themaEindgebruiker in het vizier4201110themaEindgebruikerin het vizierProjectontwikkelaars zijn gebaat bij woningen die in de smaak vallenbij kopers en bij commercieel vastgoed dat aansluit op de wensen vangebruikers. Vanzelfsprekend nemen zaken als bouwkundige en techni-sche systemen daarbij een voorname plaats in. "We moeten echter niette technisch denken. Het gaat om wat mensen willen. Systemen diebewoners `s nachts voor het slapengaan niet koeler kunnen zetten ofkantoren waarbij de zonwering centraal naar beneden gaat, verliezende mens uit het oog. Ontwikkel voor de eindgebruikers", aldus ClaudiaBouwens van Neprom.1Claudia Bouwens van Neprom:"We moeten niet te technisch denken"Ir. Claudia Bouwens is programmabegeleider Energie & Duur-zaamheid van NEPROM, Vereniging van Nederlandse Project-ontwikkeling Maatschappijen. Tevens is zij programmaleidervan het Lente-akkoord, een ambitieus programma voor ener-giezuinige nieuwbouw, waarin NVB, Aedes, NEPROM enBouwend Nederland participeren. Opzet is om alle nieuwbouwin 2020 energieneutraal te realiseren. Daar zitten tussenstappenin. "Zo is voor de kantoren in 2009 de EPC verlaagd van 1,5naar 1,1 en voor winkels van 3,4 naar 2,6. Voor woningen is deEPC per 2011 verlaagd van 0,8 naar 0,6. In 2015 wordt de EPCverder verlaagd naar 0,4. De leden van NEPROM hebben zichEindgebruiker in het vizier 42011 11samen met NVB, Aedes en Bouwend Nederland gecommit-teerd aan dit ambitieuze programma. We werken proactief aande aanscherping, maar wel met gezond verstand. Het moetbijdragen aan het comfort en gezondheid van mensen, en hetmoet betaalbaar blijven. Voor de stap naar EPC 0,4 en lagerontbreekt nog kennis van sommige zaken en zoeken wij nogoplossingen."Als voorbeeld noemt zij een soort interface tussen techniek engebruiker. "Kijk je naar een systeem als betonkernactivering,dan is dat een prima oplossing voor de U-bouw. Voor wonin-gen is het bij ontwikkelaars veel minder in beeld; daar kun jeook met vloerverwarming en -koeling uit de voeten. Beton-kernactivering heeft net als vloerverwarming het pluspunt vaneen prettig en gezond binnenklimaat. Maar als het systeembetekent dat je een constante binnentemperatuur hebt en hettraag op wensen reageert, dan zul je iets moeten verzinnen. Nuwordt bij vloerverwarming vaak geadviseerd om 's nachts detemperatuur niet naar beneden bij te stellen, omdat je dan 'smorgens het huis niet meer op tijd warm hebt. Maar uit bewo-nersonderzoek (Energiegedrag in de woning, RIGO 2010) blijktdat het gros van de bewoners 's nachts de temperatuur een paargraden koeler wil. Met een nieuw te ontwikkelen, zelflerende,gebruiksvriendelijke thermostaat op hun cv zou dat moetenkunnen. Het is aan de technici om een iPod-achtige oplossingte verzinnen, zodat gebruikers heel eenvoudig hun verwarmingen koeling kunnen programmeren en regelen. Ook met beton-kernactivering."Praktische kennisSowieso is kennisopbouw noodzakelijk, vindt Bouwens. Zijbeoogt het kennisniveau van de ontwikkelaars op het gebiedvan energiezuinigheid flink op te krikken. "Het Lente-akkoordheeft vorig jaar het Energie Vademecum opnieuw laten uitge-ven. Dit is een basisboek over energiezuinige nieuwbouwwo-ningen. Recent is met DWA een cursus voor het ontwikkelenvan woningen met een EPC van 0,6 en lager opgezet. Ook is er(door vakbroeders) de Toolkit Duurzame Kantoren gemaakt,en sinds kort ook de Toolkit Duurzame Winkelcentra. Welkesystemen zijn er, waar zijn ze geschikt voor, wat is de terugver-dientijd, waar moet je op letten bij keuze, ontwerp en uitvoe-ring? Kortom, uiterst praktische kennis zodat zowel doorontwikkelaars als bouwbreed er kennis in de markt wordt1 Hoofdkantoor Koninklijke Vopak,waar als duurzame maatregelonder meer betonkernactivering istoegepast bron: Maarsen Groep2 Kraanspoor, een gebouw dat volle-dig is hergebruikt. Ook hier isbetonkernactivering toegepastKopStaart aanpakOnderdeel van het Lente-akkoord is de KopStaart aanpak. Daarbijwordt gekeken of de woning die wordt opgeleverd ook voldoet aande uitgangspunten die aan het begin van het proces zijn opgesteld."Het bewijs leveren wat vooraf op papier is beloofd. Dat kunnenopdrachtgevers doen aan de hand van 20 aandachtspunten. Op diemanier zie je omissies, leer je van tekortkomingen en stuur je bij. Erwordt de komende jaren volop ingezet op deze KopStaart aanpak."2themaEindgebruiker in het vizier42011123 Neprom hanteert de Trias Energetica: eerstbesparen door bouwkundige maatregelen,dan duurzame maatregelen en tot slotinstallatietechnische systemenDit wil niet zeggen dat energiezuinigheid en duurzaamheidonbelangrijk zijn. Binnen NEPROM is het besef doorgedron-gen dat er in het verleden te weinig aandacht voor deze zakenwas. "De laatste jaren heeft er een omslag in het denken plaats-gevonden. Dat