grote dichtheid. Bij enkele ter spra-ke gebrachte brugconstructies is reedsgewezen op epoxycoatings voor voor-spanstrengen en betonstaal, alsmede detoepassing van kunststofomhullings-buizen bij voorspankabels.Op de expositie werden voorspanstren-gen getoond die niet alleen met eenepoxycoating waren omhuld, maarwaarvanook de ruimte tussendedradenmet dit materia:al was ge?njecteerd. OpCement 1990 nt. 10deze wijze is de kabel optimaal tegencorrosie beschermd (foto 13).De krachts-overdracht bij verankeringen komt totstand met speciale wiggen, die de coa-tinglaag weliswaar vervormen, zonderechter de beschermende coating tedoorbreken.Al met al zijn dat interessante ontwik-kelingen, zowel wat betreft het traditio-nele voorspanstaal als de alternatievematerialen. Voorlopig echter zullen devoorspankabels uit vezelmaterialen detoepassing van het voorspanstaal nogniet ernstig bedreigen. Over de duur-zaamheid en relaxatievan voorspanstaalis alles genoegzaam bekend.Bij devoor-spanelementen uit glas-, koolstof- enaramidevezels zal vooral het gedrag oplange termijn nog moeten worden aan~getoond. De toepassing van kunstVe-zelkabels is vooralsnog kostbaar en zalbeperkt blijven tot toepassingen waarbijde specifieke eigenschappen een door-slaggevende rol spelen, bijvoorbeeld hetneutrale gedrag in een elektro-magne~tisch veld.Vooral in Europa is er een toenemendeaandacht voor de maatschappelijke im-plicaties van het bouwen, zoals milieu-omstandigheden (inpassing van hetbouwwerkinhetlandschap, recyclebarebouwmaterialen) en verbetering van dearbeidsomstandigheden tijdens hetproduktie- en bouwproces.Deze ontwikkelingen gaan hand inhand met het streven naar meer econo-mische ontwerp- en uitVoerings-methoden en beheersing van de inte-grale bouwkosten,gebaseerd opde tota~Ie produkt-levensduur., Dat geldt nietalleen voor Europa, maar ook wereld-wijd. InWest-Europahebben grote pro-jecten als de stormvloedkering Ooster-schelde, de kanaaltunnel en de Grote-Belt-verbinding, maar ook offshoreprojecten veel aan de technische ont~wikkelingen bijgedragen. Hierbij valt tedenken aan bekistingstechnieken (me-chanisatie en oppervlaktekwaliteit), detoepassing van sensor-technologie bijhet samenstellen en verwerken van be-ton en tijdens het voorspannen, devoortgaande robotisering en dergelijke.Een Japanse bijdrage gaf een overzichtvan de robots die tot dusver ten behoevevan de bouwindustrie operationeel zijn,zoals onder meervoorspuitbeton, lassenvan vloerwapening, vloer- en wandaf-werking en boortunnels.KwaUteitsbeheersingEen onderwerp tijdens een middagzit-ting, waarbij technieken voor onderde-len van het uitVoerend bouwproces enbeoordelingssystemenaan de orde kwa-men, met het oogmerk de kwal?teit vanbouwprojecten te beheersen. Hierbijblijkt een belangrijke rol te zijn wegge-legd voor microcomputers en in de con-structie ingebouwde sensoren.Bij het verhardingsproces van betonspeelt controle van het temperatuur- ensterkteverloop een belangrijke rol. Menwil immers oordelen over risico's vantemperatuurscheuren enhet tijdstipvanontkisten.Een Noorse aannemer ontwikkelde in1982 een computergestuurd beheers~systeem waarmee inmiddels 8jaar erva-ringis opgedaan. In het programma zijnde eigenschappen van portland- enportlandvliegascement op de warmte-en sterkte~ontwikkelingverwerkt, als-mede hetvertragend effect van hulp- entoevoegmiddelen zoals plastificeer-middelen en