C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou w36 cement 2007 1Tot pakweg 2000 zag het vloeren-landschap er zeer overzichtelijkuit. Je had de kanaalplaat- en debreedplaatvloer en nog wat quamarktvolume kleinere producten.Bij al die vloeren ging het maarom ??n ding: het realiseren vanoverspanningen. Nu, zes jaar later,is dat beeld behoorlijk veranderd.De markt verwacht inmiddels veelmeer van vloeren. Producentenzijn al snel gaan inspelen op deveranderende vraag, waardoor re-cent relatief veel nieuwe productenzijn ontwikkeld.Deze markt is het resultaat vannieuwe ontwikkelingen, die in op-merkelijk korte tijd tot stand kwa-men. Naast het realiseren van over-spanningen zijn er vijf nieuweleidende thema's, die voortaan degewenste functionaliteit van vloe-ren, maar ook van andere bouwde-len zullen domineren. Die thema'szijn gewichtsreductie, faciliterenvan een industrieel proces, het mo-gelijk maken van flexibiliteit, de re-ductie van energie en het realiserenvan comfort. Hieronder wordt na-der op deze thema's ingegaan.G e w i c h t s r e d u c t i eDe behoefte aan lichter bouwenkomt voort uit een beweging rich-ting prefab en tegelijk het naden-ken over transport en logistiek.Denk bijvoorbeeld aan het bouwenin de binnenstad. Soms zijn hetspecifieke markten, zoals bij hetoptoppen van gebouwen, die lichtbouwen noodzakelijk maken. Ookpast het licht bouwen uitstekendbinnen maatschappelijk verant-woord ondernemen. Licht bete-kent immers minder materiaal, endaardoor minder aanslag op hetmilieu, minder transport, minderfijn stof, minder energie, enzo-voorts. De opkomst van staalske-letbouw komt dus niet uit de luchtvallen. Ook de betonwereld speeltin op de behoefte aan lichter bou-wen, onder meer met de bollen-plaatvloer, zoals de BubbleDeck-vloer (fig. 1) en het vergelijkbaresysteem Airdeck.U stelt wellicht dat het marktaan-deel van lichte vloeren nog steedserg klein is. Dat klopt. Maar bij deintroductie van nieuwe productenblijkt eigenlijk altijd dat de ontwik-Energieke productontwikkelingprof.dr.ir. J. Lichtenberg, TU/Eindhoven, faculteit BouwkundeEr is duidelijk wat aan de hand in de bouw. De innovatiesnelheid neemt zicht-baar toe. Op vloerengebied, het domein van beton bij uitstek, is dat heel goedte illustreren. Vloeren hebben meer functies gekregen dan alleen overspan-nen, onder meer wat betreft energievoorziening. In dit artikel besteden weaandacht aan productontwikkeling op dit gebied, waarbij we de context? innovatie in de bouw als geheel ? echter niet vergeten.1 |Licht bouwen kan ondermeer met een bollen-plaatvloer (BubbleDeck).2 |Industrieel en flexibel:Leidingvloer van VBI(ook uitvoerbaar alsKlimaatvloer, zie pag. 40e.v.)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2007 1 37keling ervan eerst een tijdje slui-mert, om dan opeens tot explosiete komen. De voortekenen vooreen doorbraak van lichte vloerenzijn nu duidelijk aanwezig. Tij-dens het Vloerenvisie-congres(SBR) `Geluidsisolatie en vloercon-structies' in november 2006 leekhet wel alsof er helemaal geen ka-naalplaatvloeren of breedplaatvloe-ren meer bestonden. Terwijl jejuist zou verwachten dat die pro-minent aanwezig zouden zijn,vanuit het (overigens onterechte)idee dat geluid met massa moetworden bestreden. Er werden ste-vige presentaties gegeven over al-lerlei innovaties op het gebied vanlichte vloeren. Dit is ??n van designalen dat er in de markt be-hoorlijk wat verandert.I n d u s t r i e e l p r o c e sBij de recente innovatie-ontwikke-lingen gaat het niet alleen overlicht bouwen. Een nog grotere in-novatiedruk komt voort uit dedrang industrieel te bouwen en inte spelen op de groeiende flexibili-teitsvraag. Industrieel bouwen isvan belang met het oog op meerefficiency. Met 10% faalkosten eneen bouwproces met veel overleg,onderlinge afhankelijkheid vandisciplines, stilstandverliezen, en-zovoorts, is daar ook veel te win-nen. Bovendien: vakmensen zijnschaars in de bouw. Industrialisa-tie is ook daarop een antwoord; wezullen wel moeten.In de bouw gaat het dus steedsmeer richting prefab en heel spe-cifiek ook richting een nieuwe or-dening van de installatietechniek.De