C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gD et ailleringcement 2002 738Winnaar van de prijsvraag voorhetnieuwemuseumin1998werdaanvankelijk het architectenbu-reau St?rm en Wolf uit Z?rich.Hun inzending betrof een po?-tischontworpengebouw,datwerdgekenmerkt door een grootscha-lig ruimtelijk interieur. Hun ont-werp kende echter ook een han-dicap: het was 2,4 m hoger dan dewettelijk toegestane 15 m. Deson-danks koos de jury voor dit ont-werp, in de wetenschap dat zij hetprobleemvandetevoorzienejuri-dische complicaties aan de archi-tecten en de overheid kon overla-ten. In diezelfde periode mochtoverigens,slechtstweebouwblok-ken verder en in een niet-open-bare zone, het bankgebouw vanHansHolleindetoegestanehoog-te zelfs 11 m overschrijden, doorzich te beroepen op oude wetge-ving.V e r t r a g i n gOm hun museum aan de juridi-sche kaders te kunnen aanpassenzouden St?rm en Wolf hun oor-spronkelijke concept geweld aanmoetendoen.Aanvullendebeper-kingen waren een moeilijke bo-demgesteldheid en een met nogtwee opdrachtgevers gezamenlijkte beheren bouwplaats. De op-drachtgevers, die door allerlei in-spraakprocedures al aanzienlijkevertraginghaddenopgelopen,wil-den daarbij geen risico van verde-re vertraging. Aanpassing van hetgeldende bestemmingsplan metbetrekking tot de bouwhoogte, ofde toepassing van een nieuwezoneinhetplanwerdengeenseri-euze opties geacht.Het winnende ontwerp werd tochaanbesteed en enkele aannemerswerkten al aan een offerte. Vijf da-genvoordesluitingsdatumkregenzij echter ook nog de tekeningentoegestuurd van het voorlopigeontwerp van de tweede-prijswin-naar, met de eis op tijd een aan-biedinginteleveren.Ditontwerp,van het eveneens Zwitserse archi-tectenteam Morger, Degelo enKerez, werd gekenmerkt doorneutrale en eenvoudige ruimten,alsmedeeengeveluitgepleisterdebakstenen. Bovendien waren ergeen problemen met het bestem-mingsplan.Deze situatie met ontoereikendeDe zwarte Liechtensteinermonoliet*) Hana Cisar is architect/architectuurpublicist in Zwitserland. Haar speciaal voor Cement geschreven bijdrage is vertaald door CarolienSteenbruggen, Van Dam & PartnersHana Cisar, dipl. Arch. ETH/SIA, Z?rich*)In augustus 2000 deed de particuliere Stiftung zur Errichtung eines neuenMuseums ter gelegenheid van het nieuwe millennium het land Liechtensteineen nieuw kunstmuseum cadeau. Daarmee werd tevens een primeur in betonopgeleverd. De 65 meter lange en 15 meter hoge, zwarte monoliet in het cen-trum van Vaduz riep in de bouwwereld vrijwel direct nieuwsgierige bewonde-ring op. Inmiddels is het project onderscheiden met de prijs voor voorbeeldigeinterdisciplinaire samenwerking. Is Zwitserland het land van de 1001 vaardig-heden en Liechtenstein het land van de 1001 mogelijkheden?1 | Het Kunstmuseum in decontext van VaduzC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gDet ailleringcement 2002 7 39gegevensenondergrotetijdsdrukontstane offertes, vormde het be-gin van een proces waarin de aan-nemer een verhoogd risico liep.Samen met latere wijzigingenleidde dit tot niet voorziene kos-ten en talrijke meerwerknota's.H o g e e i s e nDe opdrachtgever eiste een zwar-te, dilatatieloze betongevel zonderzichtbare naden. Om de bij debouw van een dergelijke gevel teverwachten problemen te onder-vangen, alsook om de verschil-lende aansluitingen van gevel endak en de integratie van dakra-men en verlichting optimaal op telossen, werd op een andere locatieeen 1:1 tentoonstellingsruimte alsproefmodel gebouwd. Op basisdaarvan werd geconcludeerd datde gangbare betonrecepten en degebruikelijke manier van beton-storten tot ontmenging van hetbetonmengsel zouden leiden.Het risico van scheurvormingwerdgeminimaliseerddoorbasalt-split in plaats van riviergrindvoor te schrijven. In vergelijkingmet riviergrind is dit scherper endaardoormindereenvoudigtever-werken. Het betonmengsel wordtechterstabieler,omdatdetoeslag-materiaalkorrels in elkaar haken.Het split, voornamelijk zwart metkleine hoeveelheden groen basaltenindrieverschillendekorrelgroe-pen (8-16, 16-32 en 32-64 mm),werd uit een groeve in Beieren bijde bouwplaats geleverd en inaparte silo's gestort. Een vierdesilo werd gebruikt voor een fijnmengsel(0-8mm)vanrondbasalt-zand uit Untervaz (Rijndal inGraub?nden). Verder werd hetzwartepigmentPotaschegebruikt,een natriumsulfaatas afkomstiguit ertsovens.Een zwart oppervlak leidt tot tem-peratuurverschillen in de geveldie kunnen oplopen tot 100 ?C.Om bij het storten de verhoogdekans op scheurvorming in de ge-vel binnen de perken te houden,werd 50 mm onder het oppervlakeen