DUITSE BETONDAG INBERLIJNHERENIGING VAN DE BEIDE DUITSLANDENBijna 2000 deelnemers waren aanwezig bij het tweejaarlijkse hoogtepunt van deDuitse Betonvereniging.De manifestatie had van 24 tot 27 april jl. plaats in Berlijn,waar tijdens de openingszitting de hereniging van de twee Duitslanden centraalstond.Men streeft er naar vanuit de voormalige Bondsrepubliek de levensomstandighedenen de economie in de vroegere DDR zo snel mogelijk op westers niveau te brengen.De verbetering van de infrastructuur speelt daarbij een belangrijke rol. In komendejaren zullen met een inhaalprogramma vele miljarden marken aan weg- enwaterbouwkundige projecten worden besteed, aldus de staatssecretaris voor Verkeer.De burgemeester van Berlijn, de stad waar de spanningen door de ongelijkheidtussen oost en west het sterkst tot uitdrukking komen, pleitte voor grotereoverheidssteun aan zijn stad.Ook op betontechnisch gebiedworden de onderlinge betrek-kingen hersteld. Oost en westzullen in ??n Betonverein opgaan. Datalles met de nodige behoedzaamheid.De Betondag zelf werd nu nog doorslechts 30 'Oostduitsers' bijgewoond -een voorzichtig begin dus. Wel hebbenzich al vele nieuwe leden aangemeld.Losvanalleinvesteringenindevoorma-lige DDRwordt het perspectiefvoor deDuitse bouw als bijzonder gunstig be-oordeeld. Deprognoses tothetjaar2000spreken van een behoefte, enerzijds aanonderhoud en instandhouding vanbouwwerken (1900 miljard DM), an-derzijds aan nieuwbouw (1800 miljardDM). Wat daarvan voor rekening komtADRESSENBetonverenigingPostbus 411, 2800 AK Gouda (01820 - 39233)Kring Noordp/a ingJ.H.Holthuis, Aduarderdiepsterweg 8a,9745 EL Hoogkerk (050 - 51 55 15)Kring Zuidpla Ingenieursbureau A.Palte BV, postbus 819,6300 AVValkenburg aid Geul (04406 - 13637)BMCPostbus 150,2800 AD Gouda (01820 - 32300)CURPostbus 420, 2800 AK Gouda (01820 - 39600)StubecoPostbus 4, 4064 ZG Varik (03445 - 15 87)Cement 1991 nr. 9van de bouwactiviteitwordt nietverderaangegeven, wel de sectoren zoals mi-lieu, reconstructie, woningbouw en in-frastructuur.Men behoeft slechts enkele Oostduitsesteden te bezoeken om een indruk tekrijgen van de nalatenschap van hetvoormalige regiem.De uitgeleefde huisvesting, de verou-derde industrie en verdere infrastruc-tuur, de catastrofale belasting van hetmilieu, alles wijst op een snel dalendekwaliteit van het dagelijkse leven doorgebrek aan investering.De werkgelegenheid in de bouw isgroot. Er is behoefte aan deskundigheidop velerleigebied, vooral aanvisieop za-ken als milieu, technologie, veiligheidStumicoKarel Doormanlaan 28, 2665 AT Bleiswijk(01892 - 1 37 11)Stupr?Buizerdlaan 2, 3435 SB Nieuwegein(03402 - 7 82 11)StutechPostbus 1, 6200 AA Maastricht(043 - 29 72 63)StuvoPostbus 3011, 5203 DA 's-Hertogenbosch(073 - 40 1222)BetondispuutTU Delft, Civiele Techniek, kamer 506,Stevinweg 1,2628 CN Delft (015 - 784769)Bouwkundige studievereniging Cheops,sectie KoersTU Eindhoven, postvak 7, Postbus 513, 5600MB Eindhovenen de kwaliteitvan de gebouwde omge-ving. Het zijn de trefwoorden van hetbouwenaande toekomst. De technischeuniversiteitenzullen daarop moetenin-spelen. Aandacht bij de opleiding dusniet alleenvoor techniek, maar ookvooreconomie en praktisch gerichte socialewetenschappen.Ingenieurs in de bouw hebbenvanwegehunvakspecialismeookeenmaatschap-pelijke en sociale verantwoordelijkheidte