themaDe eenvoud van passief bouwen4201156themaDe eenvoud vanpassief bouwenHet kenmerk van passief bouwen is de combinatie van een aangenaambinnenklimaat en een zeer laag energieverbruik. Om dat te bereiken wordtgebruikgemaakt van een optimale thermische schil en zonne-energie. Ditalles met een eenvoudig installatieconcept. Het principe is feitelijk al heeloud en blijkt relatief eenvoudig te realiseren.1Maar ook in de huidige vorm bestaat passief bouwen relatieflang. Al op het Silver Jubilee Congress van the InternationalSolar Energy Society in 1979 in Atlanta werd gesproken overpassief bouwen. Energiebesparing kreeg in die tijd veelaandacht. Vaak ging dat over bijvoorbeeld zonnecollectoren,een toepassing die op dat moment erg in opkomst was. Op hetgenoemde congres ging het ook over de gedachte dat integraalontwerpen van een gebouw in samenhang met de omgevingkon resulteren in een betere gebruikskwaliteit en een extreemlaag energiegebruik.GeschiedenisPassief bouwen speelt in op de typische omstandigheden in denatuur en is al eeuwenoud. Onze voorouders beschikten nietop dezelfde ruime schaal als wij over energie. Zij moesten dusveel bewuster omgaan met de lokale omstandigheden om hetin de zomer en in de winter een beetje behaaglijk te hebben.Diverse beschavingen in verschillende klimaten hebben zo alallerlei vormen van passief bouwen opgeleverd.Voor zover we weten was Socrates de eerste die de principesvan passief bouwen heeft beschreven. In het oude Griekenlandis zelfs ooit een stad herbouwd volgens passieve principes toende ontbossing in de omgeving zover was gegaan dat het brand-hout over te grote afstanden moest worden aangevoerd.De eenvoud van passief bouwen 42011 57Energie nulPassief bouwen levert gezondere woningen op omdat ze eenbetere kwaliteit binnenlucht hebben, tochtvrij zijn en ther-misch comfortabeler. En daarbij gebruiken ze ook nog specta-culair weinig energie.Als we de principes van passief bouwen combineren metmoderne techniek en beschikbare materialen is de `energie-nulwoning' nu binnen handbereik. Een groot deel van de prin-cipes kan ook in de bestaande bouw worden toegepast (foto 2).Dat doet wel een groter beroep op de creativiteit van de betrok-kenen. Niet alle opties die bij de nieuwbouw beschikbaar zijn,kunnen altijd worden toegepast, maar er zijn spectaculaireresultaten te bereiken.Ori?ntatieEen optimaal passief gebouw is min of meer op het zuidengericht. Zo kan het de laag staande en gewenste winterzonoptimaal toelaten. De ongewenste zomerzon kan, doordat diehoog aan de hemel staat, gemakkelijk worden buitengeslotendoor dakoverhangen, balkons en andere horizontale construc-ties (fig. 3).Naast een hoog thermisch comfort betekent dit veel energiebe-sparing. Voor een standaard referentiewoning in het stooksei-zoen kan het dezelfde hoeveelheid warmte opleveren als met deverbranding van 400 m3aardgas. En het uitsluiten van dezomerzon maakt elke extra koeling, of nog erger, airconditio-ning overbodig.De zuidori?ntatie hoeft niet extreem te zijn. Afwijkingen van25 graden in beide richtingen zijn nog toe te staan zonderongewenste neveneffecten (fig. 5). Daarna wordt het resultaatsnel slechter. En vooral bij ori?ntatie in de richting van hetwesten is zomerse oververhitting voorspelbaar.Ook met het ontwerp van de gevel en de plattegrond kan reke-ning gehouden worden met de zon. De woning moet aan dezuidkant open zijn en aan de noordkant zo gesloten mogelijk(foto 4). Dat betekent aan de ene kant grote en aan de anderkant relatief kleine ramen. Binnen de woning is zonering nood-zakelijk: ruimten die warmte nodig hebben aan de zuidkant enruimten die warmte produceren of als buffer kunnen dienenaan de noordkant. Dus keukens, badkamers, trappenhuizen,garages en bergruimten bij voorkeur aan de noordzijde.ir. Chris Zijdeveld 1)Stichting PassiefBouwen.nl1 Ouder gebouw in G?teborg met duidelijkpassieve elementen2 Het renovatieproject De Kroeven 505 inRoosendaal heeft de PassiefBouwen Award2010 gewonnen1) ir. Chris Zijdeveld is voorzitter van de.Stichting PassiefBouwen.nl.Term Passief bouwen`Passief'in passief bouwen heeft vaak een watnegatieve bijklank. Het woord slaat op`vanzelf'.Een goed passief gebouw blijft in de winter bijnavanzelf warm en in de zomer bijna vanzelf koel.