A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 312ProjectgegevensOpdrachtgever ? Gemeente Zaanstad / Stichting de Zaanse SchansArchitect ? Van Hillo Verschaeren Architecten, 's HertogenboschProjectmanagement ? Twijnstra Gudde management consultants, AmersfoortAannemer ? Bouwbedrijf M.J. de Nijs & Zn bv, WarmenhuizenAdviseur constructies ? ABT adviesburo voor bouwtechniek, VelpAdviseur installaties ? Unica, AmsterdamHet museum heeft een eigentijdse,enigszins modieuze vormgeving,in tegenstelling tot de pal ernaastgelegen historische bouwwerken vande Zaanse Schans.Zaans MuseumAan de kant van de toegangsweg bepalende kantoren van de museumstaf het gevel-beeld.DE `MOORD'OP EEN HELDERCONCEPTfoto's: Klaas Laan, HoornEgbert KosterBij een goed museum hoort het gebouw de collectie teondersteunen. Wat er kan gebeuren als het gebouwwordt ontworpen voor een nog onbekende collectie, zienwe bij het Zaans Museum.De totstandkoming van het Zaans Museum is illu-stratief voor de ongebreidelde musealisering vanNederland. Het letterlijke en figuurlijke `hoogte-punt' van de museumcollectie is het uitzicht vanuithet museumgebouw over de Zaan en haar oevers enhet veenweidelandschap van de Kalverpolder.Toen architectenduo Cor van Hillo en MoniqueVerschaeren in 1994 de ontwerpopdracht kreeg,beschikte het museum in oprichting, afgezien vanhet uitzicht vanaf het bouwterrein, niet over enigecollectie. Onder het motto `maak maar een mooigebouw, wij doen er wel wat mee' gaf de museum-staf het architectenduo min of meer de vrije hand.Uitgangspunt voor Van Hillo en Verschaeren washet realiseren van een museum `zonder verborgenruimtes': ??n keer er doorheen lopen, moet genoegzijn om alles te zien. Helaas liet de museumstafbij de inrichting van de permanente expositiegeen middel onbeproefd om de door Van Hillo enVerschaeren gecre?erde overzichtelijkheid om zeepte helpen.S t e e d s b r e d e rDe belangrijkste randvoorwaarden voor het ontwerpbetroffen het vereiste vloeroppervlak (3000m2bruto), het budget van 7,7 miljoen gulden (inclusiefinstallaties en BTW) en het uitgangspunt dat het eeneigentijds, `laagdrempelig' gebouw moest wordendat qua uitstraling en karakter zou aansluiten bij deindustriegebouwen op de Zaanoevers.Bij gebrek aan collectie besloten Van Hillo enVerschaeren, die eerder het ondergrondse bezoe-kerscentrum Museonder in het Nationaal Park deHoge Veluwe realiseerden, om hun ontwerp tebaseren op de af te leggen route door het museum.Op grond van de veronderstelling dat over de vroeg-ste geschiedenis relatief weinig expositiemateriaalbeschikbaar zou komen en de tentoonstellings-objecten, naarmate men het heden nadert, waar-schijnlijk steeds talrijker en omvangrijker zoudenworden, kwamen zij tot de conclusie dat de muse-umruimte geleidelijk steeds breder moest worden.D o o r s n i j d e n e n d u b b e l v o u w e nDe begrenzingen van het bouwterrein lieten hetechter niet toe om ??n langgerekt taartpuntvormigbouwvolume te maken. Een probleem dat de archi-tecten eenvoudig oplosten door de taps uitlopendeplattegronddwarsdoortesnijdenenzodanig`dubbelte vouwen' dat de smalle punt naast de brede basiskwam te liggen.Binnen het aldus ontstane vrijwel rechthoekigebouwvolume lieten zij vervolgens de expostieruimtetrapsgewijs omhoog lopen. Zo konden ze op debeganegrondplaatsbiedenaandeentree,eengalerievoor wisselexposities, een bibliotheek, een aula,werkplaatsen en (in de lage restruimte onder hetbegin van het expositieparcours) depotruimte. Doorbovendien ook de twee poten enigszins uit te buigen,ontstond in het hart van het museum een wigvor-mige centrale hal met vide.R u w b o u w i s a f b o u wVanwege de ruimtelijke complexiteit van de draag-constructie en