C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gStedenbouwcement 2003 826Veelal worden landschapsarchi-tecten zoals MTD in 's-Hertogen-bosch ingeschakeld voor het her-ontwikkelen van gebieden en hetherinrichten van de openbareruimte, waarbij de opdrachtge-vende gemeente zich richt op ver-sterking van de economischepositie van de plaats.Als een gebied voor herinrichtingin aanmerking komt, is er vaakveel mis en heeft de verpauperingtoegeslagen. Barcelona wordtnogal eens als voorbeeld gesteldvoor een succesvolle aanpak vanverloederdewijken.Hierwordthetopknappen van pleinen en plein-tjes ingezet als `spinning wheel'door de ruimtelijke herontwikke-ling (foto 1) en moedigt aan totnieuwe investeringen in vastgoed.I n r i c h t i n gNog maar kort geleden gingenwinkeliers in hun reclame-uitin-gen vrij ver. Uitstallingen, bebor-ding, gevelreclames en luifelsbeheersten in toenemende matede openbare ruimte. Deze onbe-grensde `vervuiling' wordt eenhalt toegeroepen en men streefternaar de openbare ruimte weervrij te maken van ongewensteobstakels en te voorzien van eenmooie vloer en een goede orde-ning van het gebruik. Daaraanwordt een helder plan voor degevels gekoppeld, waar luifels enreclame-uitingen een bescheidenplaats innemen. De straat moetzich zelf kunnen blijven en nietverstopt raken of een slecht beeldoproepen. Het beeld wordt hierbijmede bepaald door de keuze vande toe te passen materialen.Om een goed plan te realiserenzijn drie zaken nodig: eenopdrachtgever met gevoel voorkwaliteit, een goed ontwerp envoldoende budget. Tijdens hetopstellen van een ontwerp zijn ervoortdurend contacten met op-drachtgever, winkeliers, bewonersen andere betrokkenen. Het plan-processtartopbasisvaneenbreedgedragen programma van uit-gangspunten en sluit af met eenbreed gedragen pakket van ruim-telijke ingrepen.Drie voorbeeldenAan de hand van drie binnenste-delijke projecten wordt toegelichten in beeld gebracht hoe uit-gangspunten zijn vertaald in eenvormgeving en inrichting. Voorrespectievelijk Dordrecht, Tilburgen Purmerend worden specifiekekenmerken van de plek als aan-grijpingspunt gebruikt om deeigen identiteit te versterken. Bin-nensteden krijgen hierbij eenandere aankleding dan uitbrei-dingswijken. In binnenstedenspeelt de toepassing van natuur-steen een belangrijke rol. Uniekeontwerpen voor bijzondere ele-menten als banken en verlich-tingselementen worden hierbijingezet.Het gebruik van de openbareruimte, zo stelt MTD, moet je nietal te letterlijk vastleggen. Er wordtDe openbare ruimte als`spinning wheel'In veel binnensteden speelt het verbeteren en aanpassen van de inrichting vanopenbare ruimten. Winkelgebieden die in de jaren '60 zijn gebouwd, komenvandaag de dag in aanmerking voor een opknapbeurt. Daarbij gaat het omhet aanpassen van de verhardingen en herinrichten van straten en ? in hetverlengde daarvan ? het veranderen en opknappen van winkelgevels. Het iseen wisselwerking: als de openbare ruimte er beter uitziet, dan zijn de winke-liers eerder geneigd hun panden op te knappen.Tegenwoordig is winkelen een vrijetijdsbesteding met een recreatief karakter.Dat verklaart mede het extra belang dat wordt gehecht aan een hoogwaar-dig ingerichte openbare ruimte. Bepalend voor het imago van de binnenstadis of de bezoeker er met plezier verblijft. Aangezien voor het verbeteren vanwinkelgebieden tegenwoordig aanzienlijke