Sporthal in Losone (Tessin)EEN MODERNA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 416Projectgegevens (bron: l'Architecture d'Aujourdhui)Programma: ? sporthalOpdrachtgever: ? Zwitsers Ministerie van Defensie, Bern / Ufficio Costruzioni Federali, LuganoOntwerp: ? Studio Livio Vacchini, LocarnoConstructeur: ? Andreaotti + Partners, Locarno / AGSdi Gorini E Scheu, Locarno / G. Ghidossi Sa, BellinzonaOntwerp: ? 1994Oplevering: ? 1997De omhulling van de sport-hal is volgens Vacchini infeite `een wand met ope-ningen die als sparingenkunnen worden opgevat'.Egbert KosterPARTHENONfoto's: Gaston Wicky, Z?richIn het werk van de Zwitserse architect Livio Vacchini val-len de draagconstructie en de verschijningsvorm volledigmet elkaar samen. Zijn multifunctionele sporthal voorhet Zwitserse leger op een kazerneterein in het vlakbijAscona gelegen stadje Losone bestaat uit een recht-hoekige colonnade van betonnen pilaren, waartusseneen betonnen cassettedak is opgehangen. Dat de pilarenbuiten het dak staan, heeft een puur formele reden.Vacchini: "Indien pilaren iets dragen, dat wil zeggen er-gens onder staan, is hun relatie met de hemel verbroken".Livio Vacchini (1933) is een vertegenwoordiger vande zogeheten Tessiner architectuur. Een in de loopvan de jaren zeventig tot ontwikkeling gekomenarchitectuur-'school' waarvan de wortels liggen inhet Zuid-Zwitserse kanton Ticino (Tessin). Anderebekende vertegenwoordigers van deze oorspronke-lijk sterk regionalistisch getinte Tessiner architec-tuur zijn Mario Botta, Aurelio Galfetti, Ivan Gianolaen Luigi Snozzi. Gemeenschappelijk kenmerk vanhet werk van deze collega's en streekgenoten is eenabstracte, sterk geometrisch bepaalde vormgevingen(afgezienvanderecente,veelalbuitenTessingesi-tueerde ontwerpen van Botta) het beeldbepalendegebruik van schoon beton.Een van de belangrijkste uitgangspunten van deTessiner architecten is dat zij de vormgeving en hetkleur- en materiaalgebruik van hun gebouwen nietaanpassen aan de omgeving, maar juist kiezen vooreen respectvol contrast. Noch het fraaie Tessinerlandschap, noch de regionale historische architec-tuur is naar hun mening gebaat bij nieuwe, karak-terloze camouflage-architectuur.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u w17T i j d l o z e p r i n c i p e sVacchini stelt dat er pas sprake is van architectuurals een gebouw uitstijgt boven de banaliteit van hetlouter functionele. Ware architectuur ontstaat zijnsinziens door het op stringente wijze toepassen vanontwerpregels. Vacchini: "De volkomenheid van eenbouwwerk wordt afgemeten aan de mate waarin hetzich aan die regels houdt. Zonder regels bestaat ergeen artistieke vrijheid." In zijn eigen werk grijptVacchini terug op de tijdloze principes van de klas-sieke Griekse en Egyptische architectuur. Sinds debouw van het Parthenon in Athene, waarin het base-ment, de architraaf en de pilaren volgens Vacchinieen perfecte ordening aangingen, is er zijns inziensin de architectuur nauwelijks vooruitgang geboekt.Vacchini: "In ons werk bouwen wij voort op anderwerk. Onze aanpak beweegt zich binnen een logischsysteem dat `classicisme' wordt genoemd en is in hetalgemeen slechts een omzetting van bestaandgedachtengoed."Volgens Vacchini wordt elk goed gebouw gekarak-teriseerd door de constructie en is de keuze van hetconstructiemateriaal zodoende bepalend voor hetarchitectonisch ontwerp. De ontwikkeling van dearchitectuur houdt zijns inziens gelijke tred met deevolutievandebouwtechniek.Vacchini:"Ikkengeenberoemdearchitectdiedetechnischemogelijkhedenvan zijn tijd niet tot het uiterste heeft benut."B e t o n n e n b a l d a k i j nBij de sporthal in Losone maakte Vacchini optimaalgebruikvandehedendaagsebetontechnologieomopgeheeleigentijdsewijzeeenklassiekeontwerpopgaveop te lossen: namelijk het realiseren van een op zich-zelf stabiele `baldakijn' boven een geheel kolomvrije,rondom beglaasde, `open' ruimte. Op grond van hetprogrammavaneisendiendedebaldakijnmaarliefst56 x 31 meter groot te zijn en een hoogte te hebbenvan 8 meter. Daarnaast legde Vacchini zichzelf,geheel vrijwillig, twee belangrijke beperkingen of`ontwerpregels' op. Ten eerste mocht de openheiden zuiverheid van de draagconstructie niet wordenverstoord door stabiliteitsverbanden. Ten tweedediende het dak, als