ir. R. Uytenhaak, Rudy Uytenhaak Architectenbureau BVAls beginnend architect herinner ik me nog dat ik mehad voorgenomen geen bakstenen toe te passen: tezwaar, te massief, te dicht! Kunnen die stenen verluch-tigd worden? Hoe kun je een stenen muur openen enperspectief geven? Op enig moment moest de steen welverslagen worden door erin te kruipen.Bij velen is het oertype van bouwen verbonden met`stapelen', en meer in het bijzonder het stapelenvan stenen. Stenen die de gebakken, meer duur-zame versie van bouwen met leem boden. Stenenmuren dragen de balklagen van de vloeren. InNederlandse steden staan de dragende murengebruikelijk loodrecht op de gevel. Op die wijzeworden de palen die onder die muren staan doorde buren mee bekostigd. De overspanning wordtbepaald door een balklengte en de smalle woningkrijgt oppervlak door haar diep te maken.Om licht in de woning te krijgen moesten de gevelsin deze doorgaans diepe huizen transparantworden gesloten. Het raam was belangrijker dande gevelsteen; er werd omheen gemetseld. Degevels in Nederland kregen door deze opzet meerhet karakter van `enclosure' (omhulling) dan vanconstructie. Meestal dragen hier de balken destenen, in plaats van het hiervoor beschreven`andersom'. Bedenk daarbij dat het tektonisch van-zelfsprekender hout voor de gevels werd verdron-gen vanwege brandgevaar. In oud-Nederlandsesteden `hangt' het metselwerk v??r het huis,hetgeen ook tot uitdrukking komt in topgevels diein hals- of trapvorm tegen en boven de kapcon-structie uitstaan.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB a k s t e e ncement 2005 54Zaaneiland teZaandam"FABRICKS":BRICK RELIEVINGHet z? voorvormenvan stenen, dat degrofheid van devoegen gerelativeerdwordt door gemetseldreli?f; horizontaal,verticaalTU EindhovenF u n c t i e e n w a a r d e r i n gDe gevelschil is dun. Is zij daarmee nog niet water-dicht, dan wordt de gevel geverfd. Door de spouw-muur, die vocht- en warmtetransport in meer lagenregelt, wordt de steen in het buitenspouwblad zelfsn?g meer `carrosserie' dan `chassis'. De stenenhangen aan de constructie in niet te grote, hori-zontaal en verticaal gedilateerde velden. Eenfunctie die wel waardevol blijft, is de bouwfysischeoplossing tegen brand en geluidsoverslag.Bijkomend voordeel van zwaardere stenen op dunplaatmateriaal is, dat voor de gesloten delen van degevel gebakken klei duurzamer en associatief metmeer betekenis geladen is dan dunnere, in plaatuitgevoerde oplossingen. Plaatmaterialen veroude-ren - qua oppervlak ?n in hun detaillering - erg snelen onregelmatig. Bevestiging en voegen wordendan storend.Voor de bouwmuren zelf is het kleine steentjeinmiddels wel onaantrekkelijk geworden door hetteveel aan reli?f: een gladde afwerking van demuren maakt grotere, vlakkere wandvlakken eco-nomisch aantrekkelijker.De functie van de gevelsluitende steen komt al metal steeds meer overeen met de dakpan. De assem-blage en bevestiging van de dakpan zijn echter voor-alsnog gebaseerd op het rusten op een hellend dak.Mooi, met een droge techniek en licht van gewicht;zo IFD `avant la lettre' als maar kan.Voor de gevel wordt dat veelal als te kwetsbaar, nietdegelijk genoeg, beschouwd. Maar er zijn Duitseen Franse systemen van geveltegels. En natuurlijkRenzo Piano's Parijse woonhof met betoncassetteswaarin keramische tegels haken.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB a k s t e e ncement 2004 5 5Nieuw Sloten te AmsterdamHoop, Liefde en Fortuinte AmsterdamS y m b o o lDe baksteen balanceert daarmee tussen `archetypischdegelijk' en anachronistisch qua techniek, door diezware,bewerkelijkeschil.DebaksteenwasbijBerlageook een symbool voor maatschappelijke, sociale ver-houdingen:"deenkelingnietig,alsmassaeenmacht".Maar vooral was de baksteen voor hem (+Semper enBehrens) een toetsteen voor tektonisch bouwen, metdie bijzondere discipline van het bouwen van kleinsteeenheidtothetgeheel("eenheidindeveelheid",aldusA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB a k s t e e ncement 2005 56Het herdenken vanhet buitenspouwblad,weren van regen,wind en UV-belastingen het beschermenvan de kwetsbare iso-latie bijvoorbeeldtegen kleine dieren.In Hoofddorp leiddedat tot een ventile-rende open spouwmet `keramischezeef'. Deze oplossingleent zich ervoor haardoor te ontwikkelenin gelijmde panelende Deen Klint). In de afgelopen eeuw is dat tektonischgevoel qua bouwkundige functie en verwerking ge?