A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pTunnelbou wcement 2006 6 13ir. M.P. Baauw, Royal HaskoningDe stap van een viaduct naar een onderdoorgang is eenkleine. Een onderdoorgang heeft kenmerken van zoweleen tunnel als van een viaduct. Er wordt in Nederlandmeer en meer aandacht besteed aan de kwaliteit vanonderdoorgangen. Dit artikel gaat over die vele lokaleonderdoorgangen, met name ontworpen voor langzaamverkeer (voetgangers en fietsers), die het karakter van eentunnel hebben. De (snel)verkeertunnels worden hier ach-terwege gelaten. Het betoog wordt ge?llustreerd met eenaantal voorbeelden van de hand van de auteur. De eerstedrie voorbeelden zijn onderdeel van de opgave Betuwe-route. Het laatste voorbeeld is een project in Dordrechtdat recent in uitvoering is gegaan.Een onderdoorgang zou je simpelweg kunnen defi-ni?ren als een weg onder een andere weg. Typerendvoor een onderdoorgang is de ongelijkvloerse krui-sing. Dit kan twee wegen betreffen, maar bijvoor-beeld ook de kruising van een weg en een spoor ofvan een weg met water. Hier zijn diverse anderecombinaties te verzinnen, maar de reden voor hetaanleggen van een onderdoorgang heeft doorgaanste maken met een snelle doorstroming, waarbij de(verkeers)veiligheid hoog in het vaandel staat.De aanleg en uitwerking van een onderdoorgangkunnen ruimtelijk heel verschillend zijn. Bij deaanleg is er sprake van een hoogteverschil of diep-teverschil. Als we in Nederland enigszins de diepteingaan, zitten we doorgaans snel in het grondwater.Bij de uitwerking worden om reden van dat grond-water, deze hoogteverschillen doorgaans overbrugdmet wanden van materialen als beton of staal. Eenandere mogelijkheid zijn de doorgaans kostbare,kwetsbare en veel ruimte innemende vliesconstruc-ties. Deze wanden zijn karakteristiek voor onder-doorgangen.Zoals een brug een ontmoetingsplaats voor men-sen kan zijn, is een onderdoorgang dat ook. Eenonderdoorgang heeft tevens als voordeel dat hetbeschutting biedt en hierdoor een geschikte plaatskan zijn voor ongewenste activiteiten als het aan-brengen van graffiti. De grote hoeveelheden graffitien zwerfvuil die de onderdoorgangen vaak ontsie-ren, maken dat de meeste mensen onderdoorgan-gen als onveilig ervaren. De onveiligheid wordt nogeens benadrukt door onder meer de filmindustrie,die misdaad veelal laat gebeuren in parkeergaragesen tunnels c.q. onderdoorgangen.De sociale onveiligheid heeft ertoe geleid dat dezeproblematiek moet worden opgelost. Belangrijkzijn nu uitgangspunten voor het realiseren vanbetere en hoogwaardige onderdoorgangen.Inmiddels is (sociale) veiligheid een belangrijk(politiek) onderwerp (`google' op internet naaronderdoorgangen en het bewijs ligt er) en is devormgeving van infrastructuur beleid geworden.Vormgevers (onder wie kunstenaars) hebben dewind mee als het gaat om de voorwaarden/uit-gangspunten om tot goede ontwerpen voor onder-doorgangen te komen! Daarnaast hebben deze tweeVormgeving van onderdoorgangen, ofwel....DE KUNST VAN HETONDERDOORGAAN1 |Rotterdam-Barendrecht:HeulwegOnderdoorgang ondereen spaghetti van krui-sende lijnenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pTunn elbou wcement 2006 614elkaar versterkt: een architectuurklimaat en ?beleidpleit voor een hoogwaardige aanpak van architec-tuur van infrastructuur (zo laat bijvoorbeeld derijksbouwmeester zich bijstaan door een adviseurvoor de infrastructuur; zie ook een eerder artikel).Daarbij komen de toenemende technische ontwik-kelingen en de schaarste aan ruimte. Een voorbeeldvan de technische ontwikkelingen is dat bijvoor-beeld de `recht-toe-recht-aan'-oplossingen niet meertoepasbaar en technisch onmogelijk zijn. Dezeonmogelijkheden komen we zowel in de voorberei-ding met behulp van tekenprogramma's tegen alsin de uitvoering hiervan.S o c i a l e v e i l i g h e i