budgetten beschikbaar zijn,behoort het gebruik van duurzame en hoogwaardige materialen hierbij tot demogelijkheden.1 | BarcelonaC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gStedenbouwcement 2003 8 27ruimte gelaten voor gebruikersdie er flexibel mee kunnen om-gaan. Er worden slechts `aanlei-dingen'voorhetgebruikgeboden.Het groen is een element waar-meelandschapsarchitectentegen-woordig anders omgaan; daarbijhanteert MTD de stelregel liever??n stevige, strategische en struc-tureel geplaatste boom, dan tienkleintjes.B i n n e n s t a d D o r d r e c h tDordrecht, ??n van de oudste han-delssteden van Nederland, kwamtot grote bloei tijdens de GoudenEeuw. De stad, gelegen aan ruimopen water, is rijk aan monumen-tale gebouwen en straten. Het sil-houet van de stad is vele malen hetonderwerp voor schilderijen ge-weest, ook van meesterschildersals Albert Cuyp en Rembrandt.Met de afname van de handel overwater is Dordrecht in de loop vande tijd veranderd in een rustigeprovinciestad, met veel histori-sche rijkdommen, maar metweinig eigen uitstraling en imago.Met de herontwikkeling van hetkernwinkelgebiedendeopenbareruimte van de binnenstad, stuurtde gemeente aan op een verster-king van de economische en toe-ristische positie en daarmee opeen nieuwe bloeiperiode.Het ontwerp voor de openbareruimte bestrijkt grote delen vande binnenstad (fig. 2) en is ge?n-spireerd op de bedachtzame Hol-landse handelsgeest. Straten enpleinen worden heringericht metrode baksteen en grijze natuur-steen en worden verrijkt en gede-coreerd met bijzondere elemen-ten als bruggen, kades, banken enverlichtingselementen (fig 3).Hout, natuursteen en staal zijndaarbij terugkerende materialen.Statenplein/SarisgangDe Sarisgang en het Statenpleinzijnjaren'70doorbrakenindehis-torische binnenstad. Het nieuwewinkelhart van de stad wordtgevormd door nieuwbouw (archi-tect Vandenhove) van hoogwaar-dige winkels en woningen rondhet Statenplein, de Sarisgang eneen nieuw plein, de Statenplaats.Deinrichtingervanisge?ntopeengebruik door de weekmarkt enandere grootschalige evenemen-ten.Op het Statenplein met een vloervan Chinees graniet staan achtclassicistische, granieten verlich-tingselementen en een 60 mlange houten bank (foto 4). Zijgeven het plein maat en schaal,zonder een grootschalig gebruikte beperken. De bank vangt hetnatuurlijke hoogteverschil in hetplein op. Grote bomen en een`verzonken' fontein geven hetplein allure.PrinsenstraatDe Prinsenstraat wordt verkeer-sluw gemaakt door de aanleg vaneen smal wegprofiel in gezaagdekinderkoppen, brede fietsstrokenin klinkers en hoge hardstenen2 | Binnenstad Dordrechtmet in kleur het plan-gebied3 | Maatwerk in verlich-tingselementen4 | Het Statenplein metrechts de lange bankC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gStedenbouwcement 2003 828banden. De rijkdom aan orna-menten in de gebouwen wordtbeantwoord door het terugbren-gen van hardstenen entrees entreden in het trottoir. Dit typischDordtse straatprofiel wordt totaan de andere zijde van de bin-nenstad doorgetrokken.Visstraat/Visbrug/Cuypplein/BagijnhofDeze in elkaars verlengde lig-gende straten en pleinen vormeneveneens deel van het winkelhart.Het ontwerp is sober in lijnvoe-ring maar rijk in materialiseringen detaillering. Het Chineesgraniet is in dit historische deelvandestadverruildvoorEuropeesgraniet en hardsteen. De Visbrug,als kop van