silicafume.Ook het door het Nederlandse aanne-mingsbedrijf HEG ontwikkelde be~heerssysteem voor de verharding van51IVEZELBETONInteressant was de Finse bijdrage overeen omvangrijk onderzoek naar echteindustrialisatie opbasis van maatafspra-ken, grote flexibiliteit, minimaliserenvan handarbeid en degelijk kwaliteits-management. In 1986 werd daartoe ge-start met een vijfjaar durend research-programma (kosten 8 miljoen VS-dol-lar), ondersteund door een praktischeinbreng door het bedrijfsleven van de~zelfde omvang. Men wil een bewegingingangzettenvaneenlow-tech naareenhigh-tech industrie, met het accent opautomatisering, mechanische technolo-gie?n en nieuwe gebouwconcepties opbasis van modulaire co?rdinatie. Af-stemming inzake de inpasbaarheid vanveranderd. Ofdit relaas positiefbeoor-deeld moet worden werd niet uiteen-gezet.Al met al een zitting metverschillendebijdragen aan harde technologie in hetkader van kwaliteitsborging. Over dekwaliteitsborging zelfen hoe deze in deorganisatievan eenbouwwerkte imple-menteren, blijkt ook internationaal denodige spraakverwarring te bestaan.Referenz-LWLLichtwellenleiter,..SensorEmpf?ngerLWL-5ensor 11:F~====:::::::=~ftl *Sanderbeton werd gepresenteerd. Voor dehand ligt beide systemen met elkaar tevergelijkenen de onderlinge verschillenna te gaan. Een insider meende dat hetHGB-systeem theoretisch en weten-schappelijk beter was onderbouwd, ter-wijl het Noorse programma gebruiks-vriendelijker is en op de bouwplaats be-ter te hanteren. Tijdens de zitting werdeen demonstratie gegeven. Overigensmoetworden opgemerkt dat de essentievan kwaliteitsborging is, de maatrege~len in dit ka~ergoed in de organisatie inte passen.Rationalisatie van het bouwprocesIn sommige zittingen kwamen ondereen gemeenschappelijke noemer demeest verscheiden onderwerpen aan dek h b ik d I Steuerung und d ld al b00 . etge ru' vansensorenis e aat- Oatenverarbeitung or e. Dat go voor voor ovenge~stejaren sterkin ontwikkeling, als aan- ?t>erwachungssystem noemd onderwerp. Het ging ondervulling op de introductie van nieuwe meer over: de produktie van betonnenmaterialen.Waarnemingvanhetgedrag dwarsliggers, de toepassing van voorge-van een constructie in de gebruikspe- spannen kanaalplaten voor kleineriode levert de noodzakelijke informa~ r-----------------l graansilo's, koudvervormd staal in detie over het gedrag op lange termijn. In 14 USSR met een vloeigrens van 600een Duitse bijdrage wordt het gebruik ? Optisch werkende sensor N/mm2, vervaardigd met behulp vantoegelichtvan optische sensorenincon- 1.-- - - - - - _ - - - - ' een thermo-mechanische behandeling,structiesdiezijnvoorgespannenmetka- en dergelijke. Kortom een breed scalabels van glasvezels. De sensoren werden zorg. Door een Estlander werd een ap- van onderwerpen waarmee ingenieurszowel in de voorspanelementen als in paraat met microprocessor getoond, zich in vele landen bezighouden.het beton aangebracht. Daarmee kun- waarmee tijdens de uitvoering en in hetnen verschillende aspecten van het ge- gebruiksstadium de normaalkrachten,drag van de constructie worden geregi- momenten en excentriciteiten kunnenstreerd, zoals optredende spanningen, worden gemeten. Het apparaat roeptlokale scheurvorming, overschrijden een sterke gelijkenis op met deschietha-van de vloeigrens door de beton- mer. Het lijkt de moeite waard ditstaalwapeningenz. De beschreven sen- draagbare apparaat nader te