dSociale veiligheid vraagt om licht en overzicht, enspecifieker:? overzicht: weten waar je naartoe gaat, herken-baar, geen hoeken waar daders zich kunnen ver-schuilen;? licht: dag- en kunstlicht, van de goede kleur engeleidelijke overgangen in lichtniveaus;? hoogwaardige attractieve afwerking: daarbij hoortook de term ruim en levend groen (onder voor-waarden dat ook zicht en overzicht geborgenblijven);? onderhoudsvriendelijk: dat de ruimte en de kleu-ren ook mooi blijven, dat bijvoorbeeld vervuilingen graffiti niet onnodig ertoe worden uitgenodigdde onderdoorgangen te besmeuren en dat ergebruik wordt gemaakt van (vuil)verhullende enaandacht afleidende vormgeving en detaillering;? beheer: niet alleen v??r de gebruiksfase, maar ooktijdens. Hierbij hoort ook: in gebruik stellen enniet ongebruikt laten liggen.Aan al deze punten is in de afgelopen decennia veelaandacht besteed (de filmindustrie kan anderefilms gaan maken).Deze ontwikkelingen hebben ervoor gezorgddat dit onderwerp `onderdoorgangen' nu wordtaangesneden. Inmiddels weet iedere ontwerperdat een goed ontwerp meer is dan de optelsom vanrandvoorwaarden en uitgangspunten en dan hetop orde brengen van de sociale veiligheid. Dat zoukunnen leiden tot bijvoorbeeld anonieme ontwer-pen, waarmee geen herkenning en binding is,waarvan geen toegevoegde waarde uitstraalt.... e n i n t e r i e u r o p g a v e : v a n g r o t e l i j nt o t i n h e t d e t a i lIn feite zijn onderdoorgangen interieuropgaven.Interieuropgaven omdat onderdoorgangen niet vanheinde en verre te zien zijn en omdat ze een zekerevrijheid in de uitwerking bieden. Daarnaast moetook rekening worden gehouden met het detailni-veau, met name als er sprake is van langzaam ver-keer. De mensen die bijvoorbeeld langzaam dooreen onderdoorgang gaan, kunnen de afwerking vande onderdoorgang tot in detail ervaren. Gem?leerdtegelwerk rekent hier af met het badkamereffect enzorgt dat graffitiresten in de voegen van de tegelsminder opvallen. Tegelwerk wordt vaak gekozen,vooral omdat tegels het op termijn goed doen. Zezijn kleurvast en goed te reinigen. Daarnaast gaathet tegenover vergrijzend beton steeds mooierafsteken, omdat in de loop der jaren het aangren-zende, onbewerkte beton steeds donkerder wordt.3, 4 | SliedrechtTegelpatroon ge?n-spireerd op deSliedrechtsebagger(cultuur)2 |BarendrechtHet kunstwerk vanNarcisse Tordoir comple-teert de onderdoorgangA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pTunnelbou wcement 2006 6 15Het toepassen van glanzende materialen maakt dater spiegelingen optreden en indirect meer zicht isop de omgeving en wat er gebeurt. Zo kun je in eenbocht via spiegelingen van verlichting toch eentegenligger zien aankomen. Dit zijn ontwikkelin-gen die met veel kennis van zaken en vakmanschapkunnen worden uitgebreid.O n t w e r p e n v a n u i t d e k a r a k t e r i s t i e kv a n d e l i j nEen goed en werkbaar ontwerpprincipe blijkt hetonderscheiden van de verschillende infrastructu-rele lijnen (in de architectuur wordt dit meer toe-gepast dan in de wereld van de infrastructuur,maar in de infrastructuur daarentegen wel zoeffectief). Bij een onderdoorgang is altijd sprakevan minimaal twee lijnen die elkaar kruisen. Hetis wel het minste om dat te bekijken, nog los vanandere omgevingsaspecten, maar wel een type-rend aspect. De infrastructurele lijnen zijn ten-slotte de zaken/lijnen die elkaar kruisen c.q. ont-moeten. Is het niet zo dat je elkaar leert kennen ineen ontmoeting? Het laten zien wie je bent (in ditgeval het betreffende kunstwerk) leidt tot ori?nta-tie en draagt bij aan sociale veiligheid. In het (ste-delijk) landschap leidt dat tot helderheid, orde enleesbaarheid. In de hiernavolgende voorbeeldenzien we dan ook dat indien meer lijnen over eenonderdoorgang kruisen, deze verschillende lijnenonderscheidend zijn