DECEMENTDAKPANdoor P. Groenhart, architect b.n.a.INLEIDINGDe toepassing van nieuwe materialen, of het gebruik van anderegrondstoffen voor bestaande artikelen vraagt in onze bouw-nijverheid steeds een uitgebreide studie, alvorens wij tot toe-passing op grote schaal overgaan.We dienen ons tijdens die studieperiode ervan te vergewissen,of de technische kwaliteiten van het nieuwe product voldoen aande eisen, die aan gelijksoortige materialen zijn te stellen. Maardaarna wordt het de taak van de architect, het nieuwe product inzijn vormgeving en in zijn structuur daar te verwerken, waar hetop zijn plaats kan zijn.De cementpan is een product, dat in Nederland in vroeger jarenniet heeft kunnen bogen op een goede naam. De vormgeving ende kleur waren niet acceptabel; soms was de houdbaarheid on-voldoende.In het buitenland was dit geheel anders.Als we de geschiedenis in Engeland zien, is de productie van dekleiverwerkende industrie over het algemeen zo slecht verzorgd,dat het hier te begrijpen is, dat naar andere dekkingsmethodenwerd gezocht.Duitsland daarentegen heeft ook al vele jaren naast de kleipaneen bescheiden productie van cementpannen, die zo langzamer-hand tot grotere perfectie is gekomen.Inmiddels heeft echter de aanmaak van de cementpan ook onsland beroerd en het laat zich aanzien, dat vooruitstrevende firma'sde productie serieus ter hand nemen.Omdat d? internationale uitwisseling van gegevens een rijke er-varing voor de Nederlandse research oplevert, mag aangenomenworden, dat inderdaad een goed product de markt zal bereiken.Wanneer we hier werkelijk een acceptabele dakpan zullen krij-gen, bestaat de mogelijkheid dat naast de kleidakpan een goedaanvullend product zal komen, dat tegemoet komt aan het huidigeproductietekort en aan een gewenste aanvulling, als ook in Neder-land de pannenklei schaars zal zijn geworden.Dit artikel is verlucht met foto's, die bijna geheel in het buiten-land zijn vervaardigd. De documentatie is hier te lande beslistonvoldoende om tot het maken van foto's over te gaan, wil meneen goede toepassing van het product kunnen aflezen.Het buitenland beschikt wel over fotomateriaal, waarbij ik be-slist de opmerking wil maken, dat de gepubliceerde foto's zekerniet aller architecten harten zullen veroveren.Staat U mij thans toe een visie te geven van de cementpan, zoalsik deze in vorm en kleur in een Nederlandse fabriek heb gezien,waarbij ik de nadruk wil leggen op bepaalde eigenschappen envoordelen.foto 2Enge/se landhuizengedekt met cement-dakpannen, waarbijgetracht is dejuiste kleurexperimenteelvast te leggen.foto3een voorbeeld vande cementdakpanin de EngelsewoningbouwVORMGEVINGDe kloeke vorm van de dakpan vraagt een dak met royale vlakken.Persoonlijk meen ik, dat de geheel andere fabricage dan die voorkleidakpannen, een toepassing vraagt zonder veel doorbrekingen,hoekkepers, kilkepers, e.d. Kortom, een overmatig gebruik vanhulpstukken is vooralsnog niet bevorderlijk voor een economi-sche toepassing. Voor woningbouw en utiliteitsbouw kunnen westraks de grote vlakken gedekt zien met cementen dakpannen.Toch viel mij direct op, dat een bepaald verschil is op te merkentussen de cementen en de kleidakpan. Bij de kleidakpan wetenwe, dat het vormen door middel van persen geschiedt, waarbijdus de vorm van de mallen bepalend is voor het model. En zolangnu de kleipan behoorlijk uit zijn model lost, kunnen we de vormwijzigen, zodat de belopen, sluitingen, enz. aan onze wens voldoen.Zodra nu de cementpan volgens het strengperssysteem wordtvervaardigd, dienen wij de vormgeving daaraan aan te