de beoogde utilitaire uitstraling beslo-ten Van Hillo en Verschaeren het Zaans Museumgrotendeels in beton op te trekken. Vooral als hetom lastige vormen gaat is schoon beton volgensVan Hillo bij uitstek geschikt om utilitair ogendeconstructies te maken waarvan de ruwbouw tegelijkde afbouw is.De wigvormige centrale hal ? de lege kern van hetmuseum ? is geheel uitgevoerd in ter plaatse gestortschoon beton.Het collage-achtige exterieur wordt gedomineerddoor een soort raamwerk van gebogen prefab gevel-elementen. Dit houdt de in verschillende materialenuitgevoerde deelvolumes van het gebouw als hetware bij elkaar.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 3 13Alle belangrijke publieks-functies liggen aan deentreezijde, onder het`opgetilde' expositie-parcours.Plattegrond eerste verdiepingI n s t e e k v e r d i e p i n gVoor de vloeren is gebruikgemaakt van kanaalplaten.De onderste `poot' van de expositieruimte bestaat uitvijf trapsgewijs oplopende, horizontale plateaus, diegeleidelijk breder worden onder een doorlopendplafond van gelijke hoogte. Deze plateaus zijn alle-maal 9,5 meter lang maar vari?ren in breedte van7 meter onderaan, tot 11 meter bovenaan de helling.De bovenste `poot' met tegengestelde looprichtingheeft een horizontale vloer en een geleidelijk op-lopende plafondhoogte. Deze vloer begint metdezelfde breedte als waarmee de onderste vloereindigt (11 meter) en bereikt op zijn eindpunt eenbreedte van 14 meter. De in de onderste poot begon-nenschroefbewegingomhoogwordtopditeindpuntweer opgepakt door middel van een insteekverdie-ping.I n h e t z i c h tBij de tocht omhoog door de expositieruimte funge-ren in het zicht gelaten gevelelementen als een soort`horizon' waaraan de stijging kan worden afgelezen.Bovendien bevindt zich op het keerpunt tussen detwee poten van de expositieruimte een venster datals het ware `uitpuilt' in de scherpe punt van de wig-vormige hal. Dit venster maakt het mogelijk om in??n blik tegelijkertijd de twee poten van de exposi-tieruimte en de tussenliggende hal te overzien. Dezeoverzichtelijkheid is echter door de tentoonstellings-inrichting grondig teniet gedaan.Ter plaatse van de blinde gevels laat de zowel aan debinnen- als buitenzijde gebogen vorm van de pre-fab gevelelementen er, aldus Van Hillo, bij de be-zoekers geen misverstand over bestaan dat het omde binnenzijde van de buitengevel gaat en nietom een binnenwand. De 4,75m brede elementen be-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 314Interieur van de wigvormigehal. Van het eindpunt vanhet expositieparcoursbegeven de bezoekers zichvia lift of trappenhuis weernaar de begane grondInterieur expositieruimte.De hoogteverschillen tussende vijf trapsgewijs op-lopende horizontale plateausworden overbrugd door inde breedte verplaatsbarehellingbanen van staal enhoutDoor het venster op het`keerpunt' van de expositie-ruimte kan men tegelijker-tijd de twee poten van deexpositieruimte en detussenliggende hal overzienTer plaatse van de oostgevel vangen driehoekige kolommen, alseen soort inpandige steunberen, de naar binnen gerichte spat-krachten van de uitkragende gevel-elementen op. Door de rand-balk boven de driehoekige kolommen extra breed uit te voerenontstond een bezoekersgalerijstaan uit onafhankelijk van elkaar geprefabriceerdebinnen- en buitenschalen met daartussen een in hetwerk aangebrachte isolatielaag. De binnenschalensteunen op de randbalken van de verdiepingsvloe-ren. Aan de binnenzijde van deze schalen zijn opregelmatige afstand roestvaststalen schroefhulzeningestort die dienen als bevestigingsmogelijkheidvoor tentoonstellingsmateriaal.L i c h t w a a s j eDe buitenschalen zijn eerst met hun onderkantscharnierend aan de