installaties moeten immersniet zoals nu in twintig stappen inhet bouwproces worden aange-bracht, maar ? gefaciliteerd doorprocesgerichte bouwtechniek ? zoveel mogelijk in ??n arbeidsgangworden gerealiseerd. Een deel vande leidingen, met name aan de ge-bruikerszijde van de installatie, isdan al vooraf verwerkt in de prefabgevelelementen, bijvoorbeeld voorbeveiliging en zonwering. De aan-sluitingen worden vervolgens metstekkerverbindingen en kabelbo-men gerealiseerd. Een gevel wordtaldus een soort apparaat. Zo'n ka-belboom (of leidingboom) kan danop zichzelf weer een prefab pro-duct zijn, net als in de auto-indus-trie.In het faciliteren van deze tech-niek speelt de vloer ook een essen-ti?le rol. De opkomst van de zoge-naamde leidingvloeren is hieraante danken. In 2000 bestonden zenog niet, nu zijn er diverse pro-ducten op de markt. Zo snel kandat dus gaan.F l e x i b i l i t e i tDe vraag naar flexibiliteit wordtvaak betwijfeld, maar ook die is ab-soluut groeiende. Zeker in marktenwaar de eigenaar langere tijd aaneen gebouw verbonden is. Je zult indeze dynamische tijden maar `jehele leven' vast zitten aan een startraditioneel gebouwd gebouw. Ditwordt gegarandeerd een zorg voorde toekomst. Corporaties bijvoor-beeld zijn zich hiervan steeds meerbewust.Maar er is meer. Denk bijvoorbeeldaan de opkomst van `publiek-privatesamenwerkingen', waarbij naast deiniti?le kosten ook de levensduur-kosten door de aanbieder wordenovergenomen. Of ontwikkelingenin de gezondheidszorg, waarbij ooksteeds meer naar levensduurkostenwordt gekeken. En aan Brede Scho-len, waar multifunctionaliteit enflexibiliteit wordt gevraagd. Alle-maal illustraties van de veranderingdie gaande is.Voorbeelden van vloeren die passenin het industri?le concept ? en inopklimmende volgorde ook in flexi-bele concepten ? zijn de Leiding-vloer van VBI, de Wingvloer van Be-tonSon en de Infra+-vloer van PFL(fig. 2, 3 en 4).E n e r g i eEen van de thema's die bij innova-tie in de bouw regelmatig terug-komt, op diverse fronten, is ener-gie in relatie tot bouwdelen.Allereerst natuurlijk in verbandmet de verbetering van de isolatie-kwaliteit van gebouwen. Hieraanaandacht besteden is inmiddelswel gangbare praktijk.3 |De Wingvloer vanBetonSon is eveneensuitvoerbaar met beton-kernactivering (zie hetartikel op pag. 49). (foto:Aldus Bouwinnovatie/SBR)4 |Ook de Infra+-vloer is uitte voeren met beton-kernactivering, zoals hierbij Raab Karcher inNijmegen. Het leidingsys-teem is hier al ingestortin de onderschil van devloer. Zichtbaar in hetbeton zijn de aan- enafvoerslangen. Boven hetbeton kunnen leidingenvan de overige installa-ties worden aange-bracht.C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou w38 cement 2007 1Lichter bouwen heeft, zoals hier-boven al werd aangestipt, zekerook energievoordelen. Want daar-bij is niet alleen minder energienodig voor productie, maar ookvoor transport. Nadat materialenals grondstof zijn gewonnen moe-ten ze immers een aantal kerenworden vervoerd, voordat ze alsproduct in een gebouw zijn ver-werkt. Onderschat het energiever-bruik dat gepaard gaat met de pro-ductie van bouwmaterialen niet.Het maakt bijna 10% uit van onsnationale energieverbruik!Een andere energetische slag diegemaakt kan worden, betreft hetgebruik van bouwdelen als warm-te- en koellichaam, zoals in beton-kern- of bouwdeelactivering. Dezenieuwe technologie heeft geleidtot een heel scala aan nieuwe pro-ducten, zowel voor betonkernacti-vering zelf als wat betreft afgelei-den en aanvullende toepassingen(fig. 5).Betonkernactivering maakt ge-bruik van stralingswarmte. Stra-lingsverwarming wordt op een la-gere temperatuur al als behaaglijkervaren. Dat leidt op zichzelf al toteen aanmerkelijke energiebespa-ring. Het grootste energievoordeelvan bouwdeelactivering is echterdat duurzame energiebronnenrendabel kunnen worden ingezet,zoals warmtepompen in combina-tie met bodemwisselaars. Boven-dien kan hetzelfde systeem ook's zomers worden gebruikt om hetgebouw te koelen. En dat sluit ergaan bij de snel toenemende vraagnaar comfort. Ook in de betonwe-5 |De toepassing van beton-kernactivering leidt deontwikkeling van