IBEHEER I IDUITSE BETONDAGENTENDENZEN BIJ HET BOUWENIN BETONDe zorg voor het milieu en de instandhouding vanbouwwerken waren de belangrijkste thema's. Deciviel-technische werken in de kader van demilieuwetgeving nemen in betekenis toe ten opzichtevan de totale investeringen in de bouw.De omstandigheden waarin debouw in Duitsland verkeert,? zijn vergelijkbaar met die inNederland. Dat zou een conclusie kun-nen zijn naar aanleiding van de gekozenthema's voor de Duitse Betondagen1987.De traditionele tweejaarlijkse Betonda-gen werden georganiseerd in Berlijn(23-25 april jl.), de stad waar de DuitseBetonvereniging elke 4 jaar terugkomt.Ruim 1600 deelnemers gaven van hunbelangstelling blijk.De twee thema's die het congreskarak~teriseerden waren: 'onderhoud vanbouwwerken' en 'zorg voor het milieu'.Vooral het tweede thema was breed uit-gewerkt. De zorg voor het milieu leidtenerzijds totde opdrachtvoorspecifiekebouwwerken, anderzijds heeft het con~sequenties voor het ontwerp en de uit-voering in het algemeen.Omgekeerd oefent het milieu invloeduit op de onderhoudsaspecten bijbouwwerken. De laatste immers moe-ten in toenemende mate worden be-schermd tegen de invloedenvan het mi-lieu.Ook in Nederland is de problematiekgekend: het onderschatten in het verle-denvan deopgave om duurzaam tebou-wen, de toenemende agressiviteit vanhet milieu, het besefdatbouwenvoor deeeuwigheid ook met beton niet kanworden gerealiseerd en zelfs niet ge-wenst is.Om de samenleving bewust te makenvan de mogelijkheden van beton in hetstreven naar kwaliteitsverbetering vande gebouwde omgeving, wordt inDuitsland de slogan 'Beton - es kommtdraufan, was man draus macht' gehan-teerd.De openingszitting van Duitse beton-dagen wordt altijd gekenmerkt doorstijl en plechtige handelingen. Behalvede traditionelejaarrede van de voorzit-10ter Dr.-Ing.H.Wittfoht en het verlenenvan onderscheidingen, toespraken doorde burgemeester van Berlijn en destaatssecretaris van het Ministerie vanRuimtelijke Ordening en Bouw.De hoogste onderscheiding, de EmilM?rsch-medaille, werd ditmaal uitge-reikt aan Prof.Dr.-lng.V.Hahn. Als be-stuurslid van een groot aannemingsbe-drijf komt hem de erkenning toe depraktische ontwikkelingen in de bouwte hebben gestimuleerd door daar eenwetenschappelijke basis aan te geven.De staatssecretaris stelde zaken aan deorde die ook de overheid aangaan; zoals:de opgetreden betonschade als gevolgvan agressieve omstandigheden en deconsequenties daarvan met betrekkingtot de ontwikkeling van meer kwali-teitsbesef, hetstreven naarvereenvoudi-ging van de bouwvoorschriften en debetekenis van de Duitse inzichten bij desamenstelling van Europese bouwvoor-schriften.Het geeft de indruk dat de Duitse over-heid de deskundigen meer mogelijkhe-den biedt om de Duitse opvattingen inBrussel te bepleiten dan in Nederlandhet geval is.Beschertning van het milieuDikwijls wordt in de samenlevingde in-druk gevestigd dat de toepassingvan be-ton en het milieu elkaar niet goed ver-dragen. In een aantal voordrachtenwordt gewezen op het tegendeel. De be-tekenis van beton bij de beschermingvan het milieu - de atmosfeer, het wateren de bodem - en van de mens daarin iseen onuitputtelijk onderwerp. In zulkeciviel-technische