C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gWater b eh e ercement 2000 740Voor het thans in uitvoering zijndegebied Leidsche Rijn bij Utrecht,waar de komende jaren circa 30.000woningen gebouwd zullen worden,is een uniek en innovatief waterhuis-houdingssysteem ontworpen. Deessentie van dit systeem is hetopvangen en het vasthouden vanhemelwater. Dit gebeurt voor eendeel door berging in de grond envoor een deel door berging in openwater. De hoofdlijnen van het sys-teem worden uiteengezet.L e i d s c h e R i j n i n h e t k o r tHet gebied Leidsche Rijn, dat zijnnaam dankt aan de gelijknamigegekanaliseerde rivier, ligt aande westkant van de gemeenteUtrecht gedeeltelijk op het grond-gebied van de gemeente Utrechten deels op dat van de gemeenteVleuten-De Meern. Na 1 januari2000isgeheelLeidscheRijn,doorgemeentelijke samenvoeging vanUtrecht en Vleuten de Meern,Utrechts grondgebied.HetAmsterdam-Rijnkanaalvormtde oostgrens van het gebied. Inhet noorden vormt de in weste-lijke richting afgebogen rijksweg2 de grens en in het zuiden rijks-weg 12.De A2 wordt in het stedenbouw-kundige plan ge?ntegreerd. Dezeweg zal in westelijke richtingworden opgeschoven en over eenlengte van 2 km geheel of gedeel-telijk worden overkapt.In oost-west richting wordt hetgebieddoorsnedendoordespoor-weg van Utrecht naar Woerden.De kernen Vleuten en De Meernliggeninhetwestelijkdeelvanhetgebied. De totale oppervlakte be-draagt 2.560 ha.In het gebied zullen in totaal30.000 woningen worden ge-bouwd; 20.000 woningen in deeerste fase tot 2005 en 10.000woningen in de tweede fase van2005 tot 2015.Overeenkomstig het nationalemilieubeleid wordt in LeidscheRijn op tal van punten rekeninggehouden met een verantwoordmilieubeheer. Als bijzonderhe-den moeten worden genoemd hetwaterhuishoudingssysteem en deenergievoorziening.De essentie van het waterhuis-houdingssysteemishetopvangenen het vasthouden van hemelwa-ter.Ditgebeurtdeelsdoorbergingin de grond, deels door berging inopen water.Voor berging in open water is intotaal 175 ha water gereserveerd.H e t w a t e r h u i s h o u d i n g s -s y s t e e mAlgemeenTraditioneelhebbenstedelijkege-bieden in Nederland ??n geza-menlijk rioolstelsel voor zowelafvalwater als regenwater. Via hetriool gaat dit water naar een zui-veringsinstallatie, waar het wordtgezuiverd en afgevoerd. Dit kostveel energie en de zuivering ver-loopt weinig effectief. Het nau-welijks vervuilde regenwater zoubeterkunnenwordenhergebruikt.Vooral bij de aanleg van nieuwewijken en industriegebieden be-staat de gelegenheid om op eenandere wijze met water om tegaan.Ditbetekenthetdoorbrekenvan de spiraal van het vermengenvan vrijwel schoon met vuil water.Dus houd schoon water schoonen reinig vuil water op de meesteffectieve wijze. Bij de voorberei-dingendeaanlegvanLeidscheRijnheeft het Projectbureau LeidscheRijn deze spiraal doorbroken.De waterhuishouding inLeidsche Rijning. S.J. Eijgenraam, Bureau S.E., Gouda1 | Wadi ingezaaid metgrasmengselfoto: Henk van der VeenO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eWater b eh e ercement 2000 7 41Het ontwerpBij het ontwerpen van een water-huishoudingssysteem gaat hetvooral om:? het bieden van mogelijkhedenvoor de opslag van water;? het bieden van mogelijkhedenvoor het zuiveren van water;? het cre?ren van een samen-hangend netwerk van ecologi-sche en recreatieve verbindin-gen.Wateropslag kan op twee manie-ren worden gerealiseerd: in debodem en in het oppervlaktewa-ter. Bij Leidsche Rijn gaat de voor-keur uit naar infiltratie in de bo-dem, omdat gebruik kan wordengemaakt van in de bodem aanwe-zige ruimte. In de hogere delenis infiltratie goed mogelijk. In dete bebouwen lagere delen gaat datniet. Opslag gebeurt hier in hetoppervlaktewater.De aandacht voor een duurzaamwaterhuishoudingssysteem leidtzototeenverschillendgezichtvanhet hoge en lage deel van de stad.Weinig open water in de hogeredelen, waar immers het accent opinfiltratie ligt en veel open waterin de lagere delen.Of het nu gaat om infiltratie of omberging in het oppervlaktewater,in beide gevallen wordt door zui-vering een waterkwaliteit ver-wacht, die voldoet aan hoge nor-men. In de grotere waterplassenen zeer waarschijnlijk in groteredelen van het stelsel zal de kwa-liteit voldoende zijn voor eenzwemwaterfunctie.Het waterhuishoudingssysteemvan Leidsche Rijn is opgebouwduit vier niveaus? eerste niveau: het regionaleniveau waarop het