passen. Defabrieken hebben uiteraard hun zorg gegeven om bij deze fabri-cagemethode toch een aannemelijk model te verkrijgen. Het groteverschil ligt in het haaks afsnijden van het gevormde panlint, datondereen verticaal mes doorschuift. Inmiddels heeft de pan reedszijn gladde kleurige dekking gekregen, zodat het snijvlak altijd eenveel korreliger oppervlak geeft. Dit is niet eerder te beoordelen,dan nadat het dak gedekt is, omdat het effect niet uit ??n enkelepan kan worden opgemaakt. De gevormde golflijn langs de onder-zijde van de pannen is verder door iedere architect zelf naarwaarde te schatten.SLUITINGDoor de speciale sluiting van de cementpan is het mogelijk, depan in beide richtingen te dekken. Rekening houdende met demeest voorkomende windrichting kan altijd van de wind afworden gedekt. Deze eigenschap ontstond uiteraard uit de zij-sluiting, maar ook de kopsluiting is geheel anders. Hier zijn weniet meer gebonden aan de prec?ese maat van de panlatten omeen passende boven- en ondersluiting te verkrijgen. Naarmatehet dak vlakker wordt, kunnen we de overlap vergroten, terwijlook bij een bepaalde hoogte van het te dekken dakvlak doormiddel van het meer 'indekken' een veelvoud van de panmaat kanworden verkregen.KLEURDe komst van de cementpan opent een nieuw terrein voor dearchitect, die naast vormgeving ook door middel van een kleureen harmonisch geheel van zijn ontwerp wil maken. Naast de be-kende kleuren van de ongeglazuurde kleipannen in rood enblauwzwart wordt nu een geheel andere mogelijkheid geschapen.Het is immers zo, dat de grijze mortelkleur wordt weggewerktdoor een speciale deklaag, waarin verfstoffen het uiterlijk brengennaar de smaak van de architect. De gekleurde afbeeldingen tonenhiervan voorbeelden, die zonder meer in Nederland niet zullenworden geaccepteerd.MODELOmdat het product nog niet op de Nederlandse markt is ver-schenen, kunnen we niet beoordelen, welke modellen aan hetoordeel van de architect zullen worden voorgelegd. Enerzijds zienwe het type, dat overeenkomt met de 'Verbeterde HollandsePan', anderzijds de Duitse cement dakpan, die met zijn Engelsecollega 'Roman-Tile' doet denken aan onze Romaanse pan.238foto 4. een opname ?n Nederlandmet details in foto 5 en 6foto 5. de cement-gevelpanals 'moeilijk' hulpstukfoto 6. de cementdakpan met strijklichtCement 7 (1955) Nr 9-10NEDERLANDSE CEMENTPANNENDe mij getoonde Nederlandse cementpannen zijn voor ons echterwel te gebruiken. In de eerste plaats wil ik de blauwzwarte tintnoemen (foto I). Het hiermee gedekte dak geeft een kleuriguiterlijk, dat met zijn lijnenspel architectonisch volkomen ver-antwoord is.Een ander getoond voorbeeld in een terrakleur wil ik geslaagdnoemen, omdat hier van een eigen nuance sprake is. De verfstofheeft blijkbaar de eigenschap, dat naast de hoofdkleur een mengselpaars doorkomt, afhankelijk van de bewolking.Een imitatie van de bekende rood gebakken dakpan wil ik voor-alsnog verwerpen. Eerstens omdat we niet zoeken naar een ver-vangend materiaal in deze speciale rode kleur en tweedens omdatde tint als cementpan mij de indruk geeft van een geschilderd dak.Als dan nog blijkt, dat de rode kleurstof het duurste is, geloof ikdat het afzetgebied niet in deze richting moet worden gezocht.Waar wel vraag naar zal komen, is een dakpan in een groene tint.De moderne architectuur zal zeker deze dekking kunnen gebrui-ken voor het kleurenschema van een bepaald object.KLEURESSENHet maken van gekleurde cementspecie door middel van de toe-voeging van kleurstoffen is een zeer moeilijke materie, waarvanwe weten, dat hoge eisen moeten