constructies is de toe-passing van beton altijd voor de handliggend geweest. Met dit thema aan deorde te stellen wordt duidelijk inge-speeld op de maatschappelijke bewust-wording voor de gevaren waaraan hetmilieu wordt blootgesteld.In deze zitting werden hele concretetoepassingen aan de orde gesteld, zoalsde grote investeringen die worden ge-daan om de rookgassen bij elektrici-teitscentrales die op bruinkool wordengestookt te ontzwavelen. Maatregelenter beperking van hetverkeerslawaai opautowegen hebben geleid tot geluids~schermen. Foto 1 en figuur 2 tonen hetontwerp van een verkeerstunnel in eenwoongebied, waarbij een oplossingwordt bereikt voor enerzijds het ver-keerslawaai en de hinderlijke doorsnij-ding van een woongebied door een au~toweg, anderzijds toch een natuurlijkeverlichting en ventilatie wordt behou-den.Beton speelt op de een of .ander wijzeeen tol bij de verwerking en opslag vanprodukten die een schadelijke invloeduitoefenen op het milieu. De chemi~sche, fysische en biologische processenwaarmee deze produkten worden afge~broken en eventueel teruggewonnenmoeten van de omgeving worden afge-schermd. Onder meer kan worden ge-wezen op het aanbrengenvan bodemaf-sluitende lagen en bodemschermen. Alnaar gelang de aard van de schadelijkblijvende reststoffen moet naar moge-lijkhedenvoor een permanente opslagworden gezocht (foto 3,fig. 4-6).1. Verkeerstunnel in stedelijk gebied;dakroosters aan weerzijden zorgenvoor een natuurlijke verlichting enventilatie, alsmede voor reflectie vanverkeerslawaaiCement 1987 nr. 9!\reflecterende wand voor licht engeluJd~---~~ ~-I\\\~\\ r /1/1/Ir........-.;. --~ \~\\\."........./1///lt'J,-,"Tt! \wlI IILn / \1l"\ / \/ \:i //%I'--.~#:L1'-.""-g h~..J""'. ~/'" ""= ~- /~ 0 = 0 ~Lrbouw aan het milieu wordt uitgegeven.Daartoe behoort onder meer het riole-ringsnet in steden dat dringend aan sa-nering toe is.Onderzoek en ontwikkelingOngetwijfeld moet voor een werkzit-ting van 4 uur, waarop ??nmaal in detweejaar voor een groter publiek wordtgerapporteerd over onderzoek en ont-wikkeling, een selectie uit vele onder-werpen worden gelpaakt. Het accent isdaarbij op het duurzaamheidsvraagstukkomen te liggen. Over onderzoek enontwikkelingwordt in Duitsland overi-gens regelmatig gerapporteerd. Inde af-gelopen tweejaar zijn 5 landelijke en 12regionale studiedagen georganiseerd.De zitting begon met een voordrachtvan Dr.-IngH.Goffin over de ontwik-kelingen van de Duitse betonvoor~stortplattegrond~~-1 ~ 3 5 72 4 6~ '----doorsnedej ' ~'~manchet leidingen injectiebuizenfoevoer{eidi nginjectie grond schermenmetcementemulsieHet naleven van onlangs aangenomenmilieuwetten brengen dus nieuwe ci-viel-technische werken met zich mee.De voorbereiding van bomvrechnischeoplossingenis in feite het anticiperenopde mogelijkhedenwanneerde financie-le middelen daarvoor beschikbaar ko~men. De westerse industrielanden zul-len in komendejaren gedwongen wor~den tot verstrekkende maatregelen.Voor de DBR wordt verwacht dat 20 -30% van de totale investeringen in de6Zonodig kan de ondergrondtusSen debentonietwanden doortniddel van injecteren wordenafgedichtHet milieu als de omgeving voor men-sen speelt zeer bepaald mee indien hetgaat om constructies die de veiligheidmoeten waarborgen bij installaties meteen verhoogd risico-niveau. Tot nu toewerden rampen die zich hebben voor-gedaan in Bhopal en Tschernobyl nau-f--~~~~~~~~~~~~~~--,welijks voor mogelijk gehouden. Her-bezinning op de algemeen aanvaardeveiligheidsfilosofie voor constructiesdie een beschermendefunctie hebben,isvolgens Dipl.