waterhuis-houdingssysteem van het ge-bied Leidsche Rijn verbondenis met de boezem, het Amster-dam-Rijnkanaal en de LeidscheRijn;? tweede niveau: de hoofdwater-gangen inclusief de Haar-rijnse plas, ofwel de ruggen-graat van het systeem;? derde niveau: de watergangenin de wijk;? vierde niveau: de verzamel-punten voor het regenwater.De werking van het systeemTraditioneel wordt in Nederlandhet regenwater van daken enstraten via goten en kolken afge-voerd naar het riool. In LeidscheRijn echter loopt het water doorde straat en geulen of drainagenaar de verzamelpunten van hetvierde niveau.In het lage stadsdeel lozen derge-lijke verzamelpunten op hetoppervlaktewater.Deslootwaarinhet regenwater terechtkomt isde wijkwatergang op het derdeniveau.Indezewatergangkanhetpeil zo'n 30 cm fluctueren. Ditbetekent bergingscapaciteit.In het hoge stadsdeel is het water-systeem anders zichtbaar. Hierwordt dezelfde regenbui vandaken en straten afgevoerd naarzogenoemde wadi's: greppels dienormaal droogstaan en zich bijregen vullen (foto 1 en 2). Vanuitdeze wadi's zakt het water weg inde ondergrond. Water dat in debodeminfiltreertwordtgezuiverddoor de passage van een filter(foto 3). Het schone infiltratiewa-ter zakt voor een deel weg naar hetgrondwater; voor een deel komthet als kwelwater naar boven inhet natte deel van de stad.Ook in het droge stadsdeel be-staan enkele watergangen, maarveel minder dan in het natte deel.De bodem heeft immers nietaltijd voldoende infiltratiecapaci-teit, zodat afvoer via open wateraltijd mogelijk moet zijn.In het systeem is altijd sprake vaneen zekere circulatie ter willevan de zuurstofhuishouding. Ditbetekent een kleine maar gestagestroom van de wijkwatergangnaar de hoofdwatergang op hettweede niveau. Indien door veelregenval het waterpeil in dewijkwatergangen sterk stijgt danzullen deze meer water naar dehoofdwatergangen afvoeren.Een belangrijke functie van dehoofdwatergangenishetverdelenvan water. Indien er door hevige2 | Wadi ingezaaid metbloemenmengselC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gWater b eh e ercement 2000 742regenvaleengrootwateraanbodisdan zullen de hoofdwatergangenhun overschot afleveren aan degrote wateroppervlakten in Leid-sche Rijn, zoals de Haarrijnseplas en de plassen in Leuterendeen Veldhuizen. Deze plassen zijnzo groot, dat het heel lang en heelveel kan regenen voordat deze volzijn. In een traditioneel gebouw-de stad zou dat niet kunnenomdat:? de ruimte ontbreekt;? een vast peil wordt aangehou-den;? het schone regenwater nietapart wordt gehouden.In Leidsche Rijn blijft het eersteniveau, dat van de boezem, gro-tendeels buiten beeld. Alleen inextreme situaties wordt water in-of uitgelaten.Om de kwaliteit van het in te latenboezemwater zodanig te verbete-ren, dat het op niveau komt vande waterkwaliteit van LeidscheRijn is een zuiveringsfilter ont-worpen. Het zuiveringsfilter is inzijnoppervlakteafgestemdopeenbehoorlijke hoeveelheid in telaten water, voldoende voor eengemiddeld droog jaar.Van het verharde oppervlak in dewoongebieden wordt 80% nietaangesloten op de riolering (foto4 en 5). De oppervlakte van 175 hawater in het gebied is voldoendevoor een goed functionerendewaterhuishouding.De verblijftijd en circulatie vanwater in het systeem scheppen devoorwaarden voor een goedewaterkwaliteit.Regenwaterdatopde straat valt is niet schoon, maarde zuivering die het in het verza-melpunt ondergaat is voldoende.Een belangrijke bijdrage aan hetschoon houden leveren de wijk-watergangen, de hoofdwatergan-gen, de waterplassen en het zui-veringsfilter tezamenKosten en risico'sVanzelfsprekend zijn de kostenvoor het waterhuishoudingssys-teem van Leidsche Rijn in beeldte brengen. Een goede vergelij-king echter van deze kosten metdie van een traditioneel ontwik-kelingsgebied is niet gemakkelijkte maken. Daarvoor is de schaalvan dit gebied te afwijkend. Welzijn enkele algemene opmerkin-gen te maken.In verband met de ecologische enrecreatieve functie van het waterzal in Leidsche Rijn ten behoevevan de weg- en railinfrastructuurvaker voor bruggen moetenworden gekozen.Daar staat tegenover dat de riool-waterzuivering niet alleen kleinerkan worden gebouwd, maar ookheel wat effici?nter kan werkendan normaal. Immers behalvehet afvalwater behoeft alleen hetregenwater van industrieterrei-nen, doorgaande wegen en plei-nen te worden verwerkt.Ook op- en wegpompen van waterzal in Leidsche Rijn