I IARCHITECTONISCHONTWERP I IDE VRIJE VORMEN VANOSCAR NIEMEYERDe rechte ly'n is mensely'k} degebogen lij'n isgoddelijk (Le Corbusier)Karel Vollers, architect, AmsterdamWalter Gropius noemde Oscar Niemeyer eens, vanwege zijn vrije vormgeving enzelfexpressie, de paradijsvogel onder de architecten. De ontwikkeUng van deze vogelis interessant, vooral wat betreft zijn beeldtaal. Hij is representant van een generatiedie een nieuwe Braziliaanse architectuur ontwikkelde, terwijl de rest van de wereldgebukt ging onder oorlogen. Zijn recente creaties laten zien dat Niemeyer aanbevlogenheid nog niets heeft ingeboet. In dit artikel schetst Karel Vollers het levenen werk van Oscar Niemeyer.1 hnpressie van het monumentTortura Nunca Mais (Nooit MeerMartelen), Rio de Janeiro (nog nietuitgevoerd)reen heeft gelijke rechten op een wo-ning.2 Oscar Niemeyer peinzend over hetontwerp voor het monumentTortura Nunca MaisLevensloopOscar Niemeyer - voluit Oscar Ribeirode Almeide de Niemeyer Soares - is 15december 1907 in Rio deJaneiro gebo-ren. Zijn groteleermeesteris Lucio Cos-ta, die ook nu nog actiefis als architect(fig. 2).In de dertigerjaren, toen hij op het bu-reau van Lucio Costa werkte, heeft hijnaam gemaakt als mede-ontwerper vanhet Ministerie voor Opvoeding en Ge~zondheid in Rio. Dit gebouw, een afge-Controversi?le omstandighedenzijn ty-perend voor hem; het werken voor eenrijke elite wordt hem vaak verweten.Duidelijk stelt hij dat zijn hoofddoelwas het bouwen van een goed functio-nerende, mooie stad voor de toekomst.Zijn stelling is dat een architect de we-reld niet kanveranderen. Voor verande-ringen moetje de barricadenop, niet ar-chitect worden. Hij is dan ook niet al- l-,~~~~~~~~~~~~~~---'leen architect, maar besteedt ook nogveel tijd aan politiek. Sociale woning-bouw vindt hij onzin; het is een eufe-misme voor te kleine woningen. Iede-Desolidariteit op zijn bureau met dear~me bevolkingsgroepen is groot. Ook nunogvraagt hij voor sociaalge?ngageerdeprojecten nauwelijks honorarium.Als communist heeft hij in dienst vaneen toch vrij totalitair systeem het me-rendeel van de futuristische gebouwenin de hoofdstad Brasilia ontworpen.weerloos op~;spieste mens roepenweerstand op (fig. 1). Sommigen haddendaarentegen het monument liever voorhet politiekantoor gebouwd gezien,waar de martelingen hebben plaats ge-vonden.Oscar Niemeyer is sin.ds 1945overtuigd communist. Hetonlangs geopende Monumentvoor Latijns-Amerika, dat verbeteringbeoogt van de sociale positie van de di-verse volkeren, is daarom een kolfje naarzijn hand (een reportage over dit projectverscheen in het vorige nUmmer vanCement).Ookbij de oprichtingvan andere sociaalge?ngageerde monumenten is hij nauwbetrokken. Een ontwerp gewijd aan dedrie staalarbeiders die bij de staking innovember 1988 door het leger werdendoodgeschoten, is begin mei 1989 ge-bouwd; het project is gefinancierd doorhun collega-arbeiders. Enkele uren nade inauguratie is het door een bomaan-slag zwaar beschadigd. Er vielen geengewonden. Demonstratief stelt Nie-meyer deherstelwerkzaamheden nu uit.Een ander monument, Tortura NuncaMais (nooit meer martelen), herdenktde folteringen tijdens het regime. Hoe-wel volgens Oscar Niemeyer de funde-ring hiervoor al ligt, is de uitvoering nogniet helemaal zeker. Zowel de situeringin het Flau?ngopark, een recreatie-gebied langs eenvan de strandenvan RiodeJaneiro, als de bruteweergavevan een16 Cement 1989 nr. 7/8leide van een ontwerp gemaakt door LeCorbusier, was de doorbraak van demoderne Braziliaanse architectuur.Tijdens dit project kwam hij in contactmet Juscelino