~Ing.H.Bomhardt onver-mijdelijk. Hij vindt de waarschijnlijk-.heidstheorie hij het vaststellen van deaanvaardbare materiele schade en hoe-veelheid slachtoffers weinig bevredi-gend. Volgens hem is hetjuister de vei-ligheid van dergelijke constructies opdeterministische wijze te bepalen. Datvoorkomt vertrouwen dat gebaseerd isr--~~~~~~~~~~~~~~-1 op een schijnzekerheid. Menselijke fou-S Aanbrengen in twee fasen van een ten, waarvan in 80% van de gevallenbentonietwand rondol11 een sprake is, zijn niet in eenwaarschijnlijk-afvalstort; na verharding van de heidsmodel vast te leggen zoals dat bijstroken 1, 3, 5 en 7 worden de stroken 2, d I h al d4, 6 gel11aakt in ustrie eprocessen etgev is. Dat eI-------------~__--j rampen zich eerdervoordoen in minderontwikkelde landen, waar de kans opmenselijke fouten waarschijnlijker is,moet dan ook als het onvermijdelijkegevolg worden beschouwd.pol yethyleen_fol ieondoorl atende grondL grondscherm met waterdichtedoorlatende grond2 Milieuvriendelijke stedelijkeautoweg in D?sseldorf~//I///lIII//II!1111// ' 111/111 I 11I 'I3 Schacht in uitvoering voor delozing van afvalstoffen inKleinwiewende, Niedersachsen4Bentonietwanden verhinderen detoegang van verontreindigd .regenwater tot het grondwater. Eenpolyethyleen-folie vormt dewaterdichte tniddenlaagvan eengrondscherm volgens hetdrie-lagensysteel11Cement 1987 nr. 9 11IONDERZOEK- Interessant kan het onderzoek vanProf.Dr.-Ing.H.Hilsdorf worden ge-noemd aan gecarbonatiseerd beton.Wanneerbeton tot eendieptevoorbij dewapening is gecarbonatiseerd, kan devraagworden gesteld ofhetbeton bij re-paratie over de volledige diepte van decarbonatatie dient te worden verwij-derd. Aangenomen daarbij dat de me~chanische eigenschappen van de con-structie nog aanvaardbaar zijn. Nu heb-ben laboratoriumproeven aangetoonddat eencementgebondenreparatiemor-tel ter vervanging van de betondekkingdoor diffusie van OH-ioneneen realka-liserende invloed uitoefent op het ach-terliggende beton. Evenzeer is er sprakevan een repassiverende invloed op deyvapening. Indien deze proeven in depraktijk worden bevestigd, kan dat eenwezenlijke vereenvoudiging betekenenvan de reparatieinvoordoendegevallen.ge voorgespannen betonbalken, zijn deglasvezelkabels (foto 7)inmiddels in eenaantal proefprojecten toegepast, waar-onder een tweetal bruggen (Dr.-Ing.R.Wollf).Onderwerpen die van groot belang zijnin het streven naar grotere duurzaam-heid, mede met het oog op preventiefonderhoud betreffen:- De corrosie van betonstaal (prof.dr.-ing.G.Rehm). Gesteldwordtdathet cor-rosiefenomeen maar zelden onoplos-baar is. Als probleem wordt genoemd,dat door niet-meetbare invloedsfacto-ren aan het bouwwerk het gevaar voorcorrosie niet eenduidig vast te stellen is.Meestal kan met betontechnologischemaatregelen worden volst?an. In uit-zonderingsgevallen is een keuze moge-lijk uit speciale staalsoorten (roestvrij ofcorrosiebeschermend).