Het voorstel voor zo'n experimenteel onderzoekkwam van ir. Els Zijlstra, oprichter van Materia(materiaal- en productadviesbureau) en initiatorvan bovengenoemde tentoonstelling. Het onder-zoek zou een verkenning moeten zijn van de poten-ti?le esthetische mogelijkheden van materialen entechnieken. Dat vergt een creatieve geest en eenpraktische, inventieve instelling. Die uitdaging isopgepakt door Baukje Trenning, industrieel ont-werper, Amsterdam. Zij heeft uitgebreide ervaringmet het ontwerpen van reli?fpatronen voor beton-tegels en in het werk gestort beton.ENCI heeft haar gevraagd voor het experimenteleonderzoek een programma te maken en uit te voe-ren, zowel het ontwerp van de te maken elementenals de realisatie. Het onderzoek is geconcentreerdop de volgende technieken en toeslagmaterialen:? fotoprinting in betonoppervlakken, met behulpvan oppervlaktevertragers;? kleur in betonoppervlakken, met ijzeroxide enijzerslijpsel;? lichteffecten in betonoppervlakken, fluorescerenden reflecterend, met fosfor, fluor en glasparels.Voor de techniek met fotoprinting is samengewerktmet Hurks Beton, Veldhoven. De overige proevenzijn door Baukje Trenning uitgevoerd in het labo-ratorium van de Afdeling Technologisch Adviesvan Mebin Amsterdam. Hoewel moet worden bena-drukt dat het om een kleinschalig onderzoek gaat,mag worden gezegd dat de resultaten bijzonder boei-end zijn. Als eerste resultaat werden acht betonele-menten, 50 x 50 x 3 cm3, tentoongesteld in de expo-sitie `Future Materials for Architecture' in hetTechniek Museum te Delft, mei ? juli 2002.F o t o p r i n t i n g i n b e t o nDe fotoprinting techniek in beton is afkomstig vande firma Pieri, Frankrijk. Pieri noemt deze techniekSeralith. Kern van deze techniek is een uiterstnauwkeurige dosering van oppervlaktevertrager,puntsgewijs, op een folie die in de bekisting kanworden opgenomen. Gezien de noodzakelijke pre-cisie en beheersing van het proces zal vrijwel zekeraltijd sprake zijn van prefabricage door een specia-list in architectonisch beton. Na ontkisten wordt hetbetonoppervlak met water afgespoeld en komt deafbeelding tevoorschijn.Seralith bestaat al meer dan 10 jaar. Meest bekendetoepassing in architectuur is het schoolgebouw inEberswalder, bij Berlijn, naar een ontwerp vanHerzog en De Meuron (zie Cement nr. 3 van 2000).De schaarse toepassing heeft ongetwijfeld te makenmet de relatief hoge kosten. Baukje Trenning heeftde grenzen van de techniek verkend, door een sub-tiel grafisch ontwerp te maken dat een sterke sug-gestie van reli?f geeft. De potenti?le toepassing gaatdaarmee ver uit boven weergave van een foto oftekening in het betonoppervlak.Pieri heeft het digitaal bestand van dit ontwerp, eenoptisch bollend vlak, omgezet op een Seralith folieen deze ter beschikking gesteld aan Hurks Beton.Hurks heeft vervolgens ge?xperimenteerd met ver-schillende betonsamenstellingen, om te zien metwelke toeslagmaterialen (kleur, korrelgrootte) eenoptimaal effect kan worden bereikt. Foto's 1a-blaten zien dat hiermee aansprekende afbeeldingenin beton mogelijk zijn.