-rodeerd en gekanteld.Het metselwerk heeft in de vorige eeuw, na dezeopleving van het tektonisch bouwen, een aanzien-lijketerugloopaankwaliteitlatenzien1).Indetweedehelft van de eeuw hebben de toegenomen kostenvoor arbeidsloon ertoe geleid dat steeds meer stenenachteloosgestapeldraakten.Duizendgelegdestenenaan het eind van de dag werd de norm in plaats vande kwaliteit van een vierkante meter muur. Hetverband, de voeg, maar veelal ook de klei, het bakkenen de maatvoering van de steen werden bloedeloos.Bovendien richtten de architecten door hun drangnaar perfectie van de techniek, die ook in meubelsen apparatuur de norm steeds scherper zette, zichvooralopstrak,gladenlicht.Daarmeewerdenzeookminder ge?nteresseerd in de stenen die voor zwaaren rustiek staan. "Backsteinkultur tut nur leid"schreef Paul Scheerbart. De negentiende eeuw hadook wel erg veel gewicht op stabiliteit ingezet: eendynamischerbalans,eenmobielvanCalderleektochmeer in overeenstemming met het - moderne - vroegtwintigste-eeuwse levensgevoel.Na de oorlog was er een tijdelijke wending. De Bru-talisten en Kahn beoefenden een meer aardse tekto-niek, minder vluchtig en meer geborgen; in de jarenzeventig uitmondend in de wel wat banale versiedaarvan.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB a k s t e e ncement 2004 5 7Het prefabriceren van metselwerkpanelen.Tot nu toe waren dat sandwichconstruc-ties, waarbij beton de stenen fixeerde.Voordeel is daarmee de fabrieksmatigekwaliteitsbeheersing en de snellere bouw-tijd op het werk. De architect krijgtnieuwe mogelijkheden voor de expressievan de steen. Zie bijvoorbeeld de cannelu-res in metselwerk in onze projecten Java-eiland, Amstelveen, Velsen. De stenenworden wel nogal heftig verwerkt, immersalle stenen worden in de lengterichtingdoorgezaagd. Je twijfelt dus wel eens aande vanzelfsprekendheid van deze toepas-sing. Maar je kunt het misschien vergelij-ken met lamelparket; zoals daar het houtwordt verzaagd en vervolgens weer wordtverlijmd tot een product met een synthesevan eigenschappen, z? gaat dat hier metde steen1) In het expressionisme werd veel spel met minder discipline beoe-fend; traditionalisten deden d??r meer aan.AmstelveenJava Eiland teAmsterdamRegenboog te VelsenK a n s e n v o o r b a k s t e e n ?Als architecten voor baksteen kiezen, is het resultaatin het werk veelal ontnuchterend; het droombeeld isvervlogen, de standaard uitvoering van metselwerkis als onkruid. Overigens niet ontstaan uit onwil,maar uit onbegrip of desinteresse. Wat is daarvan deoorzaak? De baksteenwereld kan zich nog koesterenin de rustige wetenschap, dat metselwerk qua prijs(en bouw en onderhoud) de voordeligste oplossingbiedt. Menig project belandt daarmee, via het hel-lende vlak van de prijsvorming, vanzelf in de hoekvan het metselwerk en dat blijkt geen stimulans. Inmijn eerste projecten was ik blij de baksteen tekunnen ontlopen. Het metselwerk dat de aannemerin de praktijk - qua kosten en vakmanschap - kanbieden, blijft toch wel erg achter bij de verwachtin-gen die tijdens het ontwerp worden opgebouwd.Een van de redenen dat ontwerp en uitvoering uitelkaar zijn gegroeid, is dat de vormkwaliteit - op devlucht voor de eigen karakteristieken van baksteen- vaak wordt ingezet op, aan andere materialen ont-leende, karakteristieken: zo strak als tegelwerk, zoegaal of licht als stucwerk, zo wit als kalkzandsteen.Het resultaat stelt dan per definitie teleur. Baksteenheeft alleen kans als zij zich ontwikkelt vanuit haareigen