bestuderen,sorwerkt optisch: gemeten wordt deaf~ onder meer Wat er .allemaal mee kannamevande lichtsterkte doorverstrooi- worden gemeten.ing. De optische vezel waardoor de Vanuit de VS werd gerapporteerd overlichtstraal wordtgeleid, is omhuld door een certificeringssysteem voor geprefa-een lichtreflecterende mantel. Reeds bij briceerde voorgespannen betonele-zeergeringebuigingwordthetlichtver- menten. Het werd in 1966 reeds inge-strooid. Door om de optische vezel een voerd, toen door 35 bedrijven. Van datdraadspiraal aan te brengen wordt bij oorspronkelijke aantal zijn slechts 8 be-een (te meten) axiale uitzetting van de drijven overgebleven: 11 zijn er faillietsensor buiging veroorzaakt door radiale gegaan, 2 zijn uit het programma ge-druk van de draadspiraal op de sensor stapt en 14 bedrijven zijn van eigenaar(fig.14).Im.pressie van compatibiliteittussen constructie en installatie15De mate waarin het aangenomen ge-drag van een constructie in de ontwerp- 1---------------------------------1fase overeenkomt met de re?le situatie,is een belangrijk aspect van kwaliteits-De sensoren zijn in het LaboratoriumMagnel van de Universiteitvan Gent opbruikbaarhe?d getoetst. Ze zijn daarna 1,----'i~o:Flr_;:_:_,~=-:''::-::-:=:7::"==_:c:-:c==-=-:-::-:~~~"=~~::_:_:==:::::_:_::_==_::':,_::_::_=_=~~1ingebouwd in een drietal brugggen in 1t:-:--..:..J~~l,;.;:':':'::::;:':':":':':=':::':'::';;;;':':':'::":"':'-:':':"':'::;~=:":":"::"::'::"::"::"::"::'~:":"":'--=-=':""_--=~~J1Duitsland waarin glasvezelkabels zijntoegepast. Het betreft een drietal brug-gen, onder meer ??n in D?sseldorf (debrug UIenberg) die met glasvezelkabelszijn voorgespannen. Metingen sinds devoltooiing van de brug in 1987, ondermeer naar de temperatuur binnen debetondoorsnede en, in relatie daarmee,deverlengingaanhetbegineneindevanhet brugdek, hebben een bevredigendconstructiefgedrag aangetoond.52 Cement 1990 nr. 10_~ ~_~I_O~ND~_E_RZ__O_E_K__-~~_~_~-__- - - - - -Tabel!Karakteristieke materiaalwaarden, volgens Wolffen Miesseler (BRD)wapeningsstaal voorspanstaal Polystaal Twaron koolstofVezelsBSt SOOS St 1470/1670 (68% glasvezels). (Aramidevezels)treksterkte (N/mm2) 500 1 670 1 670 3 150 2800vloeigrens (N/mm2) 500 1 470 - - -breukrek (%) 10 6 3,3 2 0,7elasticiteitsmodulus 210 000 210000 51000 125 000 400000(N/mm2)volumieke massa (kg/m3) 7850 7850 2000 1 450 1 750toepassingsgebied gewapend beton voorgespannen constructies tuikabelsverbindingenterialen gewezen op tabel 1, afkomstiguit een Duitse bijdrage van Wolff enMiesseler.Andere betonconstructiesHiermee worden bedoeld constructiesdie geen brug oftunnel vormen. Uit eengevarieerde. reeks van bijdragen eenkleine selectie:Een spectaculair project vormde de To-ronto Skydome, het eerste stadion vanbehoorlijke omvang waarvan de ge-welfVormige stalendakconstructie in 20minuten kan worden open- ofdichtge-rold. De hoogte van het dak boven hetspeelveld bedraagt 95 m. Afhankelijkvan de activiteit biedt de accommodatieplaats aan maximaal 70 000 toeschou-wers. De 6800 ton zware dakconstructiewordtgedragen door 48 voorgespannenbetonnen spanten van verschillende af-metingen, die ongeveer cirkelvormigstaan opgesteld (straal aan onderzijde 83m, aan bovenzijde 106 m, spanthoogte50 m). Deze spanten vormen tevens dedraagconstructie van de tribunes. Eenspeciaal probleem betrofde verbindingmet de dakconstructie. Hierbij is uitge-gaan van vervormingen van 