nauwelijksnodig zijn. Overstorten van hetriool, die bij normale stedelijkegebiedenvantijdtottijdvoorover-last en ergernis zorgen, zijn gro-tendeels van de baan.Het waterhuishoudingssysteemvan Leidsche Rijn is zodanig ont-worpen op basis van normen voorregenwaterafvoer en watercircu-latie, dat het zeer betrouwbaar is.In een bestaande stad staan doorverstopte kolken de straten nogwel eens blank. Dit zal in grotedelen van Leidsche Rijn niet meerkunnen.De straten worden zo aangelegddat het regenwater altijd naar eenwadi of sloot kan stromen (foto 6en 7). Bepaald bewonersgedrag isechter een risico en reden omgoede voorlichting aan de bewo-ners te gegeven (tabel 1).A p a r t w a t e r v o o r w a s s e ne n s p o e l e nIn Leidsche Rijn zijn bijzonderemaatregelen genomen om ecolo-gisch verantwoord en zuinig metwater in huis om te gaan. Dwarsdoor het gebied loopt de trans-portleiding naar de Kennemer-duinen met gedeeltelijk voorge-3 | Drainriool wordt, omkleed met filterdoek, ingegraven in wadi4 | Voorbeeld van bovengronds aanbieden van hemelwater5 | Waterdoorlatende verhardingO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eWater b eh e ercement 2000 7 43zuiverd water. Dit water is heelgeschikt voor wassen, spoelen ensproeien in huis. In Leidsche Rijnis vanaf deze transportleiding eenapart leidingennet aangelegd,waardoor dit zogenaamde huis-houdwater in de huizen kankomen. Voor de bewoners leverthet gebruik van dit huishoudwa-ter een besparing op de jaarlijksewaterrekening op van circa 25%.Voor het milieu levert het eenbesparing aan zuiveringskostenop. Immers het zuiveren vanwater naar drinkwaterkwaliteitvergt nog eens extra energie.Duurzaam waterbeheerVoor Leidsche Rijn is een degelijkwaterhuishoudingssysteem ont-worpen, dat bovendien intensiefis getoetst. Daardoor zal in allegevallen een goed werkend sys-teem voor de nieuwe stad ont-staan. Voor een blijvend duur-zaam waterbeheer zal echter tealle tijde medewerking van allebetrokkenen noodzakelijk zijn. sTabel 1 | Handleiding voor bewonersonderwerp het beste voor het een redelijk alternatief zeker niet doen reden/achtergrondwatersysteemhonden uitlaten hond uitlaten op honden- gebruik maken van de hond in wadi, hond uitwerpselen vervuilen grondtoiletten juiste afvalbak in goot uitlaten en grondwaterauto auto wassen op de daarvoor auto wassen met een olie/koelvloeistof op straat of vuil, vet, olie en moeilijk afbreekbare zeepbestemde autowasplaatsen biologisch afbreekbare in putjes, auto wassen met niet verontreinigen de bodem en dus het grond-of -wasserette zeep of slecht afbreekbare zeep water; waterdoorlatende stenen raken verstoptwaterdieren niet voeren! voeren op de kant, niet meer voeren dan eenden voerresten `bemesten' het(eenden) voeren in het water opeten water en veroozaken algengroeigeen rommel op afval in afvalcontainers afval in andere dan dichtst- los afval op straat afval vervuilt de werking van de wadi'sstraat gooien bijzijnde afvalcontainers en andere watersystementuinafscheiding hagen of ander groen tuinhout met FSC- verduurzaamd tuinhout uitlogen is slecht voor hetkeurmerk, staal, steen watersysteemvuurwerk bescheiden vuurwerk bescheiden siervuurwerk; vuurwerk in wadi, water de zware metalen uit siervuurwerkafsteken op stoep en oprit; vuurwerkresten de vol- en rietkragen; afval zijn schadelijk voor planten en dierenresten direct opvegen gende ochtend opruimen lagen liggenonkruid bestrijden met de hand verwijderen bestrijden met milieu- chemische bestrijding chemische bestrijdingsmidde-vriendelijke middelen len in de bodem zijn schadelijk(organische vetzuren) voor planten en dierengrond en zand op grond of zand in zakken grond of zand storten direct op doorlatende veel verhardingen zijn waterdoorlatend;straat aanvoeren op een stuk zeil en vegen klinkers zand of grond verstopt deze stenen enbelemmert de waterafvoergrond afvoeren grond zoveel mogelijk grond uit de tuin afvoeren grond in het openbaar het openbaar groen en wadi's dienen voorverwerken in eigen tuin; naar het kringloopcentrum groen of in wadi storten de afvoer van regenwater; afvoer nietzo weinig mogelijk belemmerenverharding aanbrengenNadere informatie: Informatiecentrum Leidsche Rijn,Verlengde Vleutenseweg 32, 3541 BG Utrecht,tel.: 030 286 3850 fax: 030 286 3860, internet:http://www.leidscherijn.nl6 | Bovengrondse afvoer van regenwater naar wadi 7 | Wadi met overstort naar open water