het stratenpatroon,wordt in ere hersteld. Het huidige`brugplein'wordtversmaldtoteenvoetgangersbrug.Het water wordt bereikbaar envoelbaar door de aanleg van bredetrappartijen naar het water, bij dehistorische visafslag. Een transpa-rant paviljoen herbergt het ver-trekpunt van de grachtenrond-vaart. De zijgevel van het gebouwwordt gevormd door het kolossalehistorischebeeldvanJohanenCor-nelis de Witt, voorvechters en mar-telaren van de Hollandse Staat.SpuiboulevardDe Spuiboulevard, ter hoogte vande oorspronkelijke vestingwer-ken en historische binnenstads-grens, was in de jaren '70 verwor-den tot een invalsweg naar debinnenstad met een dominanteverkeersfunctie. Over grote ge-deeltenwashetwatergedempt.Inhet ontwerp is de stadsgracht her-graven met een harde binnen-stads- en een zachte buitenoever.De verkeersfunctie is gereduceerddoor de aanleg van gescheiden rij-banen met een zwaar beplantemiddenberm. Drie nieuwe brug-gen met hoge metalen verlich-tingselementen en houten leu-ningen markeren de entrees naarde binnenstad. Twee 50 m langebushaltes zijn in dezelfde mate-rialen uitgevoerd.T i l b u r gDe inrichting van het Tilburgsekernwinkelgebied dateerde uithet begin van de jaren `80 en werdervaren als rommelig, versletenen weinig aantrekkelijk. De ge-meente ambieert om de beeld- engebruikskwaliteit van het kern-winkelgebied te verbeteren. Zijstreeft naar een uitdagend, fris enkwalitatief hoogwaardig winkel-gebied,ruimtelijkverankerdindebinnenstad. Door MTD zijn bin-nen een intensief coproductie-proces, waarin gemeente, Stich-ting Stadskern en betrokkenondernemers en bewoners parti-cipeerden, een Structuurvisie enHerinrichtingsplan ontwikkeldvoordeHeuvelstraat,OudeMarkt,KorteHeuvelendeaangrenzendestraten en pleinen.De binnenstad kent prachtige his-torische en moderne gevels, langseen historisch stratenpatroon.Het reduceren en reguleren vanreclame-uitingen en luifels, als-mede het versterken van de archi-tectonische kenmerken, vormende eerste ingrepen ter verbeteringvanhetruimtelijkebeeld.Eriseenconvenant opgesteld als toetsings-kader voor de Welstand, waarinrandvoorwaarden zijn vastgelegdvoor dimensies, beeld en domi-nantie van reclame-uitingen enluifels.De inrichting van de openbareruimte is ingetogen. Er is naargestreefd de bijzondere functiesvan de binnenstad tot uitdrukkingte brengen in een hoogwaardigeen duurzame materiaaltoepas-sing. De ruggengraat van hetgebied ? Korte Heuvel, Heuvel-straat, Radioplein, Nieuwland-straat, TVplein en Stationstraat(fig. 5) ? is verbijzonderd door toe-passing van geelbeige natuur-steen en antracietgrijs graniet. Erisgekozenvooreendriedelingvanhet profiel met een loper in eengrotere maat stenen en aan weers-zijden daarvan loopstroken in eenkleiner formaat. De centraal in hetprofiel gesitueerde lijnontwate-ring is in de natuursteen inge-5 | De lange lijn in debinnenstad van Tilburg6 | Inrichting Korte Heuvelmet houten leuning alsverkeersgeleiderC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gStedenbouwcement 2003 8 29freesd.Dehoofdasiszoveelmoge-lijk vrijgehouden van overbodigeobstakels; er is uitgegaan van han-gende verlichting, prullenbakkenlangsdegevelsenhetsituerenvanenkele grote bomen op een mar-kante plek (foto 6).De pleinen krijgen door het toe-voegen van elementen zoals soli-taire bomen, een natuurstenenboomeiland, kunstobjecten engrote houten lichtmasten