30 tot 40mmo De grote invloed daarvan op deoverdracht van de dakbelasting werdgedeeltelijk gecompenseerd door hetgegevendathetstalendakvaneen ruim-telijk draagwerk is voorzien.Ten slottewordtwatbetreftnieuwe ma-Het met glasvezel versterkte cementvoor gevelelementen beleefde in de ja-ren 1977-1985 in de VS een sterke groei,gevolgd door eengrote afnameinde be-langstelling als gevolg van optredendeschade. In een bijdrage worden de ge-constateerde onvolkomenheden nadergeanalyseerd. Uit de evaluatie bleek datde gemaakte fouten te voorkomen wa-ren geweest. Een Nederlandse bijdragevormde de Stupr?- richtlijnen voor detoepassing van glasvezelversterkt ce-ment in gevelelementen, als aanzetvooreen FlP-document. In Nederland lijkthet vertrouwen in met vezels versterktcement inmiddels weer te zijn hersteld.Als glasvezels verwerkt worden tot eencomposietvoorvoorspanstavenontstaater een produkt dat volledig afWijkt vanhet oorspronkelijke materiaal, aldus e?nDuitse bedrage waarin de volgende ka-rakteristieke eigenschappenworden ge-noemd:- de staven tonen een rechtlijnig span-ningsgedrag tot aan de breukgrens;- devolumieke massavan2000 kg/m3isgering in vergelijking met staal (7850kg/m3);- het staafmateriaal onderscheidt zichdoor een goedeweerstand in corrosie-ve omstandigheden;- sensoren om het gedrag op termijn temeten kunnen tijdens het produktie-proces in de staafworden opgenomen;- bij hoge temperaturen is het gedragvergelijkbaar met dat van staal;- glasstaven zijn elektro-magnetischneutraal.Non-pr~stressed bondedNiet-gespannen voorspanstaal innentrale lijn van VZA-vloeren16bouwelementen, maar ook tussen con-structie en installatie (fig. 15). Geennieuw geluid, maar wellicht rijpt de tijdwaarin vrome wensen in daden wordenomgezet.Ook in deze zitting aandacht voor detoepassing van nieuwe materialen.Het gebruik van trekstaven uit zowelglas- als aramidevezels bij de renovatievan eenParijs metrostation. wat een be-sparing opleverde van 25%.Toepassing van kunststofVezels inJapanvoordewapeningvanhetgeleidingssys-teem van magneettreinen. Het systeemis ontworpen als twee geprefabriceerdeliggersopeenonderplaat.Indezebalkenzijn de elementen voor het geleidings-systeem ingebouwd. Ten einde de af-remmende krachten in het opgewekteelektro-magnetisch veld zoveel moge-lijk te reduceren, werd voorgesteld omzowel het voorspanstaal als de beton-staalwapening te vervangen door res-pectievelijk voorspanelementen en vol-gens een vakwerk aangebrachte stavenop basis van metvezelsversterkte kunst-stof. Dit concept werd aan een experi-menteel onderzoek onderworpen,waarbij kwam vast te staan dat de ge-wenste mechanische eigenschappen vande balken metbetrekking totbuigingendwarskracht, met behulp van de alter-natieve wapening kunnen worden ver~kregen. wel werd aanvullend onder-zoek wenselijk geacht naar de relatietussen de dwarskrachtsterkte en de me-chanische eigenschappen van de vak-werkwapening (stijfheid, sterkte, ver-lenging bij breuk en aanhechting).Een brandbelasting van 5 uur in een ge-bouw met VZA-vloeren in Bangkokwas niet alleen aanleiding tot een analy-se van de schade, die onder meer be-stond uit bezweken vloervelden overenkele verdiepingen. Men ontwikkeldeop grond van waarnemingen tevens eenveiligheidsconcept voor dit soort vloe~ren.De ernstige schade ontstond vooralin het midden van de vloervelden. Doorhet afbrekenvan de betondekking kwa-men de kabels