- Dr.-IngDJungwirth wijst in verbandmet het streven naar corrosiewerendesystemen voor voorspanstaal op de mo-gelijkheid van PVC-omhullingsbuizenwaardoor geen diffusie mogelijk is.Puntenvanaandachtblijvenvooralsnoghet gevaarvoor niet dichte koppelingenen de plaatsingsgevoeligheid van derge-lijke buizen. Onderzoek is nog gewenstten aanzien van de verbinding tussenomhullingsbuis en staal, alsmede detemperatuurgevoeligheid en slijtsterktevan Pvc.-Corrosieproblemen kunnen wordenge?limineerd door toepassing van ka~bels van met kunsthars gebonden glas-Wat de dimensionering van construc- vezels. In de afgelopenjaren is daarnaarties betreft, oefenende volgende trends veel gezamenlijk onderzoek verrichtinvloed uit: hetstreven naar een moder- door bedrijfsleven, overheid en de tech-ne veiligheidstheorie, de ontwikkeling nische universiteiten. Het eerste proef-van een samenhangend dimensione- projeetdateertreedsvan 1980.Dekabelsringsconcept, betere beheersing van het zijn vooralsnog prijzig ten opzichte vangebruiksstadium, de duurzaamheid en stalen voorspankabels. De treksterktede weerstand tegen bijzondere belas- van de kabels worden gelijk of hogertingsinvloeden.Een en ander kan niet geacht in vergelijking met voorspan- Onderhoud van bouwwerkenloswordengezienvandeharmonisering staal, de elasticiteitsmodulus is viermaal Dit thema was de aanleiding tot de in~van de Europese voorschriften, waarop kleiner, waarmee een aanzienlijke re- richting van eenexpositiewaarop 17 fir-de DBR de nodige invloed wil uitoefe- ductie wordt verkregen op het voor- ma's hunprodukten,werkmethodiekennen. Men wil met name voorkomen dat spanverlies als gevolg van krimp en en kennis etaleerden. Alle grote aanne-aan de kwaliteit en deveiligheid conces~ kruip van beton. Glasvezel bezit geen mingmaatschappijen hebben op dit ge-sies worden gedaan en de voorschriften plasticiteitsgrens, vervormingen treden bied gespecialiseerdekennis inhuis. Hette gedetailleerd worden uitgewerkt. op onder een toegevoegde belasting. onderhoud van bouwwerkenvormt eenGroot belang wordt voorts gehecht aan Breuk kondigt zich aan door grote ver- belangrijke en zeer gedifferentieerdede eigen verantwoordelijkheid en aan vorming. Bij ontlasting neemt de kabel markt. In Duitsland wordt het aantalspeelruimte voor de constructeur. zijn oorspronkelijke vorm weer aan. firma's in deze bouwsector geschat opWat betreft hetreeds genoemde samen- Voorts wordt als voordeel genoemd de 1000.hangend dimensioneringsconcept, kan bestandheid tegen cWoriden. Nadat In een algemene introductie tot dit on-worden gewezen op de onderzoekingen proefnemingen zijn gedaan op 9 m lan- derwerp gaf Dipl.-Ing. W.Sievers eenvan prof. ScWaichom metdevakwerka- indruk van de betekenis van het onder-nalogie een completer beeld van het ~~~~ ~__~~__-, houd aan bouwwerken. Alles wat in dekrachtenspel in een constructie te ver- 7 Voorspankabel van 600 kN, DBRis gebouwd, vertegenwoordigteenkrijgen. Terwijl in Nederland de vak- samengesteld uit 19 staven van waarde van ca. 5000 miljard DM. Dewerkanalogie wordt beschouwd als een glasvezel, diameter 7,5 mm, zoals jaarlijkse onderhoudskosten bedragen. . h h fiT" d h d toegepast bH de brug in de . d