dicht wapeningsnet aange-bracht, met kenmiddellijn van14 mm en een maaswijdte van150 mm.W i j z i g i n g e nVanwege de co?rdinatiekosten ende noodzakelijke precisie bij deuitvoering voerde de projectleidervan de opdrachtgever een kwali-teitsmanagementsysteem in. Zowerd bijvoorbeeld elke leveringvanbetonspeciedoordezelfdeper-sonen gecontroleerd en verwerkt.Toch kon niet alles van tevoren zoworden gepland als bouwen metbeton vereist: leidingverloop enplafonds werden tussentijds ge-wijzigd,zodaterachteraftochnogmoest worden gefreesd.Een bijkomend probleem warende installaties. Zo was er voor deventilatie geen schacht voorzienenmoestendeventilatieleidingenwordenopgenomenindebinnen-wanden, die logischerwijs ookzonderdilatatiesmoestenwordengebouwd.U i t v o e r i n gAanvankelijk wilde geen enkeleuitvoerder op ??n dag betonstor-ten tot 8 m hoogte, in plaats vande gebruikelijke 3 tot 4 m. Als be-ton vanaf deze hoogte wordt ge-stort, is de kans op ontmenginggroot. Als oplossing is de buiten-ste bekistingswand tot 8 m hoog-te gesteld en de binnenste tot 4 mhoogte. 's Morgens werden deeerste 4 m gestort; daarna werd debinnenste bekistingwand tot 8 mgesteld en konden de resterende4 m via een trechter worden ge-stort. Voor een betere hechtingtussendeverschillendestortlagenwerd het stortvlak uitgekrabd.Om het patroon van de verschil-lende korrelgrootten van toeslag-materiaal te kunnen zien, is eenlaagdikte van 5 tot 7 mm van hetbetonoppervlak afgeslepen. Volle-dig automatische machines kon-den in deze omstandigheden nietworden ingezet. Daarom is hand-gereedschap gebruikt; tien arbei-ders zijn vijf maanden lang con-tinu bezig geweest! De holten,ontstaandooruitbrekenvangrind-2 | Een verlicht plafond dektde bovenste tentoonstel-lingsruimte af3 | Geveldoorsnede1 Glasdak2 Zonweringslamellen3 Beloopbaar glasdek4 Geslepen betonop-pervlak5 Stofdek6 Schoon beton7 Schuimwol isolatie8 Luchtspouw9 Gipsplaat10 Stucwerk11 Beglazing12 RaamkozijnC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gD et ailleringcement 2002 740korrels, werden na het slijpendichtgesmeerd waarna het opper-vlak werd gepolijst. Aansluitendwerd de gevel met hete was ge-?mpregneerd en gehydrofobeerd.A a n n e m i n g s c o n t r a c te n g a r a n t i eOvereenkomstig de regelgevingstaat een hoofdaannemer borgvoor de bouwkosten en de ople-veringstermijn en is aansprake-lijk voor eventuele bouwschades,.De opdrachtgever stelde ongeveer30 miljoen Zwitserse Frankenbeschikbaar voor de bouw. Inclu-sief het proefmodel van 1,3 mil-joen kostte de gevel totaal onge-veer 3,5 miljoen en werd daarmeetweederde duurder dan de oor-spronkelijke, gepleisterde bakste-nen gevel.Inmiddels zijn de vragen omtrentaansprakelijkheid en garantiesopgelost. Aangezien het resultaatvoldoet aan de sterkte-eisen zoalsgesteld in de betonvoorschriften,heeft de hoofdaannemer garantiegegeven op de betonkwaliteit, vol-gens de Zwitserse betonnormen.Voor andere potenti?le risico'sdie als gevolg van de bijzondereexpositie van het beton kunnenontstaan, zoals haarscheuren endampdiffussieproblemen,waseenwaarschuwing afgegeven en deaansprakelijkheiddaarvoorisover-genomen door de opdrachtgever.Ook als een aannemingscontractniet onder zulke verzwarendeomstandigheden tot stand komt,zijn er in het algemeen toch nogdenodigevalkuilen.Wanneereenopdrachtgever ondanks onduide-lijke en summiere omschrijvin-gen in het contract de hoogstekwaliteitseisen wil afdwingen enaan de opleveringstermijn wilvasthouden, met het geldendeboetebeding achter de hand, ver-keert de aannemer in een neteligepositie. Als de opdrachtgever danook zijn thuisvoordeel (Zwitsersebouwonderneming in Liechten-stein ? red.) gerechtelijk dreigt uitte buiten, heeft de aannemerslechts de keuze uit krasse maat-regelen om te reageren. Hem restniets anders dan terug te grijpenoparbitrageofdeafkondigingvaneen bouwstop, een middel dat totnu toe door niemand is gehan-teerd. Projectgegevensopdrachtgever:Stiftung zur Errichtung eines Kunst-museums Liechtensteinarchitect:Morger, Degelo & Kerez, Baselconstructeur:Wenaweser & Partner AG, SchaanFrey & Schwartz, Baarhoofdaannemer:Karl Steiner AG, Z?richbetonbouw:Feldmann AG, Biltenbetontechnologie:Pr?ftechnik HF AG, Berneckslijp- en polijsttechniek:K. Studer AG, Frickuitvoeringstermijn: 1998-20005 | Detail van het betonoppervlakfoto's: Deutsche Bauzeitung/Wilfried Dechau4 | Om de gepolijste gevelmooi te houden, is kost-baar onderhoud nodig.Twee jaar na opleveringwerd de eerste onder-houdsbeurt uitgevoerd.Twee mannen hadden erzes weken lang eendagtaak aan