direct met de brand incontact. De inleider stelde voor, VZA-prestressing steel vloeren te voorzien van niet gespannent 1 voorspanstaal in de neutrale lijn, waarbijt-------~~-~-----~~-------~------_l sprake is van een normale aanhechtingaan het beton. Bij sterke doorbuiging ingeval van brand kan het door een be-Cement 1990 nr. 10 53Thorp-gebouw voor de opslag vannucleaire brandstoffen (Engeland)(eervolle vermelding)Opslagbassins voor later op te werkennucleaire brandstoffen. De drieonafhankeUjk ten opzichte van elkaarthermisch vervormbarebassinszijndoor een gemeenschappelijkebodemplaat verbonden. De wanddiktewerd bepaald door de functie alsbiologisch schUd, alsmede de belastingdoor de handlinginstallatie eneventuele seismische invloeden. Deruimte tussen de bassins en deonderplaat is met een detectiesysteemte controleren op eventueel lekwater.De opslag van de nucleaire brandstofonder water is essentieel in verbandmet afkoeling, waardoor deradio-activiteit afneemt.Gullfaks C (Noorwegen) (bekroond)Betonnen boorplatform voor hetNoordelijke deel van de Noordzee. Hetproject voorziet tevens in de opslag vanruwe olie. De totale hoogte bedraagt262 m. Het opslagcaisson is opgebouwduit 24 cellen van 56 mhoogte.Indrukwekkend was het continuearbeidsproces waarmee deze cellen zijnopgetrokken. De grootschaligeglijbekisting werd met behulp van intotaal 1800 hydraulische vijzelsbestuurd. Op deze wijze kon in 42dagen 114 000 m 2betonspec?e wordenverwerkt, alsmede 24 000 tonbetonstaal. Ook de naar boven toesmaller wordende schachten onder hetplatform werden met een glijbekistinggerealiseerd. Voor het in het werkgepompte beton zijn zeer hogesterkteklassen van 75 en 70 N/mm2bereikt.Toronto Skydome (Canada)Het speelveld van dit stadion isontworpen op een veranderlijkebelasting van 48 kPa, zodat er allerleievenementen kunnen wordengeorganiseerd. Zo werd bij de offici?leingebruikneming in 1989 een opvoeringgegeven van de opera Aida in eenindrukwekkende enscenering metolifantan.Zie ook de foto op blz. 55 en de tekstop blz. 53, rechterkolom.foto: DolfStekhoven/Amsterdam54 Cement 1990 nr. 10IUTILITEITSBOUW IONDERZOEK17 S?hoktafel (?ombinatie wandivloer) voor beproeving van dynamis?hbelaste ?onstrudies op ware groottehoorlijke betondekking beschermdestaal de voorspankrachten overnemen(fig.16). Wat de economie van dit veilig-heidssysteem betreft, rekende hij voordat bij 8 m overspanning, een extra ge-wicht van 1 kN/m2en een aangenomendoorbuiging van 1 m (overeenkomendmetongeveer 4%verlengingin hetstaal),er circa 6% aan extra voorspanstaven no-dig zullen zijn. Datzou in het geval vande beschadigde constructie in Thailand2% aan extra kosten hebben betekend.Een Duitse bijdrage vestigde de aan-dacht op een project van het Joint Re-searchCenter'(eenEG-bureau) voorhetbeproeven van constructiesystemen opdynamische belasting, bijvoorbeelddoor aardbeving. Het betreft een com-binatie van schoktafel en -wand vangrote afmetingen (fig. 17). De wand is21 m breed en 16 m hoog, de tafel 21 mvierkant. Daarmee is het mogelijk con-structiesystemenvoor 4 tot 5 verdiepin-gen hoge gebouwen op ware grootte tebeproeven. Er kan een horizontale be-lasting worden uitgeoefend van 20 MNaan de basis en eendaarmee correspon-derend overkragend moment van 200MN. Het beproevingssysteem is opzichzelf een interessant bouwwerk:wand en vloer zijn kokervormige voor-gespannen constructies, die