gen buiten hetschild en dete plaatsen 'on-vervormde' ring in het schild wordt ver-groot;? het dikker maken van de Iining, waardoorde ringen stijver zijn en vervormingsver-schillen afnemen. Verder is een voordeeldat axiale spanningen over een groteredikte worden gespreid en daardoor de in-vloed ervan op het totale ruimtelijke con-structiegedrag wordt verminderd.Montagespanningen zijn van invloed op degebruikstoestand van de Iining. Scheurvor-ming door (lokale piek-)spanningen uit demontagefase zouden kunnen worden be-perkt door het toepassen van vezels in hetbeton.ConstructiedetailsHet constructiegedrag van de lining wordtsterk bepaald door het grote aantal voegen.De geometrie van de voegen en de toege-paste (lokale) voegstrippen en -platen zijndetails waarmee het constructiegedrag vande lining sterk kan worden bei"nvloed. Onder-zocht moet worden wat de invloed is van voe-gen met verschillende geometrie?n en vanvoegstrippen en -platen. Holland Railcon-sult onderzoekt op dit moment de invloedvan verschillende voegplaten (zoals kaubit,triplex enz.) in de ringvoegen van de Iining.Literatuur1. COB - Nieuwsbrief 3, november 1997.2. COB - Nieuws, nr. 10, maart 1997.3. Blom, C.B.M. en G.P.C. van Oosterhout,Tweede-orde evaluatie tunnelconstructieTweede Heinenoordtunnel, deel 1 en 2.CUR/COB-rapport Kl00-W061/065, 1997.4. Jovanovic,P.S., Three-dimensional analy-ses of segmented tunnel Iining. HollandRailconsult, Utrecht, 1996.5. Ouddeck, H., Empfehlungen zur Berech-nung von Tunneln im Lockergestein. 1980.?DE LEVENSDUUR VAN TUNNELELEMENTEN VAN GEWAPEND BETONGrote bedragen worden ge?nvesteerd in geboorde tunnels. De Hei-nenoordtunnel is de eerste. In de komende tijd volgen de Wester-scheidetunnel, de HSL Groene-Harttunnel en tunnels in de Betuwe-lijn. Misschien zelfs een tunnel naar Schiphol-II op de Noordzee?Aan de binnenzijde worden die tunnels bekleed met geprefabriceer-de gewapend-betonelementen. Als we de vraag stellen hoe het zitmet de levensduur van die bekleding, blijkt dat die elementen eenpraktisch onbeperkte levensduur hebben.Beton is een poreus materiaal. Onder invloed van capillaire opzui-ging en van de overdruk van het grondwater (ten opzichte van deluchtdruk in detunnel) zijn de wanden van detunnel na enige tijd (en-kelejaren) geheel verzadigd met water.Hoe komt hetdat de binnen-kantvan een tunnel ofvan een keldertoch droogblijft? Nietalleen vi-sueel, maar ook bij aanraking kan de binnenwand droog aanvoelen.Bij goede ventilatie verdampt er aan hetoppervlak en in de buitenstemillimeters van de dekkingnet ietsmeerwater dan erdoor de pori?nkan worden aangevoerd.Meer nog dan door de lagere temperatuur van het grondwater blijftde wand van een geventileerde kelder koel omdat door de verdam-ping van vocht aan het oppervlak, de temperatuur daalt (het 'Eau deCologne effect'). Wanneer men een gedeelte van de betonwand vaneen droge kelder afplakt met dampdichte folie en daardoor de ver-dampingachter de folie verhindert, ziet men na enigetijd grote vocht-plekken en zelfs waterdruppels achter de folie. Beton is in die zin nietwaterdicht.Alleen de buitenste millimeters aan de binnenzijde van een con-structie drogen uit. Beton dat met water is verzadigd, is echter weldampdicht. CO2noch 02 kunnen de metwaterverzadigde betondek-king passeren. Carbonatatie van beton onder invloed van CO2uit delucht in de tunnel blijft daarom beperkt tot enkele millimeters onderhet oppervlak (metingenaan kelderwanden bevestigen dat). De wa-pening in de tunnelelementen ligt dus aan de binnenzijde in metvochtverzadigd beton en is metde pH van rond 13,5van normaal be-ton afdoende beschermd tegen corrosie. Bovendien bevat hetgrondwater veel te weinig zuurstof (02) om corrosie van wapeningteonderhouden en kan door de met vocht verzadigde dekking aan debinnenzijde onvoldoende 02 uit de lucht passeren.CEMENT1998/9Men zou kunnen stellen dat het beton van de tunnelelementen zo'nhoge kwaliteit heeft en zo dicht is dat het, in tegenstelling met hethiervoor gestelde, geheel impermeabel voor vocht is. Echter, in datgeval ligt dewapeningaan de binnenzijde in uitdrogend droog beton.Voor het electrolytische proces van corrosie is vocht nodig. Daaromzal ook in dit, overigens onwaarschijnlijke geval, geen corrosie optre-den.In beide gevallen, permeabel of impermeabel beton, is corrosie vande wapening uitgesloten. Vanaf de buitenzijde van de tunnel omdatdaarvoor onvoldoende zuurstof (02) de wapening kan bereiken. Ge-vaarvoorwapeningscorrosie is erdaarom in hetgeheel niet. Langja-rige ervaring metkelderwanden van gewapend beton bevestigt dezeconclusie.Blijft de vraag over mogelijke aantasting van het beton zelf door hetgrondwater.Die vraag kan men ook stellenmetbetrekkingtot hetbe-ton in alle funderingsconstructies. Tot op heden is nietgebleken datbeton in funderingen door grondwater wordt aangetast. Er is geenenkelereden om te denken dat dit in het geval van tunnelelementenwel het geval zou zijn. De conclusie: noch wat betreft corrosie van dewapening of aantasting van het beton, zijn redenen aan te voerenvoor beperkingen aan de levensduur van de betonnen tunnelele-menten. Eventuele bekledingen aan de binnenzijde met brandwe-rend materiaal en/of siertegels zullen het beton slechts bescher-mentegen aantasting.Voor rubber afdichtingsprofielen geldt eveneens een nagenoeg on-beperkte levensduur, mits deze door afdekking of plaatsing zijn af-geschermd tegen ultra violetstraling door zonlicht en tegen droging(ook uitdroging onder invloed van ventilatie in de tunnel). Wat detechnische levensduur van het materiaal beton betreft, brengen in-vesteringen in tunnels van gewapend beton geen risico's met zichmee.W.R. de 5itter?31