d 1 d dlnzlC tversc a ren emet 0 eomeen:J metmin er an50miliar DM.DeaarUhlenbergstrasse in D?sseldorf :Jbeter beeld te krijgen van het krachts- t--~~~~~------_--1_~~~~~~~-----_---,verloop in een constructie, lijkt dezeanalogie in Duitsland te worden uitge-werkt tot een dimensioneringsmethodemet een zo universeel mogelijke geldig-heid.schriften. Het zijn metnamede interna-tionale tendenzen die daarop van in-vloed zijn. De regelgeving wordt sterkgerichtop kwaliteit. Dat leidt ook tot dewens naar uitvoeringsvriendelijk ont-werpen, aandacht voor preventief on-derhoud en het streven naarkwaliteits-borging binnen bedrijven. Voor hetlaatste is het van belang dat de gesteldekwaliteitskriteria kunnen worden ge-toetst aan de hand van betrouwbare be-proevingsmethoden.De regelgeving wordt vooral be?nvloeddoorveranderingeninde te stelleneisenaan de vervaardiging en verwerking vanbeton. Daarnaast speelt de verwerkingvan een toenemende aantal restproduk-ten eenrol.Dezekomendoor demilieu-beschermendemaatregelen terbeschik-king.12 Cement 1987 nr. 9van de werkzaamheden varieert vanambachtelijk schilderwerk tot ingrij-pende constructieve maategelen en vol-ledige renovatie.Een belangrijk aandeel in de onder-houdskosten wordt besteed aan de460 000 bouwmonumenten die hetland rijkis. Bij de vernieuwbouwvan debestaande infrastructuur spelen ookan-derekwaliteitsaspecteneenrol, zoals hetbehoud aan identiteit van individuelegebouwen,gebouwcomplexenenstads-wijken. De kwaliteit van woonomge-v?ngen wordt niet meer alleen bepaalddoor bouwtechnische aspecten. Het isdeze tijdgeest die vaak de voorkeur doetuitgaan naar het behoud van het be-staande in plaats van kaalslag en nieuw-bouw.Het onderhoud van bestaande beton-constructies die volgens de huidige in-z?chten inzake de technische kwaliteitniet het gewenste niveau bezitten,heeftnieuwe methoden voor schadedetectieopgeleverd en de toepassing van nieuwematerialenvoor herstelwerkzaamhedenbevorderd. De inzet van deze kennis enervaring voor de nieuwbouw heeft ge-resulteerd in een beter besefvoor de on-derhoudsaspecten tijdens de ontwerp-fase.Specialistische kennis is in ruime mateaanwezig, vertaald in technische voor-schriften, richtlijnen, beschrijvingenvan werkmethoden, eenvoudige onder-zoekmethoden ter bepaling van de car-bonatatiediepte, chloridegehalte, vochten betonsterkte en meer gespecialiseer-de onderzoek-technieken zoals infra-roodthermografie en r?ntgenappara-tuur. Echter van wezenlijk belang werdde oprichting van een vereniging voorde instandhouding van bouwwerkenbeschouwd, waarvan de leden z?ch con-formeren aan overeengekomen kwali-teitsnormen, zowelwatbetreftdewerk-methoden als de opleiding van vakbe-kwaam personeel. Enerzijds wordt opdeze wijze wildgroei voorkomen, an-derzijds is het bij reparatie en onder-houd niet eenvoudig om bij controlevan het geleverde produkt kwaliteit alszodanig te herkennen. Dat bracht eenvan de sprekers tot de opmerking datonderhoud kan leiden tot duurzameoplossingen, maar ook tot het cre?renvan de probleemgevallen van morgen.Bij onderhoud wordt dikwijls gebruikgemaaktvan verfsystemen, met name inDuitsland waar een eeuwenlange tradi-tie bestaat in het aanbrengen van pleis-terlagen op gevels. Bij het verven vandergelijke pleisterlagen en ook van na-tuursteen past men al meer dan 100jaarverfsystemen toe op mineraalbasis. Dr.