Kubitschek, burge-meester van Belo Horizonte, hoofdstadvan Brazili?'s meest welvarende deel-staat Minas Gerais. Van hem kreeg hij in1942 enige opdrachten die het uitgaan-sleven moestenverrijken, zoals een casi-no,jachtclub, restaurant en een kerk, al-le aan het meer van Pampulha. Ruim 10jaarlaterbenoemdeKubitschek, inmid-dels president van Brazili? geworden,Oscar Niemeyer tot hoofdarchitect vande Novacap, de organisatie verant-woordelijk voor de bouw van Brasilia.Gedurende die periode heeft hij zijn ei-gen bureau opgeheven; hij werkte inoverheidsdienst voor een vrij laag amb-tenarensalaris.De nieuwe hoofdstad, ontworpen doorLucio Costa, werd in vier jaar uit degrond gestampt.Na de staatsgreep van de generaals in1964 kon hij niet meer rekenen op debescherming van Kubitschek. Het wer-kenwerd hemvanwege zijncommunis-tische overtuiging steeds moeilijker ge-maakt. Uit protest besloot hij het land teverlaten. Zijn vrijwillige ballingschapduurde 10 jaar. Dit weerhield hem erniet van het hoofdkwartier voor het le-ger inBrasilia te ontwerpen, dat in 1968werd opgeleverd.Inde periode tot 1974 heefthij indiverselanden gebouwd: in Parijs het hoofd-kwartier voor de communistische partijen een arbeidsbureau, in Milaan hethoofdkantoor van uitgeverij Monda-dorie, in Algiers het Ministerie vanBui-tenlandse Zaken en in Istanbul een uni-versiteitsgebouw.Ook in Israel maakte hij enige ontwer-pen: een stadsplan voor in de Ne-gevwoestijn en enkele woningen.Vaak tekende hij aan 50 projecten tege-lijk. Niemeyerprobeertzich tothetont-werpen te beperken. De uitwerking ende bouwbegeleidingdelegeerthij zoveelmogelijk naar andere architecten. Zijnbureau is heel klein, bevolkt met oudegetrouwen. De afhankelijkheid vanpartners voor de uitwerking maakt datde afwerking van zijn gebouwen ver-schillend in kwaliteit is. Ook laten ge-forceerd korte bouwtijden sporen na.Zojuistis hethoofdkantoorvan hetdag-blad l'Humanit? in Parijs geopend, eenontwerp gemaaktinsamenwerking metde.Parijse architect Jean-Mauer Lyon-nalS.Op dit ogenblik werkt hij met dezelfdearchitect aan een kantoor bij Parijs enmet Giancarlo Tossini in Turijn aan eenhotellwoningbouw/kantoor'lint'.Een ontwerp voor een cultureel cen-trum in Brasilia wacht op politiekegoedkeuring. In Sao Paulo zal zijn ont-werp vooreen theaterinhetIberapuera-park wellicht spoedig gebouwd kunnenworden.Elegante, kra?htige vormenHoofdthema in het werk van OscarNiemeyer is de mens en zijn vrije bewe-ging door de ruimte. Zowel zijn teke-ningen als zijn gerealiseerde projectensuggereren ruimte, die om en door zijngebouwen spoelt.Niet gespeend van durfplaatst hij vaakpregnante, dan weer eenvoudige vor-men in een driedimensionale structuurwaarin contrast ?en gelijkheid, symme-trie en asymmetrie afwisselend de com-positie bepalen. Vlakken behandelt hijals membranen: hij buigtze, snijdterga-ten inen boltze op.Erontstaateen span-ning tussen het platte vlak en het vol-ume. Veel van zijn gebouwen zijn sa-menstellingenvan eenaantalelementenmeteen bijzonder (vorm)kenmerk.Sommige hiervan keren regelmatig inzijn werk terug. Maar door deze tegen-over, naast en op elkaar te plaatsen ennieuwe elementen te introduceren,weethij telkens nieuwe beelden te gene-reren. Zijn gebouwen zijn herkenbaar,maargevenaltijdeenverschillend beeld.Ruimtelijke effecten zoals spiegeling enherhaling benadrukken de verschillen-de delen, die soms alleen door de vormal een emotionele lading hebben. Vaakzijn de elementen samengevoegd totthematische verzamelingen, bijvoor-beeld bij schoollokalen oftrappehuizen.Bij grote verzamelingen kan dat eenbeeld van eindeloosheid of lopende-band-produktie oproepen. Als contrastwordt een eenmalig element dan eenzeer plastische vorm gegeven.3 Danslokaal met terras, op eenschiereilandje in het Meer vanPall1pulhariveCement 1989 nr. 7/8 17L-~~~~~~~~~_I ARCHITECTONISCH ONTWERP I~~~~~~~~~~J~ 0.)