worden gesteld aan deze stoffen.1. Kalkafscheiding moet worden voorkomen. De verfstof is im-mers door de aanwezigheid van cement onderhevig aan alkali-sche werking.2. De verfstoffen mogen de werking van cement niet be?nvloeden,noch de vormhoudendheid verminderen.3. De kleur mag in de loop der ?aren niet veranderen of verflau-wen.UITSLAGHet mengsel cement, kleurstof en toeslagstoffen herbergt nu een-maal het gevaar in zich, dat de eventuele vrije kalk de gevreesdeuitslag geeft. Het is uiteraard onaanvaardbaar, dat de pannen eenbonte mengeling van wit en grijs worden. En inderdaad zag ik bijjuist gevormde pannen de gevreesde kalkuitslag, die voor mij eenbeslist bezwaar waren. Ik moet echter toegeven, dat op een ge-dekt dak met dezelfde pan na enige weken de uitslag geh??lwas verdwenen. Het komt mij echter voor, dat dit onderdeel vande fabricage de doorlopende aandacht van de fabrikant moethouden.KEURINGSEISENKeuringseisenWillen we een deugdelijk materiaal toepassen, dan dienen we eenbepaalde keuring aan het product vooraf te doen gaan. Omdat inNederland nog geen normblad voor de cementpan bekend is,moeten we voor gelijksoortige eigenschappen de richtlijnen vande kleidakpan hanteren (DIN 684m sub 2, 3, 4).Moge onderstaande overdruk van een rapport van het Gemeente-lijk Bouw- en Woningtoezicht uit 's-Gravenhage een indruk gevenvan de beproevingen tegen breuk, waterdichtheid en mechanischeinvloed.GEMEENTELIJK BOUW- EN WONINGTOEZICHT - DEN HAAGAfdeling Proefstation voor BouwmaterialenRAPPORT van het onderzoek monster no. 46482INGEKOMEN: 6 Augustus I9S5.MATERIAAL: 20 dakpannen van betonDe totale lengte van de pannen is 42 cm en de br edte 33 cm.eDe pannen zijn door mijn dienst gemerkt I t/m XX.WEERSTAND TEGEN BREUKDe weerstand tegen breuk is bepaald van de pannen I t/m III enVI t/m VIII.De pannen I t/m III zijn beproefd in luchtdroge toestand en depannen VI t/m VIII zijn v??r de beproeving gedurende 4 dagenonder water gedompeld.Elke pan is gelegd op 2 steunpunten met een onderlinge afstandvan 35 cm. Tussen elke dakpan en de ondersteuningspunten is enestrook carton gelegd. De belasting is aangebracht in het middentussen de steunpunten.De volgende resultaten werden gevonden:Om de belasting over de volle breedte van de dakpan gelijkmatigte verdelen zijn de open plaatsen tussen de belastingrol en dedakpan met houten vuistukken ter breedte van IS mm opgevuld.dakpan breukbeiastingin kgdakpan breekbelastingin kgl droog 240 VI vochtig 185ll droog 263 VII vochtig 190III droog 220 VIII vochtig 210gem. 241 gem. 195foto 4 foto 5 foto 6Cement 7 (1955) Nr 9-10 238WATEROPNEMINGVan een stuk van de pannen VI t/m VIII is de wateropneming opde gebruikelijke wij'2e bepaald. De wateropneming bedraagt voor:dakpan wateropnemingin vol.-%VI 11,8VII 11,1VIII 11,5WATERDICHTHEIDDe waterdichtheid is bepaald op de wijze als in normbladN 684 is aangegeven.Uit een stuk van elk der gebroken dakpannen I t/m III is een cirkel-vormige schijf met een middellijn van 7,5 cm vervaardigd. Dezeschijven zijn zodanig conisch bijgeslepen, dat het ondervlak eencirkel met een middellijn van 3,5 cm vormt, overeenkomend metde middellijn van een glazen cilinder, welke op de bovenkant vanelke schijf met harde mastiek is vastgekit. De as van de cilindervalt samen met de as van het proefstuk. In het glas is water ge-goten tot een hoogte van I cm, welke hoogte gedurende 8 etmalenis gehandhaafd.RESULTAATNa 8 etmalen laten de proefstukken geen water door.VALPROEFOp de pannen IX en X is een valproef gedaan.Elke pan is gelegd op twee steunpunten met een onderlinge af-stand