metspots, een bijzonder accent en ver-blijfswaarde. Een brede antraciet-grijze granieten band verdeelt hetprofiel in een verkeersluwe ter-raszone en een loop- en fietsroute.In de woon- en aanloopstraten isvoor de materialisering uitgegaanvan een combinatie van geelbeigenatuursteen, gele gebakken klin-kers en antracietgrijze granietenbanden. In de antracietgrijze lo-pers zijn staande verlichtingsar-maturen, fietsenklemmen enbomen geplaatst.De herinrichting van de binnen-stad heeft geleid tot een hoog-waardig beeld en gebruik van hetkernwinkelgebied dat de identi-teit van de Tilburgse binnenstadversterkt en afleesbaar maakt.B i n n e n s t a d P u r m e r e n dDegemeentePurmerendwildein1996 de beeldkwaliteit en ge-bruiksmogelijkheden van hunhistorische binnenstad verbete-ren door in samenspraak meteigenaars, bewoners en onderne-mers te investeren in de herin-richting van de openbare ruimte.MTD kreeg opdracht om eenruimtelijke visie te ontwikkelenen deze uit te werken in een con-creter herinrichtingsplan voor deopenbare ruimte.Devisiebepleitteneersteeencon-sequente behandeling van de ves-tingwerken, zodat de historischebinnenstad en de `poorten' zichweer scherper aftekenen. Hetvoetgangersgebied in de histori-8 | Hardstenen lijnontwate-ring geeft een profielin-deling7 | Binnenstad PurmerendC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gStedenbouwcement 2003 830sche binnenstad wordt begrensddoor een ring van gedemptegrachten. Herinrichting van hetprofiel en bijplanten van platanenkunnen deze ring veiliger en aan-trekkelijker maken en als randvan het voetgangersgebied beterherkenbaar (fig. 7).In het voetgangersgebied, heteigenlijke herinrichtingsgebied, isbinnen het stratenpatroon onder-scheid gemaakt tussen hoofd- ennevenstraten, stegen en pleinen.Het assenkruis van hoofdstratenis zoveel mogelijk obstakelvrijgehouden, zodat de architectuurvan de wanden weer beeldbepa-lend is. Gekozen is voor een han-gende verlichting en een plaveiselvan rode klinkers in halfsteensverband. Brede hardstenen lijnenversterken het lichtgebogen ver-loop van de straten, ordenen hetdwarsprofiel en regelen boven-dien de afwatering (foto 8). In denevenstraten, waar de architec-tuur van de gevels van minderekwaliteitis,zijnbomenenstaandeverlichtingsarmaturen geplaatstom de wanden te versterken; dehardstenen lijnen zijn hier smal-ler en de rode klinkerverhardingligt in elleboogverband.De pleinen zijn verbijzonderddoor de toepassing van geleklinker`tapijtjes', speciaal voordeze plekken ontworpen verlich-tingsmasten op manshoge hard-stenen sokkels en solitaire bo-men. De Kaasmarkt vormt hetcentrale stadsplein en met de koe-pelkerk tevens het hoogste puntvan Purmerend. Het aanwezigehoogteverschil is versterkt totuiting gebracht in het hardstenenplateau rond de kerk (foto 9).Twee reeds aanwezige linden, diein uitsparingen in het plateau zijnbehouden, markeren de entree.B e s l u i tDe landschapsarchitectuur is alsdiscipline gegroeid van `groenin-richting' naar het integraal ont-werp van buitenruimten op ver-schillende schaal- en abstractie-niveaus.Daarbijismenzichmeeren meer gaan richten op speci-fieke maatwerkoplossingen. Bijde materialisering is een beschei-den plaats ingeruimd voor beton-producten. Blijkbaar ligt hier nogeen taak voor de producenten vanbetonproducten. Redactie9 | Plateau bij deKoepelkerk, gemarkeerddoor twee forse bomen