persvande Noord-niet gekozen haddvooreen rail .Despoorwegzou 50jaar eerder, t mogelijk maakte, in dejaren'30 onder de grond zijn verdwenen. .Nu er zoals in Rotterdam en Amsterdam hoogbouwcentragaan ontstaan, de spoorwegen hun kwaliteit en daarmee sa-menhangende capaciteit moeten verhogen en er steedszwaardere bedenkingen komen tegen onnodig autogebruik,is ereen nieuwe golfte verwachtenvan ondergronds bouwen.De superhoge bouwin onze oude steden en de ondergrondseverkeersbouwwerken vragen daarom.Economie en innovatieOndergronds bouwen is en blijft binnen onze bodemcondi-ties duur als er alleen wordt gelet op de pure bouwkosten. Dedraagconstructie van een ondergrondse ruimte behoort nueenmaal het tien- tot honderdvoudige aan belastingen teweerstaan dan dievan een bovengrondseruimte. Grondwaterengrondbelastendeconstructiein laatsvanwind,sneeuweneigen gewicht boven aarenboven is debouwplaats duurder oor gro n waterkerendevoorzieningen en de afvoer van de ontgravenInnovatiefperspectiefligrerindemethoden waarbf voor dewordt van dezo'n nieuwer exsol biedt al meer perspectief: Hier-bij kunststofdraad vermengd met zandgrondtot een concentratie van 20 cm per kubieke centimeter. Ook. hier zijn in Franktijk inmiddels kunstwerken mee gereali-seerd. Men kan zichvoorstellen dat zulke technieken gecom-bineerd met extrusiemethoden voor de opbouw van de tun-nellining in de hedendaagse schildtunneltechniek een goed-koper en milieuvriendelijker alterna~f gaan vormen voornds bouwen.Toch ft het vast en zeker duur, en dus blijft het: Erop ?neronder!Waarom dan wel wonen ... ofwerken?Bommenvrees, angstvoor deSovjets,wel en nietjuistge?nter-preteerde klimatologische overwegingen en nog een aantalzaken hebben de moderne mens zo afen toe doen terngver-langen naar de huisvestingsvormen van zijn verre prehistori-sche voorvaderen. Dit mogen dan deels geldige redenen zijnvoorhoog- en tenminste droogliggendezand- enzachte rots-grond, voor onze Hollandse bodem, klimaat en waterhuis-houding geldt datje er beter flink bovenop kunt blijven. Ge-tuigen daarvan zijn de terpen met oude nederzettingen.Op subtiele wijze hebben onze architecten in de voorgaandeeeUwen dit dilemma opgelost door de introductie van hetsouterrain in de herenhuizen aan de Amsterdamse grachtenenalleswatdaarvanisafgeleid.Vertrekkendiebeterkoelkon-den blijven, de keuken en voedselvoorraad, bleven koel in degrond. Soms boven het grondwater, soms eronder. Berlagewas de eerste die profiteerde van de omstreeks de vorigeeeuwwisseling aangediende mogelijkheden van gewapendbeton. Hij nutre de ten opzichte van metselwerk superieurewaterdichtheidseigenschappen uitvoor hetinrichtenvan eenutilitair souterrain onder zijn Amsterdamse beurs. Zij diedenken, dat in onze vaderlandse bodem klimatologischevoordelentebehalenzijnmetonderaardsbouwen, komenbe-drogen uit. De grondwatertemperatuur heeft namelijk eenjaargemiddeldevan 10 oemetkleine schommelingen, terwijlde gemiddelde luchttemperatuur overdag en 's avonds aan-merkelijk hoger is. Hieruitvalt te concluderen, dat -letwel-in ons klimaat boven de grond minder behoeft te worden bij-gewarmd voor een aangename kamertemperatuur dan eron-der. Dit maakt onderaards vertoeven dus energetisch onaan-trekkelijker.VERDICHTERCement 1989 nr. 2 27