-Cement 1987 nr. 98 Inzet van rationele bekisting bijtribune-opbouw in Riyadh(Saoedi-Arabi?)Ing.H.Blaut bepleit deze verfsystemenook voor betonoppervlakken. De erva-ringen daarmee beoordeelt hij als gun-stig. Ze hebbendezelfde fysische enche-mische eigenschappen als beton en zijnwat de vervaardiging en verwerking be-treft milieuvriendelijk te noemen. Metdeze verfsystemen kan ook de inwer-king op betonvan CO2 uit de luchtwor-den tegengegaan. Tegenover verfsyste-men op mineraalbasis staan de orga-nisch gebonden systemen. Bij de laatstemoeten bij hernieuwd onderhoud deoude lagen worden verwijderd.Veel ervaring op het gebied van niet al-leen onderhoud en reparatie, maar ookvan preventiefonderhoud treft men aanbij aEvalwaterzuiveringsbedrijven. DeBerlijnseBEW is al 110jaarin bedrijfeninvesteert voortdurend in vernieuwingen verdere uitbouw. De laatste 35 jaarvoor meer dan 3 miljard DM. Gedachtmoet worden aan een rioleringsnet,waaronder 500 km aan drukleidingen.Goede oplossingen met het oog op pre-ventief beheer worden niet alleen be~paald door de constructeur. Bouwwer-ken die corrosiebestand zijn, kunnenvolgens de ervaringen worden be-schouwd als het resultaat van veel zorgvoor het kleine detail. Gestreefd wordtnaar: geslotenoppervlakken metweinigpori?n, een minimaal aantal voegen, hetzorgvuldig aanhouden van de gesteldetoleranties, doordachte voegconstruc-ties, keuze voor dejuiste bekisting, toe-passing van materialen die corrosiebe-stand zijn, afWeging van cementsoortenbetonmengselsamenstelling.Bij reparatiewerkzaamheden aan brug-gen ofviaducten is het maar zelden mo-gelijk dat het kunstwerk voor verkeerkan worden gesloten. Terwijl de enebrughelft onder handen wordt geno-men, zal de andere brughelft voor hetverkeer open moeten blijven. Het kandan voorkomen dat de herstellings-werkzaamheden door verkeerstrillin-gen worden gehinderd. Dipl.-Ing.L.Kohlbeckerrapporteerde overeenconcreet geval, waarbij de aannemerheeft laten onderzoeken in hoeverreverkeerstrillingen de kwaliteit van terplaatse gestort beton nadelig zoudenbe?nvloeden. Dat onderzoek leverde opdat tr?llingsfrequenties van 20 mm/s bijeen amplitude van minder dan 0,7 mmvoor jong beton niet storend zijn. Deconsequentievan dat gegeven leidde totde beslissing de verkeersbelasting te be-perken tot voertuigen Van maximaal 7,5ton.Geavanceerde bouwwerkenHet gekozen thema voor deze betonda-gen was geen beletsel om ook nieuwebouwwerken aan de orde te stellen. Debuitenlandse projecten waren beperkttot ??n bouwwerk, nl. een stadion inR?yadh (Saoedi-Arabi?). Een geheeloverdekte accommodatie voor ruim67000 bezoekers, waarbij de tribune-opbouwfasegewijs totstand kwamdoorde inzet van een rationele bekisting (foto8). Bijzonder is de overkapping in devorm van 24 aaneen geschakelde be-doe?netenten, die met staalkabels zijnafgespannen. Karakteristiek zijn de ara-bischestijlmotieven in combinatie metmoderne uitvoeringsmethodes, evenalshetspeciale paviljoenvoor de koning enzijn gasten.13Ebene 10Ebene 13Ebene21Ebene 27Ebene 15Ebene 24IALGEMEENONTWERP9Administratiegebouw op hetFraukfurter