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pM a t e r i a l e ncement 2002 628EXPERIMENTEREN METSCHOON BETONing. J.H. K?hne, ENCI Marketing, 's-HertogenboschNadat in september 2001 in De Architect enkele berichtjes waren gepubliceerd over bijzonder beton, regende het vragenbij ENCI Marketing. Lichtgevende betontegels, fotoprints in betonoppervlakken en beton met een geprogrammeerde ver-oudering; hoe is dat gedaan? Heeft u documentatie? Wat is dat voor beton? Kan ik dat in mijn project krijgen?We moesten het antwoord schuldig blijven. Terzelfder tijd dienden zich ook plannen aan voor een expositie over nieu-we architectonische materialen, met de vraag wat beton daarvoor te bieden heeft. Reden genoeg om kleinschalig watte experimenteren.1 | Optisch bollend vlak,maar in werkelijkheideen vlakke betontegel.Kleurcontrast tussencement en toeslag-materiaal is nodig omoptimaal effect teverkrijgen.a: wit cement, zwarttoeslagmateriaalb: grijs cement, zwartpigment, zwart toe-slagmateriaalontwerp: Baukje Trenning,Amsterdamproductie: Hurks Beton,Veldhoventechniek: Seralith van Pieri (F)a bcement 2002 6 29Ter vergelijking zijn gelijksoortige experimentenook uitgevoerd met een al wat ouder demonstratie-model, in de wandelgangen het Andr?lonmodelgenoemd (foto 2). Inmiddels heeft Hurks Betondiverse offerte-aanvragen ontvangen voor projectenwaar Seralith afbeeldingen kunnen worden toege-past.F o s f o r e n f l u o rFosfor kan lichtenergie opslaan en weer uitstralen.Bij het in de aanhef genoemde bericht was eenovertuigende foto geplaatst van een lichtgevendestraattegel (foto 3). Na enig zoekwerk is een Neder-landse leverancier gevonden, Kroonint te Rotter-dam, die fosforpoeders levert aan de verfindustrie.Het wordt een `copper doped zinc sulphide' ge-noemd.Om enig lichteffect te krijgen, moest een aanzien-lijke hoeveelheid fosforpoeder in het beton wordengemengd. Op een vlakke tegel van wit beton alsondergrond is een cirkelrand in reli?f aangebracht.Voor de cirkelrand is een fosfor/cement verhou-ding van 60/100 toegepast. De proef op de som wasspannend en verbluffend. Na expositie aan daglichtging de tegel naar de klimaatkamer, licht uit en eenlichtgevende cirkel werd zichtbaar (foto's 4-5).Helaas was het effect kortstondig en doofde hetlicht snel. Met enige fantasie komen schitterendetoepassingen aan bod; gevels die 's nachts tot levenlijken te komen met lichtgevende patronen dieoverdag niet waarneembaar waren. Of bewegwijze-ring; kort beschijnen met autokoplampen zou vol-doende moeten zijn om het beton te laten oplich-ten. Het nodigt uit tot voortgezet onderzoek.Via dezelfde leverancier, Kroonint, kon fluorpoederworden verkregen. De proeven met fluor leiddenechter niet tot een bevredigend resultaat. De ge-bruikte fluor werkt alleen als pigment en geeft geenlicht. De benodigde hoeveelheid was zo groot dat ergeen goed beton van te maken was.G l a s p a r e l sTijdens de uitvoering van de experimenten werdbedacht dat lichtreflectie met HV-glasparels in hetbetonoppervlak een optie zou kunnen zijn. Glas-parels zijn minuscule bolletjes, korrelgrootte onge-veer 1 mm, die gebruikt worden in verf voor weg-markeringen.Hoe krijg je deze pareltjes aan het betonoppervlak,voldoende verankerd in de toplaag zodat de parel-tjes niet afspoelen maar toch zonder cementsluierdie de reflectie verhindert? Een oplossing is gevon-den door het gebruik van dubbelzijdig klevend tape.De tape is in de mal geplakt, en daarop is een laag-je parels aangebracht. Daarna de betonspecie erover heen gieten. Het resultaat was bevredigend(foto 6), al is er