dragen.OnderzoekVanuitdeDuitseAusschuss f?r Stahlbe-ton (DAfSt), enigszins tevergelijkenmetde Nederlandse CUR, werd een aantalvoordrachten verzorgd over hun activi-teiten. Dat is niet alleen onderzoek,Belgische Betol1groeperingC?sar Franckstraat 46, B~1050 Brussel(09-32-2-645.52.11BFBNPostbus 194, 3440 AD Woerden(03480 - 10944)(079 - 219324)VAGWW-sectie Werken in BetonPostbus 211, 3430 AB Nieuwegein(03402 - 39074)VECmINPostbus 225, 2280 AB Rijswijk(070 - 3953605)VBNKonJulianaweg 122,2264 BE Leidschendam(070 - 3271802)VBR BetonreparatiebedrijvenPostbus 256, 1170 AG Badhoevedorp(02968-98096)VVN VoorspanbedrijvenPostbus 320, 2740 AH Waddinxveen51maar ook regelgeving en kennis-overdracht, met het accent op regelge-ving, zowel nationaal als internationaal.De Duitse situatie verschilt aanzienlijkvan de Nederlandse, waar betonvoor-schriften worden samengesteld die vandezelfde wetenschappelijke basis uit~gaan als de Eurocodes.Nationaal wordt in Duitsland zo alertmogelijkgereageerdopontwikkelingeninzake:- economische en structurele ontwik-kelingen;- ontwikkelingen van bouwmethodes;- het gebruik van industri?le reststof-fen;- ontwikkelingenvan bouwmaterialen;- reacties en kritiek op normen.Op deze wijze kwamen nieuwe versiesvan de Duitse voorschriften tot stand,onder meer DIN 1045 voor beton.Internationaal conformeert men zichconsequent aan de nieuwe concepties inhetvakgebied, gebaseerd op recentewe-tenschappelijke inzichten en resultaten.Aan deze twee-sporigheid is het toe teschrijven dat vanuit de wetenschap kri-tiek wordt geleverd op de ontoereiken-de afstemming van nationale normenop internationale ontwikkelingen. Ge-pleit wordt voor continu?teit in voor-schriften. Essenti?le veranderingen meteen korte geldigheidsduur vormen eenzware belasting voor de bouwpraktijk.Uit het programma van onderzoekblijkt dat de aandachtsgebieden inDuitsland grotendeels overeenkomenmet die in Nederland. Het tegendeelzou opmerkelijk zijn geweest. Het ligtvoor de hand dat beide landen kennisnemen van elkaars resultaten om teGecombineerde paal-plaatfunderingondert de MesseturmlFrankfurt aldMainvoorkomen dat er doublures plaatsheb-ben.Als nieuw toepassingsgebied voor hetmateriaal beton wordt de beschermingvan het milieu genoemd, vanwege deopslag enverwerkingvanvaste, vloeiba-reen gasvormige stoffen die voor hetmilieu bedreigend zijn. Hierbij moetenerzijds worden gedacht aan extremesituaties zoals brand, explosies e.d. bijexplosievestoffen, anderzijds aande op-slag van stoffen die bodemveront-reinigend zijn. Ook het hergebruik vanvliegas en de recycling van puin krijgende nodige aandacht.Verdere onderzoeksvelden betreffen deontwikkeling van nieuwe materialenzoals kunststof-, glas- en koolstofvezels,waarmee voor de betonbouw nieuwetoepassingsgebieden kunnen wordenontsloten.Aandacht ook voor de duurzaamheid.Met name de zorg voor en het onder-houd van bestaande gebouwen krijgenveel aandacht. Voor het opsporen vanverborgen gebreken dienen goed func-tionerende beproevingsmethodes teworden ontwikkeld. Het herstel vanschades en de versterking van construc-tiedelen vereisen geschikte materialenen bouwmethodes. De meeste onvolko-menheden en fouten zijn te wijten aanmenselijk falen. Dat vraagt om modernkwaliteitsmanagement: door opleiding,begrenzen van verantwoordelijkheden,keuze van de juiste