beursterreinBijzonderzowel qua ontwerpals uitvoe-ring is het Messehochhaus in Frankfurt(foto 9). Dit administratiegebouw moestin korte tijd over de hoofdstraat op hetbeursterrein worden gerealiseerd, zon-der het verkeer op deze belangrijkewegverbinding te hinderen. Het ge-bouwontwerp voorzag in een tafelcon-structie met een plateau op 27 mbovenmaaiveld. De hoogbouw daarbovenomvat 29 verdiepingen, totale hoogte117 m.De hoogbouw is in constructiefopzichtopgevat als een tweetal schijven, waar-tussen een verbinding met glasgevels isaangebracht. In het midden worden deschijven doorbroken door een openingals een symbolische poort.De verticale belasting wordt uitsluitendvia de wanden afgedragen. Dat maaktede inzetvaneenglijdende bekistingmo-gelijk. De vloerenwerden uitgevoerd alsvlakke platen op een verloren bekistinguitgeprofileerdestaalplaat. Om hetrisi~co van verzakking van de naastgelegenspoorbrug te voorkomen bestond defundering uit een combinatie van palenen een vloer.De bouwtijd bedroeg 13 maanden. Ge-bouwinhoud 125 000 m3? De gevels zijnbekleed met geprefabriceerde beton-platen (DipL-Ing.K.Dokenwald).Inhet centrumvanD?sseldorfwerd 300miljoen DMge?nvesteerd indeK?-Ga-lerie, een winkelcentrum met horeca-bedrijven, vrije-tijds;'oorzieningen enondergrondse parkeerverdiepingen, to-tale ombouwde ruimte 240 000 m3?Krappe bouwtijd en ruimtegebrek in debinnenstadvereisten aangepaste uitvoe-ringsmethoden. Daar de ondergrondbestaat uit een voor water praktisch on-doordringbare zandlaag, werd beslotenvanafhet maaiveld vloergewijs naar be-neden te bouwen. De bouwput werdomgeven door een bentonietwand. Degebruikelijke verankering was niet no-dig, omdat de achtereenvolgende vloe-ren aan de bentonietwand voldoendezijdelinge steun gaven. Er was weinigzetting van de omliggende bebouwingte verwachten, hetzelfde gold voor hetomhoog komen van de bouwputbo-dem. Door de gekozen bouwvolgordekwam de vloer op maaiveldhoogtevroegtijdig beschikbaar voor het bouw-verkeer.De kolommen waarop de omschrevenondergrondsevloeren rustenbestaanuitstalen profielen die met beton zijn om-geven. Zij rusten op boorpalen. Dezekolommen worden vanaf de vloer opmaaiveldhoogte in de boorgaten metdiameter van 2,40 m geplaatst, tezamenmet de wapeningskorfvoor de boorpa-len. Met behulp van speciaal materieelom correcties aan te brengen werden dekolommen binnen de toleranties van25 mm geplaatst. De vlakke plaatvloe-ren werden gestort op een bekisting vanschuimbeton.Tegelijk met de werkzamheden onder-gronds werd de bovenbouw uitgevoerd.Voor de bovengrondse vloeren werdenprefabelementen toegepast die in hetwerk van een ter plaatse gestorte druk-laagwerdenvoorzien(Dr.-Ing.K.Bratz).Op het gebied van de tunnelbouw werdgerapporteerd over een .tweetal specta-culaire projecten, waarmee de schild-tunnels dieverschillendevarianten ken-nen, hun bijzondere waarde bewijzen.Beide tunnels bevinden zich diep onderhet maaiveld.De eerste betreft een transportleidingvoor de stadsverwarming in West-Ber-lijn: lengte -3700 m, diameter 4,10 m,20 m onder straatniveau. De leidingwerd opgebouwd uit betonbuizen terlengte van 3 m met een buitendiametervanS m enwanddikte van 450 mm.Hetgewicht van deze moten bedraagt 48ton. Ze werden is