nog geen zicht is op een beheers-baar proces.Vermeldenswaard is de `vondst' van glas in eenbetonoppervlak volgens een aantoonbaar beheerstproces, tijdens de ENCI architectuurreis naarZwitserland, juni 2002. Bij een van de vele projec-ten die toen zijn bezocht, bleken met succes glas-deeltjes te zijn verwerkt in het oppervlak van ter2 | Fotoprint in beton, hetAndr?lonmodelproductie: Hurks Beton,Veldhoventechniek: Seralith van Pieri (F)3 | Markeerpunt in bestra-ting in Boston TheaterDistrict; het lichteffectontstaat door de fosfor-toepassing in beton.Deze foto, publiceerd inDe Architect, september2001, ontketende eenstortvloed van vragenom meer informatieplaatse gestort beton (foto 7). Hierbij was reflectiezeker niet het oogmerk, eerder een verstrooiing vanlicht. Het was een volslagen raadsel hoe hier deglasscherfjes (met een grootte tot enkele millime-ters) in het oppervlak zijn gebracht. Dat wordt zekeruitgezocht en te zijner tijd gerapporteerd inCement.K l e u rGekleurd beton is bekend. Mebin heeft er sindskort een standaard-product van gemaakt, onder denaam Colorcrete, Mebin hanteert een reeks van 10standaardkleuren. De nieuwsgierigheid van zeervelen was echter gewekt door de pakkende tekst inhet al eerder genoemde bericht in De Architect.Daarin werd opgemerkt dat het Zwiterse architec-tenduo Gigon en Guyer de veroudering van beton-oppervlakken wist te programmeren door onge-bruikelijke toeslagmaterialen te laten verwerken.Voor een museumuitbreiding in Winthertur zoukoperpoeder in het beton zijn toegepast. Doorkoperoxydatie aan het betonoppervlak zou al sneleen esthetische benadering van het bestaandegebouw worden verkregen. Volgens eenzelfde filo-sofie zou voor de nieuwbouw van een seinhuis opeen spoorwegterrein in Z?rich ijzeroxyde in hetbeton zijn verwerkt. Zo was de vervuiling die doorijzerslijpsel op het drukke rangeerterrein toch zouontstaan, maar direct `ingebakken' of netter gezegdgeprogrammeerd. Betontechnologisch lijkt het eenonzinnig verhaal, maar de respons op de berichtge-ving was zo massaal, dat een onderzoekje isgedaan.IJzeroxydeDe meeste pigmenten voor beton zijn ijzeroxyden,in een uiterst fijne poedervorm, geproduceerd ineen nauwkeurig beheerst chemisch proces (vooralbekend van Bayer en Remei). Het zijn inerte stoffenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pM a t e r i a l e ncement 2002 6304-5 | Tegel van wit beton;in de cirkelrand, die inreli?f is opgebracht, isfosfor als vulstof/pigment toegevoegd.Bij gewoon licht isgeen kleurverschilwaarneembaar.Gefotografeerd metgewoon licht (4) enmet blacklight (5)6 | Lichtreflectie, dankzijparelglas in/op hetbetonoppervlak7 | Ontdekt tijdens eenstudiereis inZwitserland: glasscherf-jes in het betonopper-vlak. De productie-methode is nog nietachterhaaldA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pM a t e r i a l e ncement 2002 6 31die niet verkleuren. Kleurverloop in de tijd is moge-lijk door langzame uitspoeling, beter dus kleurver-dwijning te noemen. Die ijzeroxyden passen niet inhet conceptuele verhaal van Gigon en Guyer.In de eerste plaats is voor het experiment een ijzer-oxydepigment betrokken van Aroc te IJmuiden. Ditijzeroxyde, een bijproduct van de staalindustrie,komt vrij bij het schoonbijten van staalplaten doormiddel van zoutzuur. Het is chemisch inert; toege-past in