bouwmaterialen engoedeorganisatievande uitvoering. HetbehoortooktotdetaakvandeDAfStomhet noodzakelijke instrumentariumvoor effici?nte kwaliteitsborging te rea-liseren.Extra budgetten komen beschikbaarvoor onderzoek naar voorzieningen tenbehoeve van de behandeling van afval~stoffen en het omgaan met stoffen diebelastend zijn voor het milieu, met an-dere woorden voor het schoon houdenvan bodem, water en lucht.Een speciaalprobleem daarbij vormt de samenwer-king metbetrokkenindustrie?ndie zichweinig mededeelzaam tonen als hetgaatom de samenstelling van milieube-lastendestoffen.Het toenemen van de deponiekostenvan puin betekent een grote stimulansvoor het gebruik Van beton- en metsel-werkpuin, met name in de wegenbouw.Het heeft inmiddels geleid tot techni-sche richtlijnen voor de toepassing vangebroken materialen. De transport-kosten daarvan steken gunstig afinver-gelijking met de winning en transportvan riviergrind.ToepassingenKenmerkend voor Duitse Betondagenis de show van uitgevoerde werken, zo-wel in eigen land als werken Van Duitseaannemers in het buitenland. Vele aan-nemers stellen er een eer in met de pu-bliciteit over een belangrijk project tewachten totdat daarover op een beton-dag is gerapporteerd. Daarnaastis hetzodat zoveel mogelijk aannemers acte vanpr?sence moeten kunnen geven. On-derstaand een selectie uit het gebodene.BruggenBruggenals vitale elementenineenzichverder ontwikkelende infrastructuurzijn er uiteraard elke keerweer bij. Maarwat de uitvoeringsmethoden betreft, iser ternauwernood nog nieuws onder dezon. Soms geeft men bij de overspan~ning van een bergdal de voorkeur aaneen boogbrug, ook al is deze duurder.Voor een goede landschappelijke inpas-sing van de brug over het dal van deGrosse M?h1 bij Linz (Oostenrijk) wasextra geld beschikbaar om dat te doen.Opmerkelijk is de brug over de Rio Ca-roni in Venezuela, een 30 m brede brugvoor auto- en treinverkeer met eenmiddenoverspanning van 214 m. Dedraagconstructie bestaat uit stalenhoofdliggers waarop een betonnen dekis aangebracht. Het op een verloren sta--49,14y-39,11---.Y--44,63~?????c=...::-:::.=.-=--=-- ?? ? I:".1 1 ?1'J'~? n11,???II,,t:2~:1 -----~-=-~.II?~I .1 1?I . I 1 ::I 'l1 ? :r'1 u.III, .II,,, .52 Cement 1991 nr. 9Alternatieven voor spoorUjnen opballastbedInteressant is de ontwikkeling van debetonnen onderbaan voor spoorwegen.De Duitse spoorwegen hebben name-lijk een systeem ontwikkeld voor eenvoegloze gewapend-betonplaat met di-recte spoorstaafbevestiging: het Rheda-systeem. Een alternatief daarop is eendoorgaande plaat waarin betonnendwarsliggers zijn aangebracht. Daaropworden, zoals gebruikelijk, de spoorsta-ven bevestigd. De inbouwvan de spoor-staven in de plaat bij het Rheda-systeemblijkt arbeidsintensief, waardoor hetmet concurrerend is met het tradi-tionele ballastbed. De geprefabriceerdedwarsliggers bij hetalternatieve systeemworden door trilleninde plaatgebracht.Uit proevenis gebleken dat de plaatsingop deze wijze zeer efficient verloopt,ook indien het jonge beton van dedraagplaat een zeer lage consistentiebe-zit. En het blijkt uiterst nauwkeurig tegaan met een maattolerantie van 1 mmoDe plaatsing is geheel gemechamseerd,waardoor met een drieploegensysteemeen dagproduktie van 500 m kan wor-den bereikt. De ervaringen aan de handvan een proefproject (2782 m in