een tijdelijke fabriekop ca. 4 km afstand vervaardigd en metbehulp van speciaal transportmaterieel14 Cement 1987 nr. 9Bij de reconstructie van het knooppuntSchmargendorfin Berlijn was de duur-zaamheid van het brugdek een belang-rijk uitgangspunt met het oog op hetbinnendringen van dooizouten. Deconstructie is daartoe aan de bovenzijdege?soleerd middels een naadloze kunst-stof afWerklaag. Bij de uitvoering vanhet brugdek werd de vacu?mmethodetoegepast. Hierdoor werd een reductievan de water-cementfactor bereikt endaarmee een verbetering van de beton-eigenschappen (rapporteur: Dipl.-Ing.G.Schwierig)Het op grote diepte aanbrengen vandergelijke leidingen heeft consequen~ties voor de toevoerschachten. Dat blijktwel zeer speciaal bij .een verbindingslei- .ding tussen twee afvalwaterzuiveringenin Hamburg. De leiding wordt ondereen havenbekken, een autoweg en eenindustriegebied doorgevoerd. De diep-teligging van 65 tot 85 m onder maai-veld werd gekozen in verband met dekwaliteit van de ondergrond. Daar debetreffende grondlaag waterondoor-dringbaar was, kon de schildmethodeworden ingezet zonder de toepassingvan verhoogde luchtdruk. De leiding-mantel kwam tot stand met behulp vanzgn. T?bings, dat zijn geprefabriceerdebetonnen segmenten die gezamenlijkmet een sluitsteen een ring vormen. Inhet onderhavige geval ter breedte van1,20 m en 0,30 m dikte (Dipl.-Ing.H.Distelmeier).Spoorbrug Veith?chheitn nabijW?rzburg over de Main11Zeer opmerkelijk mog~n het ontwerpen de uitvoering worden genoemd vaneen spoorbrug over de Main bij W?rz-burg, een 1280 m lange brug over eendal van ca. 30 m hoogte. De Main wordtoverspannen met een boogconstructievan 162 m wijdte. Deze boog werd stei-I----~~-~--------,.,-------~~--~~-------Igerloos uitgevoerd in ter plaatse gestortnaar de bouwplaats gebracht (foto JO). beton,waarbij de uitkragende gedeeltenDe verbinding tussen de moten bestaat werden afgespannen aan hulppylonenuit een gummidichting en een stalen af- opde pijlers (foto 11).Depylonen reiktenI----~--~~-~---~~____l dichtingsring. De leiding kwam binnen tot 58,5 mboven dewaterspiegelenwa-12 maanden tot stand (Dipl.~ rengeprefabriceerd om ze naderhand teIng.M.Nussbaumer). kunnen demonteren. De uitbouwmo-ten hadden een lengte van 12,50 m.Het brugdek kwam tot stand met be~hulp van de schuifmethode.De produk-tie van de moten had uitsluitend plaatsaan de noordzijde van de brug. Voor hetinschuiven van de bovenbouw met eentotaal gewicht van 425 000 kN is eenaanzienlijke schuifkracht noodzakelijk,die op drie plaatsen gdijktijdig moestworden ingeleid, elk 6400 kN. Het ver-schuiven over de boogconstructie be-hoorde tot het interessantste gedeeltevan de uitvoering. Daar de boog slechtsin beperktematezijdelingse belastinginlengterichting kan opnemen, werd dezeontlastdoor het afspannenvan de boog~schijven aan de zijde van de kruin vanwaaruit geschoven wordren het ballas-ten aan de andere zijde van de kruin,waardoor ongeveer een symmetrischebelastingtoestand werd verkregen(fig. 12). Een opmerkelijke prestatie(Dipl.-Ing.H.Maak en Dr.-Ing.KZilch)!ing. M.G.P. Nelissen12Schuiven van de bovenbouwover de boogconstructie7.1..... '"'1 .7.2I7.3. " .-.' ,..7.4'''I7.5Vorbauschnabel38,50Cement 1987 nr. 9 15