~2C>o 2 4~4Canoa, woonhuis van Niemeyer inRio de JaneiroDe uiteindelijke composities zijn zeeroverzichtelijk door het geringe aantalgebruikte materialen, meestal betonenglas. Beton heeft zijn sterke voorkeurvanwege de plastische mogelijkheden.Het kan vervormd worden in elke rich-ting; vloeiende overgangen tussen da-ken, wanden en vloeren maken het mo-gelijk gebouwen, of delen ervan, totunieke vonnen te abstraheren. De con-structie (stapelen of ophangen) bepaaltniet meer het beeld; de vrijheid in hetvormgevenvanbetonis enorm. ZekerinBrazili?,waar hetbekistenvan eenmali-gevormen door de relatiefgoedkope ar~beidskrachten economisch haalbaar is.De specifieke vormen geven het betoneen meerwaarde die het opsieren metdure afwerkingsmaterialen overbodigmaakt.De kracht van Oscar Niemeyers werkschuiltdaarindatzijnvormen nooittoe-vallig zijn en altijd een bepaald doel die-nen. Elke versmalling, verbreding, ver-hoging, verdieping is zorgvuldig ge-plaatst en levert iets op.Zijn werk past binnen de Braziliaansetradities. De monumentaliteit en asym-metrie, de gewelven en de azulejo's (be-tegelde wanden in meestal blauwe tin-ten) herinneren aan de BraziliaanslPor-tugese barok. Het gebruik van piloti's(het 'optillen' van gebouwen zodat er opde beganegrond meer ruimte blijftvooropenbaar gebruik), daktuinen en hetopdelen in herkenbare bouwvolumes(zoals trappehuizen) stammen uit hetBraziliaans functionalisme dat zich inde jaren '20 en '30 heeft ontwikkeld.18Invloed vanLe Corbusieris duidelijkaf-leesbaar, zoals het 'plan libre' (vrij in-deelbare plattegronden binnen een ko-lommenstructuur), de brise-soleils(zonwerende lamellen) of scheef afge~sneden kegels. Ook het gebruik van na-turalistische figuren binnen abstractecomposities, zoals de hand bij het Mo-nument voor Latijns-Amerika of deevangelistenbeelden bij de ingang vande kathedraal van Brasilia, die ondub-belzinnig een boodschap brengen.Hij past deze middelen toe met de be-vlogenheidvan zijngeneratie. Nooitcy-nisch ofironisch, altijd serieus.Ontwikkeling van zijn werkIn zijn eerste werk als zelfstandig archi-tect, het consultatiebureau Obra doBerco, onderscheidde Oscar Niemeyerzich, ondanks het beperkte budget,reeds door een bouwkundige nieuwig-heid: de eerste bewegende brise-soleils.Deze instelbare zonweringen zijn laterveel toegepast als bekleding van totalegevelvlakken. De individueel instelbarelamellen leveren een steeds wisselendgrafisch beeld op, typerend voor deBra-ziliaanse architectuur.PampulhaWereldberoemd werd Niemeyer metzijn ontwerpenlangs het meervanPam-pulha. De kerk van Sint Franciscus vanAssisimetzijn parabolische gewelvenenazulejo's, en het danslokaal met bovenhet terras een zonnedak dat 'walsend' decontouren van eeneilandjevolgt, warende doorbraak van zijn vrije vormen (fig.3).Zoals Le Corbusier zei: 'de rechte lijn ismenselijk, de gebogen lijn is goddelijk'.Iberapuera, Sao PauloIn 1951 zijnenigeexpositiegebouweneneen luchtvaartmuseum vrij geplaatst inhet park Iberapuerain Sao Paulo. De ge~bouwen zijn verbonden door een dak-5 Ontwerp voor een museum teCaracas; een omgekeerdepyramide, geplaatst nabij de rand vaneen steile hellingCement 1989 nr. 7/81. Place des Trois PouvOirs2. Palais Itamaraty3. Minist?re de la Justice4. Minist?res5. Cath?drale6. Palais de l'Aurore (Alvo-rada)7. Brasilia PaJace H?telvlak