geldt voor de hele bouwsector. Ik ervaar dat erveel energie in de branche vrijkomt om duurzaamheid door tevoeren. Duurzaamheid is een onlosmakelijk onderdeel van onsvak geworden. Er moet echter nog veel meer gebeuren. Wemoeten ook meten en evalueren, dan pas wordt ervaring waar-devol. We staan nog aan het begin. Voorwaarde is dat de Lente-akkoord bedrijven bereid zijn om hun kennis en ervaringonderling te delen. Vaak zijn dergelijke maatregelen ook omopgebouwd over een goede aanpak van energiezuinigheid. Wijhanteren de Trias Energetica, eerst besparen door bouwkun-dige maatregelen als isoleren, dan duurzame maatregelen en totslot installatietechnische systemen (fig. 3). We willen goed zichthebben op alle zaken die spelen. Dan pas kun je een goede mixaan maatregelen nemen. Er ??n systeem uitlichten en dit overaltoepassen, dat werkt niet. Het is maatwerk. Bij al die maatrege-len moet men ook nog eens beseffen dat de focus niet louter openergiebesparing mag liggen. Want een gezond en comfortabelbinnenklimaat is voor gebruikers v??l bepalender. Of de locatievan een woning of kantoor. Met alleen een lage EPC verkoop jegeen woning of kantoor."ResultaatIr. Claudia Bouwens is sinds augustus 2008 werkzaam bij NEPROM. Daarvoor waszij jaren actief bij organisaties die duurzaam bouwen hoog in het vaandel hebbenstaan, zoals BOOM en SEV."Mijn werkervaring met duurzaam bouwen en innova-tieprogramma's helpt nu om het kennisdelen binnen de NEPROM-leden en parti-cipanten van het Lente-akkoord handen en voeten te geven. Je kunt veel technie-ken en oplossingen bedenken, je moet ook stimuleren dat ze worden toegepast.Wij zijn van`hakken in het zand'naar een proactieve opstelling van projectont-wikkelaars gegaan. De resultaten van onze inspanningen zijn zeker zichtbaar inenergiezuinigere en comfortabelere gebouwen en woningen."344 "We moeten bij het bedenken van energie-zuinige concepten niet de mens uit het oogverliezen"(kantoorgebouw TransPort)foto: Pieter Kers5 Bij Wipsakids inAmsterdam wordt warmteuit de gevel gebuikt voorde gebouwverwarmingbeperkdeenergievraaggebruikduurzameenergieindien nodig, gebruikfossiele brandstoffen zoefficient en schoon mogelijk1 23Eindgebruiker in het vizier 42011 13kelaars. "Installatietechnische kennis zit niet vanzelfsprekendmeer bij de architect. Installatietechnische maatregelen in eenwoning of gebouw zijn te ingewikkeld geworden. Daarommaken projectontwikkelaars gebruik van adviseurs, waarbij zelfeen basisniveau aan kennis aanwezig moet zijn om goed met jeadviseur te kunnen sparren. Door de economische crisis staaner nu ontwikkelaars op met meer vakmanschap ? ook inenergie en duurzaamheid ? en met meer oog voor de eindge-bruiker. Gedwongen door koopstops in de woningbouw en eenleegstand van 15% van het kantooroppervlak moeten ontwik-kelaars met projecten komen waarbij alles klopt voor die eind-gebruiker. Dus ook de goede mix van installatietechnischezaken, comfort en gezondheid. En nog is veel extra kennisnodig. Juist in de schakel tussen mens en techniek." Paul Engelsandere redenen interessant. Als een kantoorgebouw doorbetonkernactivering geen verlaagde plafonds nodig heeft, danscheelt dat flink aan bouwmateriaal en kun je extra bouwlagenrealiseren. Dit is ?cht de praktijk, zoals blijkt in het TransPort-gebouw van Schiphol Real Estate en architect Paul de Ruiter.Rond Schiphol geldt een gelimiteerde bouwhoogte; doorbetonkernactivering kon toch een extra verdieping wordengerealiseerd."VakmanschapWaar betonkernactivering bij dit pand een oplossing biedt, zalhet bij een ander project minder geschikt zijn, meent Bouwens."Er is altijd een scala aan gebruiksfuncties, een scala aanwensen en een scala aan technieken. De ene keer is isolatie oppassiefhuisniveau het handigst, de andere keer betonkernacti-vering, omdat bijvoorbeeld het koelen van een kantoor hogeprioriteit heeft. Binnen dit palet aan mogelijkheden hebbenbouwkundige oplossingen mijn voorkeur boven installatietech-nische oplossingen." Bouwens ziet dat kennis van duurzaam-heid een basisonderdeel wordt van het curriculum van ontwik-Beter verhaalBij commercieel vastgoed zijn energiezuinigheid en duurzaam-heid prima te verkopen. Ze voegen ook waarde toe."Bij kantorenkunnen wij aspecten als welbevinden, minder ziekte van mede-werkers ? bouwkosten zijn een fractie van de loonkosten! ? enMaatschappelijk Verantwoord Ondernemen helder maken. Bijwoningen moeten wij nog het juiste verhaal overbrengen. Alleenmet het begrip duurzaamheid aankomen, werkt niet. Maar welmet pluspunten als comfort, welbevinden, koeling en lage ener-giekosten."Overige publicatiesHet Energie Vademecum, de Toolkit Duur-zame Kantoren en de Toolkit DuurzameWinkelcentra zijn verkrijgbaar bij ?neas, uitgeverijvoor vakinformatie: www.aeneas.nl.5