deMarktsteintunnel) zijn dermate succes-vol, ook in kostentechnisch opzicht, datde Duitse spoorwegen overwegen omde meuwe spoorlijn tussen FrankfurtenKeulenvolgens deze methode te realise-ren. De draagplaat in genoemde tunnelwerd na het aanbrengen van de dwars-liggers om akoestische redenen voor-Fundering MessetunnDe karakterisering van bijzonder geldtmet alleen voor de Messeturm als ge-heel, maar ook voor de fundering. Dezebestaat uit eenzware betonplaatvan 6mdikte met daaronder een paalfundering.De funderingsgrondslag wordt ge-vormd.door achtereenvolgens 8 m op~gebrachte grond enzand uithet tertiairetijdperk en vervolgens tertiaire klei totop grote diepte. Doorde combinatievaneen zware fundatieplaat en palen, eenzwemmende paalfundering genoemd,konden de zettingen aanzienlijk wor-den beperkt. Plaat en palen dragen elkThans is in Frankfurt een bankgebouwvan 186 m hoogteinuitvoeringwaar eensterkteklasse B 85 wordt toegepast. In-middels zijn in het werk gern?ddeldewaarden van 112 N/mm2gemeten.De 40 m hoge top werd inzijngeheel alseen geprefabriceerde constructie ge-monteerd.Ongetwijfeld een hoogwaardig bouw-werk, maar geen hoogwaardig beton.Daar was men toen nog met aan toe. Nuwel, onder invloed van ontwikkelingenin de USA, overgebracht via een Duitsedochterondernern?ng. Daar wordt alsinds langere tijd hoogwaardig betontoegepast. Hierbij kan worden gewezenop het vorigjaar gereed gekomen kan-toorgebouw'311 South Wacker Drive'in Chicago,dateenhoogteheeftvan 292m: hethoogste betongebouw terwereld.Deconstructie bestaat uitwandschijvenin de kern en een ruimtelijk raamwerkals gevelconstructie. Voor de verticaleconstructiedelen (47000 m3 beton) wer-den sterkten bereikt van 62 tot 100N/mm2?De uitvoering, vooral de co?rdinatietussen het bekisten en betonneren, ver-eiste het uiterste in logistiek opzicht. Erbestond volgens de aannemer een goedeafstemrn?ng tussen bouwwijze en de in-zet van materieel.Hoogwaardig betonDe Messeturmin Frankfurt, met 256 mhet hoogste kantoor in Europa, onder-vindt alom belangstelling. Ook tijdenshet HP-congres 1990 in Hamburg werddaarover gerapporteerd (zie ook Cement1991, nr.9), wat het ontwerp betreft.Overde uitvoering kan nog worden op-gemerkt dat het bouwwerk, gerekendvanaf mei 1988 in 37 maanden moetworden opgeleverd. In september 1990konden de eerste 20 verdiepingen al ingebruik worden genomen. Om een enander op tijd te realiseren werd een glij-bekisting ingezet voor de kern en eenklimbekisting voor de buitengevel. Devloeren werden gestort op een verlorenbekisting van staalplaat.len bekisting gestorte brugdek is inlangsrichting voorgespa.nnen. De door-gaande stalen liggers varieren in hoogtevan 14 m boven de steunpunten tot 5 min het rn?dden van de overspanmng. Zewerden vanuit de beide landhoofdenover de rivier geschoven met eengroot-ste vrije uitkraging van 107 m. Bij hetschuiven van het brugdek werden deliggers ter beheersing van de optreden-de spann?ngen envervorrn?ngen aan pi-lonen afgetuid. Hier wordt gewezen opde samengestelde constructie als oplos-sing voor het overspannen van grote ri-vieren. De opdrachtgever koos vOor sta-len liggers. De aannemer zelf had devoorkeur voor beton.Betonplaat met ingetrilde dwarsliggers als alternatiefvoor de traditionele spoor-baan met dwarsliggers in ballastbedongeveer de helft van de gebouwbe-lasting. Voordat