voldoendestijfdienen te zijn om zulke grote dyna-mische belastingen te kunnen opne-men.Het hoogste gebouw van Europa zalbinnen afzienbare tijd de beurstoren inFrankfort aan de Main zijn: 256 m. Eindnovember 1989 werd begonnen met debouw, die binnen een termijn van 15maanden voltooid moet zijn. Het ge-bouw (fig. 18) komt op een bodemplaatte staan van 6 m dikte, waaronder 64boorpalen met lengten van 27 en 35 m.De kern van de hoogbouw wordt metglijbekisting opgetrokken. De kelder-wanden ende buitenwand, de laatste toteen hoogte van 26 m boven maaiveld,worden traditioneel uitgevoerd. Daar-boven worden de buitenwanden gerea-liseerd met een klimbekisting. Op dezewijze ontstaan twee werkfasen, die on-afhankelijk van elkaar zijn.De kern van het gebouw heeft een ach-thoekige doorsnede met een variabelewanddikte. Via deze schacht wordt 42%van de verticale belasting uit de verdie-pingsvloeren naar beneden afgevoerd.De totale belasting uit de hoogbouwbe-draagt 1879 MN. De buitenwandenworden 18 m boven het maaiveld (dit is26 m boven de bodemplaat) door een8,37 m hoge balkenkrans opgevangen,die te zamen met de L-vormige hoek-Cement 1990 nr. 10 55IUTILITEITSBOUWa;Clc:CDtilE fdc.~ til;:, til til~ 2! "0C. 0CD )( 0a:~ CJI I4 4 6 62Lifts 2Floor22Floor 13==1==1==1==1==1=19 Verdeling dwarskracht bijbeurstoren over beide 'kokers'18 Verticale doorsnede overbeursgebouw in Frankfort(BRD)11==1+:'1,.",1["? 1=1== 1=!="""'==>'"= 1= /-:H===tl~m~?~ml=Dl-I:11LobbyOfficesServicesServicesRestaurant ==Tot besluitAl met al een interessant congres, waar-op Nederland dominant aanwezig was.Gewezen is reeds op het relatief groteaantal deelnemers ende nationale stand.Ook aan de inhoud van het congres isaanzienlijk bijgedragen. Zo waren dezittingen over tunnels en bruggen, overkwaliteitsbeheersing en ten behoevevan de presentatie van de door FIP be-kroonde bouwwerken, door Nederlan-ders georganiseerd. Voor het totaal vande zittingen waren acht papers inge-diend.kolommen een portaalconstructie vor-men. Via dit ruimtelijke vakwerkwordt1140 MN overgedragen. De stijfheid inhorizontale richting wordt verzekerddoor zowel de kern als de buitenwan-den. Figuur 19 geeft een indruk van dedwarskrachtverdeling over de beide'kokers'.Het zal duidelijkzijndat de portaalcon~structie een uiterst zwaar belast con-structiedeel vormt. Uit een berekeningbleek dat de koketvormige balkenkransmet een plaatdikte van 0,80 m toch ingewapend 'beton kon worden uitge-voerd. Men besloot evenwel tot een be~perkte voorspanning. De kosten voorhet benodigde voorspanstaal wogen optegen het uitgespaarde betonstaal. Welwerd een nietonaanzienlijketijdsbespa-ring bereikt, terwijl beterevoorwaardenwerden geschapen voor een goede ver~dichting van het beton.Figuur 20 geeft aan hoe de balken vanhet vakwerk zijn voorgespannen. Metdeze voorspanning worden niet alleende doorbuiging en de scheurwijdte ge-reduceerd, maar evenzeer de hoekver-draaiing ter plaatse van de kolomin~klemming op de vier hoeken.Documentatie- ProceedingsHP '90, Xl Congress,]une h4-9, Hamburg, Volume 1 en 2. +16,06- Nationale rapporten uit enkele lan-den. C- Enkele aantekeningen van ~Y>41>75dr.irJW.lJ.Fr?nay.- Mondelinge verslaggeving over con-gres in STUVO-Iedenvergadering +J.29'75dd.20 juni 1990.M.G.P.Nel?ssen +,.)!4.675~661>75+ 42.175lZ+ 18.68lZ.KernFassadeI5 10OK Gr?ndung15 20 20 Voorgespannen tafe1constructie(beurstoren)56 Cement 1990 nr. 10