uitgewerkt en passen bij watdie lijn is. Dit alles is een zeer werkbaar ontwerp-principe, zeker omdat er meer en meer dynamiekzit in infrastructuur.R o t t e r d a m - B a r e n d r e c h t : H e u l w e gDe `Heulweg' is een project in een parkzone en on-derdeel van de welbekende Betuweroute en wordtovermand door een spaghetti aan spoorlijnen.De aanleg van een onderdoorgang moest passenin het bestaande gegeven, namelijk de Betuwe-route, de A15 en het brandweerpad. Hier is eigen-lijk al sprake van ongelijkvloerse kruisingen. Deongelijkvloerse kruisingen zijn in dit geval de A15(deze was reeds aangelegd), de Betuweroute (dieuit ??n hand ontworpen is) en het brandweerpad(deze heeft een ondergeschikte vormgeving). Dezespaghetti aan lijnen maakt dat hier een lange encomplexe onderdoorgang is ontstaan, wat geresul-teerd heeft in een niet geringe opgave (foto 1).Door een horizontale referentielijn (het maaiveld)in de wanden aan te brengen ontstaan orde enhelderheid. Onder de lijn wordt alles in een (gras)-groenpatroon met bloemaccenten betegeld; daar-boven: wit. Wit is gekozen omdat deze kleur metname in de brede en in aanleg donkere onderdoor-gang van de A15 voorkomt. In dit gedeelte blijftook overdag het licht branden. Ge?ntegreerd ineen doorgaande lijn op de leuning. Dit licht schijntzowel de rijvlakken als de wanden en plafondsaan, waardoor een heldere en prettige onderdoor-gang ontstaat.Groen tegelwerk is toegepast vanwege de aanslui-ting op de parkachtige omgeving.Bij een nieuwe fietsonderdoorgang in ditzelfdepark is deze afwerking ook toegepast.En wat deze onderdoorgang completeert: wat begonmet een idee voor de openstelling en de zoektochtnaar een oplossing c.q. correctie van de afwijking inde ruwbouw, heeft geresulteerd in een kunstwerkvan de Belgische kunstenaar Narcisse Tordoir (foto2). Een stalen frame vormt de lijst van een Hollandsschilderij. Met stripstaal is een landschap gemaaktwaaraan de Hollandse luchten voorbij trekken. Eenode van Tordoir aan de Hollandse Meesters, wierlandschappen verdwijnen door de aanleg van pro-jecten als de Betuweroute.Het resultaat is een duidelijke herkenbaarheid vande infrastructurele lijnen met grote hoogteverschil-len, grote lengten en diverse kruisingshoeken dieonderscheidend van vormgeving zijn. De tegelaf-werkingen maken de onderdoorgang de moeitewaard, gecompleteerd met een kunstwerk.Projectgegevensopdrachtgever:Railinfrabeheer Projectorganisatie Betuwerouteontwerp:Grontmij ? Royal Haskoning; projectarchitect: Mari Baauwdirectievoering:Grontmij ? Royal Haskoninghoofdaannemer:HBSC5 |GorinchemVrolijk tegel-werk: ministeckvan een kinder-tekeningA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pTunn elbou wcement 2006 616S l i e d r e c h tIn Sliedrecht is voor twee naast elkaar liggendeonderdoorgangen (beide met twee kruisende lij-nen, waarvan een bestaand) in eerste aanleg het-zelfde lokale Sliedrechtse thema toegepast: bagge-ren (foto 3). Als aardlagen wordt dit verbeeld inkleuren vari?rend van oranjebruin naar oranjegeeltot wit. Ook hier is de horizontale referentielijn opmaaiveld toegepast: het draagt bij aan het onder-scheid van de kruisende lijnen en aan de continu?-teit van de onderdoorgang. Het tegelwerk is gedo-seerd toegepast, daar waar het visuele rendementhet hoogst is: onder de horizontale maaiveldlijn.Dit rendement zal in de loop der jaren toenemen,doordat de onbewerkte betonvlakken grijzer wor-den en de tegels dan meer contrasteren (foto 4).Resultaat: het is helder dat die ene weg, begeleiddoor tegelwerken, twee afzonderlijke lijnen kruist,waarvan de ene als van eerdere datum is en ge?n-tegreerd in een nieuw ensemble is opgenomen.Projectgegevensopdrachtgever:Railinfrabeheer Projectorganisatie Betuwerouteontwerp:Grontmij ? Royal Haskoning; projectarchitect: Mari Baauwdirectievoering:Grontmij ? Royal Haskoninghoofdaannemer:De Waardse AlliantieG o r i n c h e m : A r k e l s e d i j kOok hier, evenals in de vorige twee voorbeelden, issprake van een nieuw ensemble bestaande uit deoude onderdoorgang onder de A15 (smal, geslotenpoortkarakter) en een nieuwe, ruimere en voorallichtere onderdoorgang onder de nieuw aange-legde Betuweroute die aanleiding was deze onder-doorgang te bouwen en herwaarderen.Blauw is een kleur die in Gorinchem veel voor-komt in de infrastructuur en kruisingen daarmee.Bij uitzondering, zoekend naar een passende uit-werking, is niet alleen een lokaal kenmerk opge-pakt, blauw, maar ook een persoonlijke invullinggegeven aan dit ontwerp. De ontwerper verwerkteeen tekening van zijn dochter (van dezelfde leef-tijd als het project) tot tegelpatroon: een kleurrijkbloemenmotief geeft een vrolijk resultaat (foto 5).Projectgegevensopdrachtgever:Railinfrabeheer Projectorganisatie Betuwerouteontwerp:Grontmij ? Royal Haskoning; projectarchitect: Mari Baauwdirectievoering:Grontmij ? Royal Haskoninghoofdaannemer:De Waardse AlliantieDeze drie voorbeelden versterken het beeld van deBetuweroute: een lijn met een gezicht: lokaal per-soonlijk.Het laatste voorbeeld is recent in uitvoering gegaanen betreft een geheel nieuw ontwerp voor eenonderdoorgang in Dordrecht.D o r d r e c h t : L a a n d e r V e r e n i g d e N a t i e sDe trein rijdt er nog zoals in de Donald Duck: doorhet gras, op het maaiveld (aldus de supervisorRein Geurtsen). Zo is de kruising in Dordrechtvan de spoorlijn met de Laan der Verenigde Natiesnog gelijkvloers, met inmiddels veel oponthoud.6 |DordrechtEen onderdoorgangdoor het water metgestrekte en vloeiendewanden; ruim en openA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pTunnelbou wcement 2006 6 17Reden tot aanleg van een ongelijkvloerse kruising(fig. 6).De kruising is onderdeel van het Masterplan voordeze omgeving opgesteld door Rein Geurtsen. Indit Masterplan zijn ook de hoofdlijnen van de krui-sing uiteengezet en deze zijn in de uitwerkingopgepakt en geconcretiseerd. De kruising voorzietin een toekomstig station, een parallelweg en toe-komstige spooruitbreiding. Een drukke verkeers-weg en intensief voet- en fietsverkeer (omgevingLeerpark en route tussen buitenwijken en stadscen-trum) maken dit tot een bijzondere opgave.Een ruime onderdoorgang ruim in het watergelegd sluit aan op stedenbouwkundige en ecolo-gische structuren. Zo is de onderdoorgang opge-pakt: ruim in het water, de wanden van de bak zolaag mogelijk en leuningen zijn niet nodig. Eenstrakke wand aan de snelverkeerzijde en een gol-vende, getordeerde wand aan de langzaamver-keerzijde, kenmerken deze onderdoorgang (fig. 7).De wanden zullen worden betegeld en de uitwer-king van deze wanden zal in nauwe samenwer-king met een kunstenaar en de stadsdichter gaanplaatsvinden.De werkzaamheden zijn deze zomer begonnen ende oplevering is gepland in 2008.Projectgegevensopdrachtgever:ProRail (Regio Zuid)ontwerp:Royal Haskoning ? Obermaijer ? Railconsult: projectarchi-tect: Mari Baauwdirectievoering:Royal Haskoning ? Obermaijer ? Railconsulthoofdaannemer:HeijmansT e n s l o t t eDe kwaliteit van onderdoorgangen is in ontwikke-ling. Voortdurend zijn we op zoek naar die vormge-ving en die technieken (bouwen, verlichten, ...) enmaterialen die voldoen aan de hoge eisen van ondermeer verkeer, sociale veiligheid, beheer en onder-houd. Mogelijk kan er in de toekomst nog openeren groener worden gewerkt, want levend groenheeft een hoge acceptatie en levert een positievebijdrage aan het milieu.Ontwerpen aan onderdoorgangen zijn uitdagendeopgaven, met enerzijds strakke randvoorwaardenen anderzijds vrijheden. Per slot van rekening zieje ze niet van heinde en verre en moeten ze toch,of juist goed zijn! n7 |DordrechtOnderscheiden lijnen enhoogwaardige tegelaf-werkingen