randbalken bevestigd (met be-hulp van een zogenoemd Frimeda-anker) en vervol-gens aan de bovenkant geborgd. Daarna is op de 3,50m hoge buitenschalen nog een 1 meter hoge boven-rand annex dakopstand gemonteerd. Hoewel schijn-voegen aparte hoek-elementen suggereren, zijn dehoeken in werkelijkheid `onder verstek' uitgevoerd.Omdat het uiterlijk van het betonoppervlak aanvan-kelijk vlekkerig was, zijn de gevelelementen, namontage, aan de buitenzijde gestraald met eenmengsel van water en fijn zand. Het resultaat waseen gelijkmatige, wolkachtige oppervlaktestructuur.Het schoon beton in het interieur is op aanwijzingvan directievoerder en betonspecialist Henk OudeKempers van ABT nageschuurd met vlakschuurma-chines, die van kunststof schuurmatten waren voor-zien. Vervolgens werd het beton `afgesproeid' meteen sterk verdunde, kleurloze acrylaat-oplossing.OudeKempers:`opdezemanierwordenkleineonre-gelmatigheden op effectieve en goedkope wijze ver-doezeld en voorkom je dat het betonoppervlak tot inde lengte van jaren stof afgeeft. Het acrylaat vormteen heel licht waasje op het beton dat in de praktijkdoor de meeste architecten blijkt te worden gewaar-deerd.'A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 3 15A f g e p l a k t e r a m e nBij de inrichting van het voor zestig procent door deEuropese Gemeenschap gesubsidieerde museum-gebouw is alles fout gegaan wat er ? uit architecto-nisch gezichtspunt ? maar fout kan gaan. Uit angstom bij de opening met een leeg museum te zitten,besloot de museumstaf in de expositie intensiefgebruik te maken van multimedia. Omdat deze geendaglicht verdragen, werden alle ramen met verduis-teringsfolie afgeplakt.Ook het ruimte-concept waarop het hele museum-ontwerp is gebaseerd, werd al tijdens de bouw doorde feiten achterhaald. Bij de uitwerking van het ten-toonstellingsconcept realiseerde de conservatricezich dat de periode van de walvisvaart vanuit histo-risch oogpunt eigenlijk veel interessanter is dan deperiode na 1945. Van Hillo had juist voor deze laatsteperiode, zowel in de breedte als in de hoogte, demeeste ruimte gereserveerd.Het resultaat is dat men als bezoeker met een (ver-plichte) hoofdtelefoon op het hoofd, in het half-duister door een gebouw strompelt dat juist als eentoonbeeld van museale helderheid is opgezet.Wie de tocht door het museum volbrengt en delaatste trap bestijgt, komt in een ruimte die via eengroot venster uitzicht biedt op het Zaanse land, metpolder, molens en de Zaan. Na veel duisternis zijnde ruimte en het licht een weldaad. Eindelijk over-zicht! sHet letterlijke en figuurlijke `hoogtepunt' van de museumcollectieis het uitzicht vanuit het museumgebouw over de Zaan en haaroevers en het veenweidelandschap van de Kalverpolder? kal-zip aluminiumprofielen? glaswol 120 mm? damprem? stalen damwandprofielen? underlayment? IVI lijmregels? geperforeerde stalen damwand? staalconstructie? dakbedekking? isolatie? afschotlaag? kanaalplaat? holtevloer 110 mm? kanaalplaatvloer? prefab betonplaat 100 mm? cementdekvloer? ge?soleerde kanaalplaatvloer? loopbrug? loopbrug? prefab betonelement120 mm? Rockwool 433 duo100 mm? prefab betonelement200 mm11850peil1790-? holle vloer? betonvloer in het werk? isolatie? werkvloer? cementdekvloer? betonvloer in het werk? isolatie? werkvloer? underlayment? IVI lijmregels? geperforeerde stalen damwand? staalconstructie? loopbrug? dakbedekking? steenwol 80 mm? stalen profielplaat? breedplaatvloer? kanaalruimte? verlaagd plafond geperforeerde golfplaat? cementdekvloer? ge?soleerde kanaalplaatvloer? holle vloer 110 mm? ge?soleerde kanaalplaatvloer? prefab betonelement 120 mm? Rockwool 433 duo 100 mm? prefab betonelement 200 mm6900peil1790-LangsdoorsnedeDwarsdoorsnede