op 5 m hoogte waaronder open-luchtexposities gehoudenkunnenwor-den. Het dakvlak lijkt door zijn insnij-dingen en perforaties als een membraantussen verankeringspunten gespannente zijn.Het luchtvaartmuseum is een geome~trische koepelvorm. De diverse vloerenlijken als vliezen tussen punten aan deomringende wanden te hangen.De opbouw van de expositiegebouwenis traditioneel: lange rechthoekige blok-ken op een kolommenstructuut. Deruimte onder de blokken is met glasdichtgezet.Cement 1989 nr. 7/88. Th??tre national9. Superquadra n? 108construite par Niemeyer.A proximit?, la chapeJle Nos-sa Senhora Fatima.10. Campus universitaire11. M?morial JuscelinoKubitschekMuseum in CaracasHetmuseumontwerp inCaracas in 1955is de doorbraak van het gebouw als zelf-standige vorm. In een omgekeerde (!)pyramide heeft Niemeyer alle functiesbinnen ??n klassieke geometrischevorm geplaatst. De ligging vlak langs debovenrand van een steile helling lUkt dezwaartekracht uit te dragen (fig. 5).Hoewel bij eerdere projectenalle bouw-delen of volumes nog nadrukkelijk opde grond staan,1ijkt dit gebouw te zwe~ven. Het dak binnen de pyramide is netals bij het luchtvaartmuseum een vliesgeworden, dat de contouren van het ge-12. Minist?re des Arm?es13. Gare14. Yatch-C1ub15. Lac Paranoaokm 1:=1=:o!===='6 Brasilia, de ideale stad enhoofdstad van Brazili?, in luttelejaren tijd uit de grond gestampt. LucioCosta maakte hiervoor hetstedebouwkundig plan, getypeerd dooreen assenkruis van twee hoofdwegen(de ene licht gebogen, de andere recht).Aan het einde van de rechte hoofdwegziet men de parlementsgebouwen aanhet plein van de drie machtenbouwaantipt.Helaas is het nooit tot uit-voering van dit plan gekomen.BrasiliaIn 1955 kwam er een enorm project. Debouw van Brasilia. Een simpel assen-kruis van wegen markeert de stad op delandkaart. Dit ontwerp van Lucio Costaheeft 2 kruisende hoofdwegen; een lichtgebogen hoofdweg met op CIAM-prin-cipes gebaseerde bouwblokken en eenrechte hoofdweg met overheids- enopenbare gebouwen (fig. 6).Terwijl de vroegere bewoners/kolonis-ten zich tegen de omgeving verdedig-19'-- ~I ARCHITECTONISCH ONTWERP 1 --__7 Kathedraal van Brasilia. Om deronde grondvorm niet tedoorbreken, is de toegang ondergrondsZowelde situering als devolumes en hetkarakter van de gebouwen zijn in hetstedebouwkundig plan van Costa vast-gelegd. Het geheel is een gebalanceerdeuitbeelding van de verhoudingen bin-nen de samenleving. Hetplanzoals doorhem ingediend is ongewijzigd uitge-voerd. Lucio Costa zelftrok zich tijdensde uitvoering enige jaren terug omdatnaar zijn zeggen het plan toch al vol-maakt was. Vijfjaar na de uitschrijvingvan de prijsvraag voor het stede-bouwkundig ontwerp werd de nieuwestad ge?naugureerd.De woonwijken functioneren nu goed,maar zijn enkel voor de midden- en ho-gere inkomensgroepen te betalen.Satellietsteden vangen veel van de be-volkingsgroei en de trek naar de grotesteden op. Vanwege de grote reisaf-standen naar de satellietsteden wordenstedebouwkundige uitbreidingen vanBrasilia met woningen voor lage inko-mensgroepen steeds waarschijnlijker.Het culturele leven komt moeizaam opgang. Veel inwoners brengen de week-einden in Sao Paulo en Rio de Janeirodoor.Voor de recreatie is een kunstmatigmeer aangelegd. Hieraan liggen declubgebouwen; op een schiereiland r------------------,staan de luxueuze villa's van hogeamb-tenaren.Gebouwen in BrasiliaDe woonblokken, kantoren, scholen,banken en hotels hebben een onderge-schikte vormgeving gekregen, allemaalrechthoekig en per soort langs de gebo~gen as gegroepeerd.Langs de rechte as staan de identiekerechthoekige