kwaliteit. Dat wil zeggen: via het explorerenen exploiteren van de intrinsieke mogelijkheden.Dat is de sterke strategie, maar het is een omvang-rijk project2). Het vraagt onderzoek naar vele aspec-ten bij de techniek van productie, vervoer en ver-werking. De techniek van het verwerken - metselen,zetten, hangen, lijmen, instorten - zal zich moetenontwikkelen om zich - met name op de bouwplaats- te kunnen handhaven. Interesse van het bouwvakis daarbij onontbeerlijk. Mij wordt wel voorgehou-den dat een metselaar niet mag denken - dat doetde timmerman; een metselaar denkt in `dagen' endat zijn steeds duizend stenen, heb ik begrepen.Baksteenwerdzosynoniemmetbanaalbouwen.Ste-nenhandelaren en hun showrooms of fabrieksbe-zoekjes waren in de jaren zeventig louche, klef vankarakter. En zette je in op een bepaalde steen, dankreeg je uiteindelijk toch nog een andere steen ophet werk. "Tja, het is een `natuurproduct'", of eenander verhaal van levertijden of zoiets. Of was mis-schien toch een hogere provisie bepalend?Was Mies von der Rohe nog een zoon van een mees-termetselaar - metselaars waren vroeger vaak hoofd-aannemer - nu werden het steeds meer onderaan-nemers die in een VW-busje van klus naar klustrokken, al naar gelang waar ze het meeste geldkonden verdienen. Meer klusser dan vakman. En datA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB a k s t e e ncement 2005 58Bij een kijkje in de keuken is het volgende proc?d? nog merkwaardiger. Voor eenproject waarin we veel, zeer ranke penanten wilden hebben, die traditioneel tot eenwoud van profielen en stelwerk zouden hebben geleid, maakten we geprefabriceerdemetselwerkstijlen. Deed de vorige oplossing aan parket denken, hier denk je aan detandarts en zijn vullingenCzaar Peterstraat teAmsterdam2) Waarom laat een moderne architect nog metselen? "Mooi, in bak-steen" stelt het logo. Maar de stelling, dat voorbeelden van mooi met-selwerk de afgelopen twintig jaar schaarse uitzonderingen vormen, ishelaas niet aanvechtbaar. Metselwerk kan mooi zijn, maar niet auto-matisch: je moet er wel wat voor doen. Materiaal en licht zijn in ab-stracto de middelen voor de architect om de ruimte concreet temaken. De baksteen zal zijn bijdrage daaraan steeds opnieuw moetenverwerven.zag je aan de muren in de jaren zeventig en later.Steen ?n voeg verloren hun onderlinge verhouding,werden tot een goedkoop behang dat niet meer ver-telde van bouwen.Er restten dan maar twee mogelijkheden: boycottenof erin duiken, met alle gevaren van dien.O n t w i k k e l i n g e n i n e i g e n w e r kMijn interesse in het doorontwikkelen van bak-steentoepassingen wordt ingegeven door vijf aspec-ten:Reli?fEen middel om de maat van vlakken te verfijnen endaarbij licht en de wisselingen daarvan een grotererol te geven. Reli?f geeft meer afwisseling, schaal enlevendigheid.Duurzaamheid en verouderingOmdat vlakke, gladde materialen en detailleringenveel kritischer en daarmee, om ze goed te maken,meestal ook duurder zijn, blijkt toepassing van bak-steen in ons klimaat veel voordeel te bieden. Waarglad duur is en er veelal goedkoop uitziet, biedt bij-voorbeeld het reli?f van pannen of stenen een goed-kope oplossing voor een rijk vlak. De kleurvastheidis relatief groot, zeker indien de luchtvervuilingverder afneemt. Maar reli?f relativeert bovendien hetbelang van kleur en maakt het gebouw daardoorminder trendgevoelig.Contextuele kwaliteitBij inpassingen in bestaande omgevingen is hetspreken van de taal van de omgeving uitgangspunt,gemotiveerde uitzonderingen daargelaten. In veelsituaties is dan het vernieuwend aansluiten en `zichvoegen naar' de genuanceerde benadering; eigen-zinnig, maar met respect. Toepassing van eigen-tijdse bouwtechnische oplossingen met karakter,houdt vervolgens `de jaarringen van een plek' lees-baar.Diepte van de gevelHiervoor heb ik speciale belangstelling, als genu-anceerde regelaar tussen binnen en buiten. Hetverschil in schaal en beleving van de gevel van