de plaat zijn aandeelvoor zijn rekemng neemt moetende pa-len eerstop hun uiterste draagvermogenworden belast. Dank zij deze construc-tieve oplossing, die inDuitslandvoor detweede maal werd toegepast, kan eendeel van de belasting naar diepere lagenvan de geologisch voorbelaste.klei wor-den geleid. Uitsluitend een fundatie-plaat zouden zettingen van 0,35 m heb-ben gegeven. Deze zettingen zijn doorde omschreven oplossing tot 0,15 m te-ruggebracht. Daarmeezijn met name derisico's van grotere scheefstand van dewolkenkrabber gereduceerd.Voor de controle op zettingen, vervor-rn?ng en verdeling van de belasting is inde grond een omvangrijk meetsysteemt---~~----~~~----~~----~~~-----~~~~..j aangebracht.Zowel de fundatieplaat als de kelderdaarboven bevinden zich beneden degrondwaterspiegel. De eis van water-dichtheid was geboden, daarom zijnstortvoegen vermeden. Dat betekendeeen continue stort van 72 uur om de intotaal 17000 m3beton op zijn plaats tekrijgen.Cement 1991 nr. 9 53zien van een geluiddempende laag 'po-ri?nbeton' (0,12 m).Spectaculaire wandTen behoeve van de ontwikkeling, be-proeving en kwalificatie van brandstofuit vloeibare waterstof en zuurstof tenbehoeve van het Europese raketprojectVulcanus, werd in Heilbronn een be~proevingsgebouwneergezet. Hettoren-achtige gebouw is in twee helften on-derverdeeld. Het oostelijke gedeelte be-slaat de beproevingsruimte waar debrandstof naar de motoren wordt ge-voerd en tot water wordt verbrand,waarmee temperaturen van 1400 K ge-moeid zijn. Hetwestelijke gedeelte be-vat onder meer de enorme opslagre-servoirs voor de brandstoffen. De schei-dingswand tussen beide is berekend opeen explosiedruk met de kracht van 240kgTNT. Descheidingswandheeftspec-taculaire afmetingen van 60 m hoogteen 2 m dikte.De installatie maakt deel uit van de ge-zamenlijke Europese ruimtevaart.MachinefundamentBijzonder is ook de bouw van eenfun-dament onder een papiermachine, deEuro 5genoemd. Hetwordr.de grootstepapiermachine terwereld genoemd, dieper minuut 1400 m papier levert terbreedte van 10 m. De machine staat opeen reusachtig fundament van 225 mlengte en 7 m hoogte. Met de bouw er-van was 8000 m3beton gemoeid. Hetgeheel rust op 150 boorpalen tot 22 mlengte. Het fundament moet een belas-ting van 100 MN overbrengen. De tril-lingeninde constructiedienden totzeerkleinewaarden beperkt te blijvenomdekwaliteit van het papierproduktie niet I---~~~~-------_-_-_-- ---Iongunstig te be?nvloeden. Zo was bij-voorbeeld de eis gesteld datde trillingen Scheidingswand met aanzet vo()r pUonen V()Or hangar luchthaven M?ncheuin het fundament ter plaatsevan de ma-teriaaltoevoer beneden ??nduizendstemillimeter moesten blijven!HangarOfschoon de nieuwe hangar voor deluchthaven M?nchen 2 met twee ge-scheiden ruimten van elk 151 m over-spanning, gekarakteriseerd wordt doorde toepassing van enorme stalen vak-werkliggers, speelt beton in het con-structieve en esthetische ontwerp des-ondanks een belangrijke rol. Enerzijdsvanwege de ranke pilonen waaraan degenoemdevakwerkliggers zijnafgetuid,anderzijds door de brandwerende be-tonnen scheidingswand in het middenmet daarop eveneens pilonen. De twee~maal drie pilonen aan de zijkanten vandehangarzijn54 m hoogenwerdenmetbehulp van een klimbekisting opge-trokken. De brandwerende wand in het54midden, 80 m lang; 30 m hoog