beton gaat het niet roesten. De stof is enigs-zins vergelijkbaar met de pigmenten zoals Bayerdie maakt. Het kleurt het beton paarsrood.Hiermee is een tegel gekleurd beton gemaakt, dose-ring 3% ten opzichte van het cementgewicht. Nietsbijzonders en het resultaat is evenmin bijzonder.IJzerslijpselVervolgens is met ijzerslijpsel gewerkt. Hiermeezijn betontegeltjes 20 x 20 x 1 cm3gemaakt; met eenhoge dosering ijzerslijpsel, namelijk 60% tenopzichte van het cementgewicht. Na dosering is decementhuid met een licht zuur verwijderd. Nageruime expositietijd aan de buitenlucht is eenenigszins roestig oppervlak ontstaan. Voor het cre?-ren van een dynamisch roestpatroon zou het ijzer-gehalte aan het oppervlak toch nog groter moetenzijn (foto 8).IJzerglimmerIJzerglimmer wordt gebruikt in roestwerende ver-ven: een mica-achtig metaal met plaatjesstructuur.Van de firma Scholz, Rhenen, ook leverancier vanBayer pigmenten, is fijn ijzerglimmer in poeder-vorm verkregen. IJzerglimmer geeft een blijvendtwinkelend effect, tenminste als het in of op hetoppervlak ligt. Het poeder is op de malbodemgestrooid, in de bekistingsolie. Door storten en ver-dichten zijn de ijzerdeeltjes enigszins ingekapseldin de mortel. Na verwijderen van de cementsluierontstaat een staalblauw waas over het beton metglimmende puntjes.Het effect is subtiel, mogelijk interessant voor inte-rieurtoepassingen.Z w i t s e r s e v e r r a s s i n g e nWat is er nu waar van het verhaal van Gigon &Guyer? Tijdens de eerder genoemde ENCI architec-tuurreis is het inmiddels beroemde seinhuisbezocht, een kubistisch gebouwtje waar gewonemensen schouderophalend aan voorbij zullen gaan.De buschauffeur was in elk geval hogelijk verbaasddat we daar serieus interesse voor hadden.Voor de architecten was het een lekkernij, een vol-strekt abstract gebouw, zonder aanwijzing van voor-,achter-, boven- of onderkant; zelfs geen onderschei-ding van de ingang. Spiegelende ruiten geven nietsprijs van de activiteiten binnen. Verder alleenbeton, gekleurd beton, met forse kleurverschillenen aftekening van stortfronten (foto 9). Voor beton-technologen oogt het als mislukt gekleurd beton;architecten lieten zich lyrisch uit.Bestudering van dichtbij gaf geen enkele aanwij-zing dat er iets anders aan de hand was dan gewoongekleurd beton, gekleurd met minerale pigmenten,inert ijzeroxyde. Er lijkt wel verkleuring op te tre-den in de loop van de tijd. Gezien de kleurverschil-len tussen de verschillende gevels, heeft dat eerderte maken met weersinvloeden dan met een gepro-grammeerd verouderingsproces door ingemengdreactief ijzerslijpsel.Onze proefjes met ijzerslijpsel wijzen op een vrij-wel onmogelijk hoog ijzergehalte om een behoor-lijk effect in het oppervlak te krijgen.De studiereis door Zwitserland heeft tal van verras-singen opgeleverd, zowel op constructief als archi-tectonisch gebied. In een volgende editie van Cementzal daar uitgebreid over worden gepubliceerd. 8 | Betontegeltje met roes-tend oppervlak, ver-kregen door toepassingvan ijzerslijpsel in debetonspecie. De vlekkentekenen de plaatsen afwaar een sterker zuur isgebruikt voor het ver-wijderen van de cement-huid(foto: Baukje Trenning)9 | Gekleurd beton voor hetveelbesproken seinhuisin Z?rich, naar ontwerpvan het architectenduoGigon & Guyer(foto's 1, 2, 4, 5 en 6:Tom Croes, Rotterdam)