kantoorblokken voor deMinisteries, met enkele speciale gebou-wen voor representatieve functies zoalshet ontvangstgebouw voor het Ministe-rie van Buitenlandse Zaken, het theater,de kathedraal en het spoorwegstation.Bij het ongelijkvloerse kruispunt van dehoofdwegenligteenbusstation.Een mi-litair hoofdkwartier ligt vlakbij de as.Op het uiteinde van de as ligt het3-machtenplein. Hier staan het parle-mentsgebouw, het Hooggerechtshofenhet ontvangstgebouw van de president,de vertegenwoordigers van de wetge-vende, de rechtsprekende en de uitvoe-rende macht. Verspreid langs het pleinstaan verschillende monumenten, zoalshet monumentvoor de bouwvanBrasi-lia en het Pantheon voor de vrijheid.den door een ringmuur, en zo het landvan de begrensde mogelijkheden maak-ten, is Brasilia vrij op het land geplaatsten 'oneindig' uitbreidbaar.Echter, het geheel is bestuurlijk vastge-legd engecontroleerdenzodoende nu altoteen monumentgeworden. Hetbeeldzal altijd zo blijven. Costa en Niemeyerbepalen er stedebouw en architectuur.De favela's (sloppenwijken) op 20-30kmafstandvanBrasiliazijn het comple-te tegendeel met hun 'instant'architec-tuur, opgebouwd uit 'hap-snap'materi-aal. Satellietsteden met een grote indus-tri?le bedrijvigheid doen in omvangniet meer voor Brasilia onder.Brasilia zelf met 350.000 inwoners -gepland was 500.000 - weerspiegelt deidealen van een generatie die werktevoor een nieuwe samenleving, terwijlmen in de rest van de wereld elkaar platbombardeerde.De ligging op het geografische middel-punt van Brazili? moest helpen de bin-nenlanden te ontsluiten. Dit was eenwens die al ruim een eeuw leefde en 30jaareerder met landmetingenwas voor-bereid. Een nieuwe stad zou wellichtook een nieuwe start voor het bestuurzijn, vrij van de corruptie die de grotesteden teisterde.c::: ~~20 Cement 1989 nr. 7/88 Parlementsgebouwen te Brasilia,opgebouwd uit slechts enkeleelementen: een schaal, een koepel entwee identieke torens. Afbeeldingenhiervan worden gebruikt opbankbUjetten, kassabonnen, logo's etc.Parlementsgebouwen (fig. 8)Ook de parlementsgebouwen kent ie-dereen als beeld. Afbeeldingen en sim-plifIcaties worden doorhethele land ge-bruikt op bankbiljetten, kassabonnen,winkellogo's, cartoons, enz.ligt, en de kathedraal door een vijver isomgeven, ziejevanbinnenuitgeen flar-den bebouwingofnieuwsgierigebezoe-kers. Er is geen horizonvervuiling als jenaar de hemelse luchten kijkt. Het ont-werp van het zeer licht geconstrueerde,zacht bollende glasdak was de techniekongeveer 10 jaar voor. Dankzij nieuwebeglazingstechnieken is het dak nu wa-terdicht.Kathedraal (fig. 7)De kathedraal moest volgens de stede-bouwkundige eisenvanLucio Costaeenrond gebouwworden, in alle richtingengelijk. De interpretatie die Niemeyerhieraan gaf is uniek. De enige manierom in zo'n zuivere vorm te komen, isvan onderaf. Elke andere toegang is eenonderbreking van de vorm. Daarom isnu op ruime afstand van de kerk een gatinhet pleingemaakt, waarje een hellingafkuntlopen omvia eendonkere tunnelineens in de kathedraal uit te komen.Grote beelden van de evangelisten bui-ten nabij de entree herinnerenje aan de ~~~~_~~~~~~~~_~~..l..