en0,30 mdik, kwam met behulp van een glijbe-kisting tot stand. De wand werd ge-bouwd in 13 dagen.De vloer in de hangar is uitgevoerd insectiesvan40 bij 50 m.Erwarenhogeei-sen gesteld: geen scheuren, opnemenvan grote geconcentreerde lasten, stroefen bestand tegen chemische inwerking.Devloeris opgebouwd uitverschillendelagen, van onder naar boven respectie-velijk: verdicht zandpakket, hard-schuimplaten als warmte-isolatie (40mm), een betonnenwerkvloer (50 mm),twee lagen pvc-folie als glijdlaag, een intwee richtingen voorgespannen beton-vloer (0,35 m). Het betreft hier een toe-passing van voorspanning zonder aan-hechting.Nieuwe kansen voor betonnenschalen?De toepassing van betonnen schalenkrijgt mogelijk nieuwe impulsen. Zehebben in het verleden eengrote bloei-periode doorgemaakt, maarvanwege dehoge bekistingskosten bleken zij in dejaren '70 en '80 niet meer concurrerendte zijn invergelijking met andere oplos-singen. Daarentegen groeit de behoefteaan grote overspanningen, zowel voorrecreatieve als utilitaire doeleinden. Dekansen voor betonnen schalen lijken delaatstejarenweer eengunstige wendingte nemendoor de ontwikkelingvan eennieuwe, meer rationele bekistingsme-thode in de vorm van de pneumatischvervaardigde bekisting uit pvc. Elke be-kistingsvorm is daarmee mogelijk. DeCement 1991 nr. 9Voorbeeld van'dotl1es' (inRouenlFrankrijk), een tl10dern conceptvoor betonnen schaalconstructies Bevordering duurzaamheid betonL..-_-~~~~~~~~----laanvankelijk onstabiele vorm wordtdoor het aanbrengen van een overdrukin de binnenruimte van de bekistingvoorgespannen. De betonnenschaal kanzowel aan de buiten- als de binnenzijdevan de bekisting worden aangebracht.Ook is het mogelijk te kiezen voor pvcals verloren bekisting of deze opnieuwte gebruiken.Er zijn inmiddels in verschillende lan-den schaaldaken volgens dit idee gerea-liseerd.Hettypewaarbij de betonnenschaal aande binnenzijde van de pvc-huid wordtaangebrachtlijkthetmeestkansrijk. Hetmembraan vormt na zijn functie als be~kisting een waterdichte buitenhuid.Tussen dit membraan en de betonnenschaal kan desgewenst een isolatielaagworden aangebracht. Het beton kanworden aangebracht met behulp vaneen spuitmethode en kan al dan nietvanwapening zijn voorzien.M.G.P.Nel?ssenCement 1991 nr. 9Gepresenteerd tijdens de Duitse Betondag: een kunststofVoering voor bekistingen,waardoor een dichter betonoppervlak zou worden verkregen. Een produktvan DuPont de Nemours (Zemdrain genaamd) van polypropyleen(thermisch verstevigd),0,7 mm dik (bij een druk van 200 kN/m2), dareenvoudig aan te brengen is. De laagvoert het water en de lucht afdie tijdens het verdichten uit de betonspecie treedt.Het opnamevermogen van de laag bedraagt 0,5 liter per m2? Het transport heeftplaats via pori?n van maximaal 0,070 mmoDe f~ne (cement)deeltjes aan het oppervlak worden tegengehouden. Als resultaatwordt een dichter en gaver oppervlak genoemd met minder pori?n, een groteredruksterkte en een betere weerstand tegen carbonatatie.Het produkt maakt de toepassing van een ontkistingsmiddel overbodig.Hetmateriaalwordtop rollengeleverd tot 5,20 m breedte.OndermeerisZemdraintoegepast bij de bouw van een viaduct in de Al6 bij Arnsberg (Sauerland).Defoto (vanDuPont) toonteenduidelijkverschil tussenbetonmeteengebruikelij-ke bekisting en een bekisting voorzien van Zemdrain.55