van 35 cm h.o.h. Deze ondersteuningspunten zijn 22 mmbrede houten latten. De latten liggen in de breedterichting van depan.Als eerste valgewicht is gebruikt een stalen kogel 0 30 mm meteen gewicht van /08 g. Het valgewicht is neergelaten in het mid-den van de pan op de middelste rib vanaf een hoogte van 23 cm.De valhoogte is telkens vermeerderd met 5 cm.Bij een valhoogte van 173 cm waren de pannen nog nietgebroken.Vervolgens zijn de valproeven gedaan met een stalen kogel 049 mm met een gewicht van 555 g. De pan gemerkt IX brak bijeen valhoogte van 73 cm en de pan gemerkt X brak bij een val-hoogte van 58 cm.Voor vergelijking met Nederlandse dakpannen*) zijn de proevenook gedaan op 2 'verbeterde Hollandse' dakpannen, gemerkt 1 en IIen op 2 'Romaanse' dakpannen gemerkt A en B.Het valgewicht is een stalen kogel 0 30 mm met een gewicht van108 g.Dakpan I is gebroken bij een valhoogte van 85 cm. Dakpan II isgebroken bij een valhoogte van 105 cm.De dakpannen A en zijn gebroken bij een valhoogte van 95 cm.CONCLUSIEIn de normbladen N 683 en N 684 is bepaald, dat dakpannenopgelegd op twee steunpunten, welke een onderlinge afstandhebben van 20 cm, een breekbelasting moeten hebben vanten minste 150 kg.Bij de dakpannen van beton werd bij een overspanning van35 cm in droge toestand een gemiddelde breekbelasting gevon-den van 241 kg en in vochtige toestand van 195 kg.Ook wanneer er rekening mede wordt gehouden, dat gebakkendakpannen meestal een breedte hebben van 25 cm, terwijl dezevoor het onderzochte monster 33 cm bedraagt, moeten de ge-vonden waarden voor de breekbelasting van de dakpan-nen van beton zeer goed worden genoemd.De waterdichtheid van laatstgenoemde pannen voldoet aan deeisen gesteld in de normbladen N 683 en N 684.De resultaten van de valproeven op de dakpannen vanbeton zijn veel gunstiger dan die verkregen met de ge-bakken dakpannen.*) Hieronder ce verstaan gebakken dakpannen (Red.).240De eisen voor een valproef zijn niet afkomstig van het hier boven-genoemde DIN-blad, maar geven wel een duidelijk beeld van desterkte van de cementpan.Een volgend onderzoek geeft de resultaten van de bevriezings-proef.VRIESPROEFOp 3 dakpannen is onderstaande vriesproef gedaan.Klank: helderKleur: roodbruinDe dakpannen werden geheel met water verzadigd en vervolgensbevroren bij gemiddeld minus 14 ?C. Daarna werden de pannenontdooid in water van ca plus 40 ?C. Deze bewerking werd ??nmaalper etmaal uitgevoerd.Na afloop van de gehele proef (25-malige bevriezing en ontdooi-ing) vertoonden de dakpannen generlei verschijnselen van afbrok-keling, scheuren of scheurtjes.De klank en de kleur bleven onveranderd.RESULTAATDe dakpannen bleken bestand te zijn tegen de bovenom-schreven vriesproef.CONCLUSIESIn afwachting van de producten, die de nederlandse industrieaanstonds op de markt zal brengen, neem ik aan, dat verschei-dene architecten zich op de hoogte zullen stellen van de modellen,die worden aangeboden met de bijbehorende prijzen. We moetenimmers bij een dergelijk nieuw product de economie niet ver-geten.*)Uit het oogpunt van de vormgeving neem ik aan, dat het modernebouwen met het moderne kleurenschema zeker gebruik kanmaken van dit nieuwe materiaal. Het bestaan van de kleidakpanzal daarmede beslist niet overbodig zijn geworden, omdat dittraditionele product vele traditionele toepassingen zal blijvenvragen. De toepassing van de cementpan zal echter zeker haarweg vinden.*) In het December-nummer van 'Cement' zullen de kosten en de fa-bricage worden behandeld (Red.).foto 7. cementdakpannen in diverse kleurenCement 7 (1955) Nr 9-10