een echte baldakijn, zowel inlangs- als dwarsrichting op de colonnades te rusten.Het resultaat van deze beperkingen is een in voor-gespannen beton uitgevoerd cassettedak dat op eenrechthoek van 27 en 49 pilaren rust. Een concept datA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 418In het interieur wekt deenigszins waasachtigeweerspiegeling van depijlers in de uitgevuldecassettes van de dakplaatde optische illusie dat depilaren boven het dakdoorlopen en lijkt het dakte zweven op vier `murenvan licht'.De keuzevan hetconstructie-materiaal isbepalendvoor hetarchitectonischontwerp.in al zijn formele eenvoud niettemin balanceert opde rand van hetgeen constructief mogelijk is. Indiende hal ??n meter langer had moeten zijn, zoudenalleen de langsgevels een dragende functie hebbengehad en was er geen sprake geweest van een intrin-siek verband tussen ruimteconcept en draagcon-structie. In dat geval was Vacchini noodgedwongenop een totaal ander ontwerpconcept overgestapt.Vacchini: "De oorsprong van ons werk is altijd eenidee en de wens om dat idee vast te leggen. De archi-tectonische uitdrukking ontstaat uit het idee; degebouwde vorm uit de constructie. Het is ongebrui-kelijk dat het idee zich aanpast aan de constructie ofomgekeerd. De authenticiteit van een idee wordtbewaarheid in de constructie."V o r m e n c o n t r a v o r mIn vormgeving en maatvoering van de pilaren steltVacchinihetklassiekeontwerpprobleemaandeordevan het bouwen van een muur met gaten erin:wanneer houdt een muur op muur te zijn en is ersprake van een colonnade? Vacchini: "Volgens deAmerikaanse architect Louis Kahn is de pilaargeboren uit een opening in de gevelwand. De muuropent zich om het daglicht binnen te laten en depilaar verschijnt."De omhulling van de sporthal bevindt zich op degrens tussen gevel en colonnade, waarbij de vormvan de pilaren en de contravorm van de sparingenin een precair evenwicht verkeren. De in het werkA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 4 19Aan de openbare weg gesitueerde voorzijde met publieksentree op souterrainniveau.SituatiePlattegrond met directe omgeving. De multifunctionele sporthal is van twee zijdentoegankelijk. De soldaten betreden de hal via een achteringang vanaf het kazerneterrein.Aan de voorzijde kunnen gasten en publiek de hal direct vanaf de openbare weg betredenvia een glazen entreeportaal in het souterrain. Van daaruit leidt een dubbelesymmetrische trap onder de tribunes naar de hal.gestorte pilaren staan 70 centimeter uit elkaar (demaximale afstand waarbij kon worden afgezien vaneen dwarsverbinding) en hebben een breedte van 43centimeter. Aan de voet meten de pilaren 70 x 43centimeter en zijn de sparingen dus 70 centimer inhet vierkant. Aan de bovenzijde keert de verhoudingtussen vorm en contravorm om: hier zijn de pilaren43 centimeter in het vierkant en meten de sparingen70 x 43 centimeter.Z w i t s e r s e B e t o n p r i j sDe pilaren staan niet onder maar naast de dakplaat,omdat kolommen die ergens onder staan, aldusVacchini, "geen relatie met de hemel meer hebben".Aangezien gebouwen op de aarde en onder de hemelstaan, moet de architraaf zijns inziens een funda-menteel ander karakter hebben dan het basement.De wijze waarop het reusachtige cassettedak aan depilaren `hangt', is dan ook geen detail maar eenessentieel onderdeel van Vacchini's architectuurop-vatting. Ge?soleerde details bestaan voor hem niet.Evenalswoordenslechtshunbetekenisontlenenaanhet zinsverband, ontlenen bouwkundige details in devisie van Vacchini hun betekenis aan de ordening enharmonie van het architectonisch ontwerp. Concept,constructie, materialisatie en detaillering zijn in zijnogen onlosmakelijk met elkaar verbonden.In zijn ontwerp voor de sporthal in Losone heeftVacchini het gebouwtype `sporthal' teruggebrachttot zijn meest essenti?le verschijningsvorm. Hetresultaat, dat oogt als een modern Parthenon voorde sport, is met de Zwitserse Betonprijs 1997bekroond. sA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 420Het gebouwtype `sporthal'teruggebracht tot een invoorgespannen betonuitgevoerd cassettedak datop een rechthoek van27 en 49 pilaren rust.Aanzicht kazernezijde.Onder de tribunesgesitueerde trappen gevenvanuit de entree enkleedkamers in hetsouterrain toegang totde hal.Doorsnede