-_~~ __~_~~_~~__---Ichristelijke boodschap.Het gebouw bestaat uit een ring van be~tonnen spanten die met scherpe puntenop de grond staan, op 15 meter hoogtebij hun grootste doorsnede gebundeldworden en daarna weer uitwaaieren totop hun taps toelopende uiteinden. Debouw duurde enige jaren omdat debouwkosten geheel onder het volk bijelkaar werd verzameld.De binnenkomst onder deze kroon, inde uitholling in de aarde, is spectaculair.Zoals gotische kerken pogen tot aanGod te reiken en op ??n punt gefIxeerdzijn, vergelijkbaar met de hi?rarchischeorganisatiestructuurin die tijd, laat dezekerknadrukkelijkvan allezijdenhethe-melse licht binnen. Het zwaartepunt isgeen punt, maar een gat in de ring Waarde spanten elkaar ontmoeten.Doordat de zaal verdiept in het pleinDe hoofdassen werken door hun bredemiddenbermen zeer monumentaal enhalen het karakter van de omliggendesavannen ~ wijde, open grasvlakten - destad in. Welke andere hoofdstad kan opzoiets moois bogen?De gebouwen zijn origineel en vaakspectaculair. Enkele worden nu naderbeschreven.IIICement 1989 nr. 7/8 21____--_~_--I ARCHITECTONISCH ONTWERP I~~ -----J9 Hooggere?htshofte Brasilia. Eentransparant samenstel van dat het er prec?es tussen hgt, als dwars- andere scheve kopwand toont een grotevormen. vloeiende lijnen tussen liggend slu?tstuk van de hoofdas. glas-?n-Iood-compos?tie met rood enI--k_o_lo_mm~_e__n_e_n__v_lo_e_rv_e_l_d__e_n--__~-, D?t pantheon, in 1985 ?ngew?jd, v?nd ?k paars als overheersende kleuren. DeHet complex ?s gereduceerd tot enkele N?emeyer's meest fasc?nerende gebouw. wanden zijn donker, well?cht paars.elementen: op een betonvlak, gespan- Het exter?eur is opmerkelijk; het ?nter?- Bu?ten op een u?tkragend plaatje voornen tussen de wegen van de rechte enr bleek voor mij als Europeaan rond- de glas-in-Iood-compos?tie - die overi-hoofdas, staan een schaal en een koepel; uit bombastisch. De sfeer b?nnen wordt gens vrije contouren in het scheve be-dit zijn devergaderru?mten van de Eer- bepaald door een beschilderd paneel tonvlak heeft - staat een duif; het lijkt ofste en Tweede Kamer. Vanaf de onder- van 4 x 27 meter over de vrijhe?dsstrijd, de vredesduifhierwoont. Niemeyer ge~liggende lagen worden ze ontsloten. In geplaatstvoor een scheve kopwand. Met bruikt hier weer een naturahstischetwee naastl?ggende torentjes hggen de gevoel voor theater wordt hier v?a lu?d- voorstelling om duidelijk te stellenwaarkantoorru?mten van de parlementa- sprekers verteld wat belangrijk is. De het om gaat.ri?rs. De torens pinnen hetcomplexvast r----------~-------~-----------~____,?n de omgev?ng.De asymmetrie van de vergaderru?mtenvan het parlement suggereert een conti-nue spanmng met het platte vlak. Deschalen lijken ondanks de grote matenin het mets weg te kunnen z?nken, ofjuist meer op te kunnen bollen.Hooggerechtshof(foto 9)Het vlakbij gelegen Hooggerechtshofisgeen ondoorzichtig, gesloten gehe?m- I--------~----------------------_jz?nnig blok, maar een transparant sa-menstelvanvormen.Eenonwaarschijn-lijk dunne plaat zweeft rakelings boveneen stelt-achtige structuur. Vloe?endelijnen tussen de verticale kolommen ende vloervlakken maken een defim?ringvan de onderdelen moe?lijk.Je kunt netzo goed van een tanga spreken als vaneen kolom. Het is geen van be?de. Hettipt aan de grond en aan het zwevendedakvlak. De esthetiek wordt met meerbepaald door constructieve logica.Deze s?erlijke constructieve elementenworden herhaald ?n het ontvangstpale?svan de president, aan de andere zijdevanhet 3-machtenplein. H?er is echter dedraagrichting van de constructie haaksop die van het Hooggerechtshof ge-plaatst, waardoor sprake is van zowelevenw?cht als asymmetrie.Pantheon van de Vrij'heid (foto JO)Het Pantheon van de Vrijhe?d comb?