bin-nenuit en van buitenaf, leidt ertoe dat neggen enstijlen een bijzondere rol krijgen, waarbij eenzekere diepte juist effectief kan worden ingezet. Z?kunnen gevels gemaakt worden die een oplossingbieden voor de, op het eerste gezicht, strijdige be-langen van een publieke ruimte, begrensd door ge-cement 2004 5 9Stadionplein, een nieuwe interpretatie van de `Amster-damse school' voor Amsterdam-Zuid: combinatie vansandwich + geregen kolomstijlen en pannenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB a k s t e e nStadionplein te Amsterdamdistingeerde woningen en het private belang vanveel uitzicht en licht. Langs de gevel kijkend wordtde presentie van het interieur gedimd, terwijl van-uit het interieur het doorzicht kan worden behou-den.Moderne arbeidsbesparende technieken/prefabVanzelfsprekend moeten we nieuwe oplossingenonderzoeken, die economischer zijn en meer kwali-teit met minder arbeid bewerkstelligen. Duurzame-re kwaliteit met betere arbeidsomstandigheden.K w a l i t e i t v a n d e v o e gMijn kritiek op het gangbare metselwerk begon metde kwaliteit van de voeg in combinatie met de steen.Zo ben ik begonnen met de besteksregel dat de diktevan een voeg niet groter mocht zijn dan de som van8 mm plus de diepte van de voeg. Werd de voeg vetter- als gevolg van de standaard lagenmaat van 6,25 -dan werd zij automatisch dieper en naar de achter-grond gedrongen. Na deze aanval op het effect vande lagenmaat en de kleur van de voeg, ben ik vanaf1992vooralgaandenkenoverdetextuurvandegevel.Het reli?f van het oppervlak van het metselwerkspeelt immers een belangrijke rol in het spel van hetlicht, de reflectie en tactiliteit van de wand. Zoals ineen levende huid de pori?n; nu op zoek naar defysieke kwaliteit van een stenen wand. Vooral wan-neer een wand `en profil' (langszij) wordt bekeken;en bij straatgevels is dat een belangrijk aspect. Eenaspect dat bovendien, anders dan kleurverschillen,bij veroudering tot `patina' leidt in plaats van ver-vlakking.Endangajekijken:jezietvoorbeeldenvaneindnegen-tiende en twintigste eeuw en dan begrijp je, dat juistde maat van het kleine bouwelement, als een van haarmeestuitgesprokeneigenschappen,eengeweldigerolkan spelen. In plaats van zich te spiegelen aan anderematerialen,moetdebaksteendeeigenmogelijkhedenuitbuiten. Op basis van die overtuiging ben ik gaanexperimenteren. Daarbij golden een paar uitgangs-punten: de productie van metselwerk moet snel eneenvoudigblijven.Defactorarbeiduit`historischmet-selwerk'zounutoteenverveelvoudigingvandekostenper m2leiden. Dus moest de textuur van het metsel-vlak worden voorgefabriceerd en daarmee in de kos-tenpost materialen komen, in plaats van arbeid.Door een niet-neutrale vormsteen te maken, kunnener verschillende oppervlaktestructuren worden gere-aliseerd. Ik zie daarbij een overeenkomst met hoe bijhet breien de steek wordt geprogrammeerd. Z? wordthet mogelijk om bijvoorbeeld met een in een haak-vorm geperste strengperssteen, op eenvoudige wijzein halfsteens verband, een dambordreli?f in koppen-verband te maken, of geheel eigen nieuwe reli?fs. Deprojecten in Amsterdam-Sloten en Amersfoort zettendit type oppervlaktestructuur in, om het metselvlak inverhouding te brengen met de overige middelen vande architectuur. A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB a k s t e e ncement 2005 510Stadskantoor Goes: een gelijmde, keramische `brisesoleil' vermindert de toetreding van zonnewarmte enversterkt de geborgenheid binnen het gebouw. Inplaats van een zichzelf exposerende glazen dooswordt het gebouw meer straatwand die de stedelijkeruimte maakt, maar met behoud van de ruimtelijk-heid van het interieur in de vorm van eenmaximum aan licht en uitzicht. Vergeleken met hetStadionpleinproject zijn de baksteenpenanten nugegroeid tot panelen van geperforeerde baksteen.Scherend langs het vlak kijkend ontstaat dan eengrote dieptewerking: een filter als gevel. Bakstenenals verkenners van de diepte: `fabricK'.