`Passief bouwen'is bovendien een internationalevakterm en daarom is besloten deze terminologieook in Nederland te gebruiken.2themaDe eenvoud van passief bouwen4201158zomer winter3 De laag staande winterzonkan worden toegelatenterwijl de ongewenstezomerzon kan worden bui-tengesloten door dakover-hangen, balkons en anderehorizontale constructies4 Project met veel passieveelementen. Goede aanpakvraagt andere uitvoeringaan noord- of zuidzijde vande straat5 De zuidori?ntatie hoeft nietextreem te zijn. Afwijkingenvan 25 graden in beiderichtingen zijn nog toe testaan zonder ongewensteneveneffecten6 Door de binnenmuur aande buitenkant te voorzienvan een isolatielaag metpleisterlaag kan met nau-welijks meer dikte dan bijeen spouwmuur een goedeisolatie worden bereiktOok bij woningrenovatie kan van deze massa gebruik wordengemaakt. Een groot deel van de woningvoorraad van ons landheeft immers al een grote massa. Deze massa moet alleenbinnen de isolatie worden gebracht.IsolatiePassieve gebouwen moeten goed zijn ge?soleerd. Het is welis-waar aantrekkelijk om 400 m3aardgas in de vorm van gratiszonnewarmte binnen te krijgen, maar dat is lang niet genoegom de energievraag voor ruimteverwarming op 150 m3aardgaste krijgen. Dat is immers de prestatie die nodig is om de inmid-dels zo begeerde certificaten te krijgen. Voor de bestaandebouw is de eis iets lager: de certificaten voor passief renoverenkomen uit op ongeveer 250 m3aardgas voor de standaard refe-rentiewoning.MassaOm grote temperatuurverschillen tussen dag en nacht entussen warme en koude dagen te voorkomen, moet het gebouwin staat zijn warmte te bufferen en desgewenst weer af te geven.In principe gaat dit heel gemakkelijk in de gebouwmassa. Maardan moet er wel voldoende massa aanwezig zijn. Op het eerdergenoemde congres kwam de uitdrukking naar voren `there isno substitute for mass'. Dat moet echter wel in een contextworden geplaatst. De pioniers die daar hun ervaring presen-teerden bouwden betrekkelijk lichte gebouwen en moestenkunstmatig massa toevoegen. Bijvoorbeeld in de vorm van metwater gevulde oliedrums, met vloeistof gevulde plastic pijpen ofin de kelder opgeslagen rots stenen. Hiermee kon het gewenste`warmte-vliegwieleffect' worden gerealiseerd. Maar het blijktdat een houten huis ook voldoende massa heeft als de wandenaan de binnenkant worden afgewerkt met een geschikte gips-plaat. Uiteraard hebben gebouwen met een betonnen of zand-stenen casco meer dan voldoende massa om het gewenste effectte bereiken.34De eenvoud van passief bouwen 42011 5925?25?zuidbuitenblad:? sierpleister? wapeningslaag? isolatie-platen? hechtmortelplint vrij van zwevende dekvloerrandstrookin het werk gestort betonvloeropbouw:? dekvloer? verende laag? i.h.w. gestort betonEr moet ook aandacht zijn voor de mogelijkheid in de zomerextra nachtventilatie te hebben door grote ramen die wijd openkunnen zonder dat dit voor inbrekers aantrekkelijk is.Tot besluitIn de praktijk is gebleken dat bovenstaande maatregelen relatiefeenvoudig zijn te realiseren. Er worden al passief woningenaangeboden voor de prijs van een woning met EPC 0,8. Meteen goed stedenbouwkundig plan kunnen passief woningen inhoge dichtheden worden gebouwd en met goede architecten iseen groot aantal verschillende verschijningsvormen mogelijk.Passief bouwen vraagt weer aandacht voor vakmanschap op debouwplaats. Op verschillende projecten is inmiddels aange-toond dat dit ook de werkvreugde en de motivatie van debetrokken bouwvakkers verhoogt.In feite is er voor de grootschalige toepassing van passiefbouwen maar ??n vraag: Waar wachten we nog op? De materialen om tot het vereiste niveau te isoleren zijn op demarkt ruim verkrijgbaar. Als voor nieuwbouw de keuze valt opzware materialen als kalkzandsteen en/of beton is het verstan-dig om de traditionele spouwmuurconstructie met baksteenaan de buitenkant te vergeten. Door de binnenmuur (die dangeen binnenspouw meer heet) aan de buitenkant te voorzienvan een isolatielaag, die met een bijzondere pleisterlaag wordtafgewerkt kan met nauwelijks meer dikte dan bij een spouw-muur met isolatie aan de binnenkant al een goede isolatieworden bereikt (fig. 6). Met iets meer dikte zijn we dan al op devoor passief bouwen gewenste waarde. De blijde boodschapdaarbij is dat dergelijke wanden soms per vierkante meter algoedkoper uitvallen dan de traditionele oplossing.Het feit dat sommige welstandscommissies geen huizen wensen`met een Oostenrijks uiterlijk' en daarmee een rem zijn voorvooruitgang, is een reden te meer om deze tijd slurpende enbouwkostenverhogende instituten af te schaffen. Ook anderebouwmethoden hebben problemen met het instituut: er zijn ookvoorbeelden waarbij ge?ist werd dat een houtskelet woning vaneen kosten verhogende bakstenen buitenwand werd voorzien!AfdichtingEen passief woning moet tochtvrij zijn en de verschillendebouwdelen moeten perfect op elkaar aansluiten, zo nodig metextra afdichtingen. Ventilatie kan dan niet meer plaats vindendoor toevallige openingen maar moet onder alle omstandighe-den gecontroleerd en gegarandeerd plaats vinden. Door eensysteem aan te brengen dat de vuile lucht waar nodig afzuigt eneen ander systeem dat de gewenste schone buitenlucht op degoede plaatsen binnen brengt, wordt het ook mogelijk om inhet stookseizoen de warmte uit de afgezogen lucht over tedragen aan de binnenkomende buitenlucht. Daarmee wordtgoede ventilatie onder alle omstandigheden verzekerd, wordtonaangename `tocht in de nek' voorkomen en wordt voor dereferentiewoning per stookseizoen tot 300 m3aardgas bespaard.56