-neert de contouren van de plattegron-den van deze twee gebouwen en schu?ftze ?n elkaar.Eenleg?t?em m?ddelomeenverb?nd?ng uit te drukken, temeer om-22 Cement 1989 nr. 7/8Het gebouw heeft een rechthoekigeplattegrond, een rechthoekig boven-aanzicht en twee rechthoekige gevels.De twee andere gevels zijn totaal afWij-kend, een kenmerk van de driedimen-sionalecompositie. Niet een in de hoog-te voortzetten van de plattegrond(hooguit 2,5 D) maar een volledigeruimtelijke vrijheid (3 D) om effecten tebereiken.De grafiek van de plattegrond bepaalt. niet meer de aanzichten en doorsneden.Zij zijn gelijkwaardig geworden en ko-Cement 1989 nr. 7/8men uit elkaarvoort. Ookgeen referen-ties aan ramen en deuren als beeldbepa-lende elementen. Het gebouw kan naarwens vergroot en verkleind worden.Van binnen gezien lijken de contourenwillekeurig bepaald te zijn,je ziet geenspecifieke begrenzingen. De contourenzweven ergens in de ruimte; niet gekvoor een gebouw dat vrijheid symboli-seert! Het gebouwheeft geen enkele ko-lom: hetis een'volumelibre'. De kracht-afdracht van het gekromde dak naar dezijwanden is ongebruikelijk. De con-10 Pantheon van de Vrijheid,Brasilia. Ook de constructieverbeeldt de vrijheid: zwevendecontouren, geen specifiekebegrenzingen tussenconstructie-elementen, geen referentiesaan ramen en deuren alsschaalbepalende elementenstrucrie is bij de beeldvorming een on-dergeschikt gegeven; de vooruitgang inde technieklaatsteeds meer ruimtevoorstyling. Het gebouw heeft enkel eenomhulling die een bepaald effect moetoproepen. Van buiten lijkt het op eenvlinder, ofin ieder geval op eenvleugel-paar, wellicht door de wind bewogen.Het zwaartepunt beweegt zich ergensboven de grond; het lijktnog net genoegverankerd in het plein om niet weg tevliegen.HierwordtNiemeyer nietmeer beperktdoor geometrie in zijn vorrnkeuze. Alledetails en constructies zijn onderge-schikt geworden aan het doel: het uit-beelden van vrijheid.Integratrie in stedelijke omgevingDe integratie van Niemeyers gebouwenin een stedelijke omgeving is interes-sant. Hij introduceert in zijn gebouwengeologische en meteorologische krach-ten die het lokale karakter gevormdhebben.Bij een cultureel centrum in Le Havre isdat de rotsachtige bodem waaruit hetgebouw als in een vloeiende beweging isvoortgekomen. Vervormd doorde zuid-westenwind is het in zijn groei gestoldenstaat het er nu als een stoere rots. (foto11)In Parijs staat het hoofdkwartier van decommunistische partij, bescheiden te-rugliggend op een hoekpunt in een bur-gerlijke 19de eeuwse wijk. Een gebogen,23I ARCHITECTONISCH ONTWERP 1 _lintvormig kantoor ligt 'onzichtbaar'ondersteund boven een steenachtig,glooiend landschap dat meegolft met deheuvels in de stad. Het oorspronkelijkekarakter van deze plek lijkt op abstractewijze te zijn hersteld. Op het leegge-maakte terrein voor het kantoor geefteen bollende welving de onderaardsevergaderzaal aan. De aarde zwanger vanidee?n? Hetkantoorgebouw zelfsluitinhoogte en richting aan op de verschil-lende naastliggende bebouwingen (f?to12). .Oscar Niemeyer gaat een dialoog aanmet de omgeving. zelfbewust, maarmet respect voor andere stijlen.11 Cultureel centrutn in Le Havre(F). De zeewind alstneteorologische kracht is in hetruitnteontwerp ge?ntroduceerd12 Kantoor van de cotntnunistischepartij in Parijs. Een bollendewelving op het terrein voor het kantoorgeeft de plaats van de ondergrondsevergaderzaal aan. De aarde zwangervan idee?n?24:-_V~_',,~_?~?. ~~'':';;;::';';.:::~'~-...:".:.-._;;.;..:-,--Cement 1989 nr. 7/8Literatuur1. K.Oosterhuis, Ontwerpbureau vanOscar Niemeyer; Plaiform nr. 8, Rotter~damse Academie voor Bouwkunst2. H.P. de Clerq, Oscar Niemeyer; Plat-j?rm nr. 8, Rotterdamse Academie voorBouwkunst3. Alexander Pils, Brasilia - ModerneArchitektur in Brasilien; D?sseldorf,Beton Verlag, 1988Cement 1989 nr. 7/813 Hoofdkantoor van het Franse dagblad l'Humanit?,Parijs(onlangs geopend)2S