nieuweproducten. Hier akoesti-sche elementen(Akustiktherm, geleverddoor Opticlima Systems)die geluid absorberen entevens warmtegeleidendzijn, waardoor ze de wer-king van de BKA niet hin-deren.6 |De Energiepaal vanBetonSon heeft nietalleen een constructievefunctie als heipaal, maarfungeert ook als bodem-wisselaar.C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2007 1 39reld zijn hier interessante ont-wikkelingen te melden. Bijvoor-beeld de Energiepaal vanBetonSon, een heipaal die niet al-leen een constructieve functieheeft, maar ook fungeert als bo-demwisselaar (fig. 6).Flexibiliteit in relatie tot energie iseveneens een item in bouwinnova-tie. Bij het realiseren van gebou-wen worden economische afwe-gingen gemaakt over derentabiliteit van investeringen, ookop het gebied van duurzame ener-gie. In veel gevallen komt men nunog tot de conclusie dat zaken alswarmte/krachtkoppeling (WKK),zonne-energie en warmtepomp-technologie niet rendabel zijn.Of die conclusie terecht is, is devraag. Intussen worden de om-standigheden voor duurzameenergie gunstiger. De energieprij-zen stijgen, de energetische rende-menten nemen toe en de investe-ringsprijzen dalen. Als gebouwenechter traditioneel worden ge-bouwd, betekent het een veel gro-tere investering om de infrastruc-tuur later alsnog aan te passen. Openergiegebied zal in de toekomststeeds meer `moois' beschikbaarkomen, dat vaak niet meer in be-staande gebouwen kan worden op-genomen. Als gebouwen flexibili-teit bieden wat betreft deenergievoorzieningen, geeft dateen belangrijke meerwaarde.C o m f o r tComfort zou voor de markt weleens de belangrijkste `driver' kun-nen zijn om energiebesparendetechnologie te realiseren. Tien jaargeleden was airco in een auto heelbijzonder, nu is dat de standaard.Zo snel kan het gaan. Gelijkmatigverdeelde stralingswarmte in dewinter en koeling in de zomer, zo-als hiervoor reeds besproken, leve-ren onbetwist een hooggewaar-deerd comfortniveau.Comfort gaat echter niet alleenover binnenklimaat. Ook de ge-luidsaspecten moeten in dit kadernadrukkelijk worden genoemd.Met de toenemende geluidseisen(zeg maar de comfortklasse uit denorm) is het bepaald niet meervoor de hand liggend om dit metnog meer massa te bestrijden. Omvoor luchtgeluid aan +10 dB te vol-doen, is een vloergewicht nodig inde orde van 1500 kg/m2. In de wo-ningbouw moet de vloer `slechts'175 kg/m2aan nuttige belastingdragen. Deze draagt dus hoofdza-kelijk zichzelf. Dat wil overigensniet zeggen dat de vereiste ge-luidseisen niet gerealiseerd zou-den kunnen worden in beton, in-tegendeel. Dat met de uitgebreidgeteste Infra+-vloer isolaties van+10 dB mogelijk blijken, voor zo-wel lucht- als contactgeluid, geeftdit al aan. En zelfs voor hogere ge-luidsisolaties zijn uitwerkingendenkbaar.T o t s l o tDe innovaties zijn talrijk, maar eris nog veel meer mogelijk. Zekerals veel meer dan nu van de kwali-teiten van beton gebruik wordt ge-maakt. Het gietproces daagt uit totveel complexere functionele vor-men dan nu het geval is bij demeestal vlakke 2D of strengpers-achtige producten. Het heeft dusnog veel ongebruikte mogelijkhe-den. Zeker als daarbij ook zelfver-dichtend beton wordt ingezet.Een andere uitdaging zit in hetdenken in concepten. Het gaatdaarbij om het niet domweg leve-ren van prefab producten, maarhet oplossen van een totaalpro-bleem. Denken in concepten kanbetekenen dat de leverancier hethele gevelelement inclusief bin-nenspouwblad, isolatie en installa-tietechniek voor zijn rekeningneemt (fig. 7). Het conceptdenkenkan ook worden vertaald in het le-veren van diensten als advies, soft-ware of montage. Of in levens-duurgekoppelde meerwaardenzoals garantie, nazorg en onder-houd. Daarmee is veel waarde tecre?ren.Wat innovaties betreft, kunnen wedus nog zeker even voort. n7 |In de gevel van woon-/kantoortoren DeStadsheer in Tilburg(ontwerp EGMArchitecten) zijn prefabcasco sandwichelemen-ten verwerkt met eenbetonnen binnenblad,een thermische isolatie-plaat en een betonnenbuitenblad (Oosthoek/Kemper). Een logischevolgende stap in dezeontwikkeling is hetopnemen van installatiesin het element. (foto:Marcel van Kerckhoven)