IWONINGBOUW IALGEMEENONTWERP I IDE CAPACITEIT VAN DEDRAG.ERir.Y.J.Cuperus. irM.Mooij. ir.J.H.M.Kapteijns. OBOM, Technische Universiteit DelftOpen Bouwen door scheiding van drager en inbouw is voorwaarde voor flexibelesociale woningbouw, waarbij de bewoner/huurder beslist over het inbouwpakket dathem ofhaar het beste past. In dit artikel een State-of..the-art van het Open Bouwen.De .aandacht gaat vooral uit naar de capaciteit van de drager en de kansen die hetOpen Bouwen biedt aan de leveranciers en bouwers van de drager. Na jaren vanhard werken in relatieve stilte staat het Open Bouwen voor de langverwachtedoorbraak. De veranderende markt van de woningbouw lijkt er bijna rijp voor.Wordt het produceren van geschikte dragersystemen de komende jaren hetinnovatieterrein van de toeleveringsindustrie?aan ingestorte leidingen en van te vorenop te nemen sparingen), maar juist ophet voorkomen van ingewikkelde af-sprakelLDe nieuwe generatie inbouwpakkettenis ontwikkeld met het oog op de verbe-tering Van de bestaande voorraad enontleent aan een duidelijke ontkoppe-ling van drager en inbouw haar project-onafhankelijke karakter. Dit maakt eenvergaande industrialisatie mogelijk, ter-wijl het eindprodukt bovendien consu~mentgericht is.Hiermee worden nieuwe mogelijkhe-den geopend voor de toeleveringsindu~strie.Het is heel goed denkbaar dat in deConsum.entgericht bouwen: een grote variatie aan indelings- enuitrustingsm.ogelijkheden voor de woning1Ondanks (ofdank zij?) de grote vrijhe-den van de vrijwillig toe te passen mo-dulaire co?rdinatie heeft zich een op-vallende trend afgetekend inde ontwik-keling van een nieuwe generatie bouw-produkten.Het gaat hierbij om een serie inbouw-pakketten, die in tegenstelling tot de in-bouwpakketten uit de jaren zeventig,niet zijn gebaseerd op afspraken tussende ruwbouw en de afbouw (denkhierbijgepast. De norm biedt zoveel vrijheden,dat deze nooit een gemeenschappelijkuitgangspunt heeft kunnen zijn voorproduktontwikkeling in de bouwindu-strie.Een inventarisatie vanOpen BouwenTot het begin van dejaren tachtig heeftde nadruk steedsgelegen op hetontwer-pen van variatie, waarbij de voordelenvan seriematige produktie nietaltijd tenvolle werden benut.Om de hiermee samenhangende pro-blemen op te lossen is er uitgebreid on-derzoek gedaan naar een modulaire co-ordinatie, waarbij niet alleen de matenmaar ook de posities van bouwmateria-len, bouwprodukten en bouwdelenwerden geregeld. Het 'regelen' van de'bouwknoop' stond hierbij centraaL Ditheeft uiteindelijk geleid tot een normvoor de modulaire co?rdinatie, die opbasisvanvrijwilligheid kanworden toe~Inde jaren zestig is door de SAR(Stichting Architecten Research)onder leiding van John Habrakenals reactie op de massawoningbouw descheiding van drager en inbouw gepro-pageerd. Hierbij werd voorgesteld datde bewoner eigenaar werd van het 'in-bouwpakket', bijvoorbeeld bestaandeuit binnenwanden, keuken en badka-merinrichting en dat de bewoner eendeel vaneen 'drager' huurde.Bij verhui-zing kon de bewoner dan het eigen in-bouwpakket meenemen naar de vol-gende drager, zoals dat ook gebeurt metde meubelen. Zowel drager als inbouwzouden door de bouwindustrievoor eenverschillende groep opdrachtgevers in-dustrieel vervaardigd kunnen worden:dragers in opdracht van bijvoorbeeldwoningbouwverenigingen, inbouw~pakketten voor de individuele bewoner.Hoe staat het dertigjaar na dato met de- i-'-'---------~----~---~---~----,-------~____lze ontwikkelingen?18 Cement 1992 nr. 42 Verzelfstandiging van inbonwelementen: het kenkenblok neemt de 'Vorm aanvan een menbelstuknabije toekomst niet alleen de inbouw-keuken en de badkamerinrichting doorde consumentgekozen en gekochtwor~den, maar dat het met de complete in-bouw, inclusief binnenwanden en in-stallaties die kant uit gaat (foto 1).Maar wat blijft er nu nog over voor dehoofdaannemer, de dragerleverancierbij uitstek? Heel veel, maar de initiatie-ven moeten wel uit de bouwindustriekomen: leidinglozecasco's, waarbij ech-te seriematige produktie mogelijkwordt, die de dragers vormen voor debeschikbare inbouwpaketten. Dan zalookblijkendatde dragers de belangrijk-ste schakel vormen in de woningbouw:ze maken de stad en ze bepalen de wo-ning. De waarde van de woning wordtbepaald door de capaciteit van de dra-ger, niet door de prijs van het inbouw~pakket. Dit geeft de drager (mits goedontworpen) een gunstige prijs-kwaliteitverhouding en daarmee een aantrekke-lijk objectvoor produktontwikkelinginde bouw.Cement 1992 nr. 4BOUWPROCESMomenteel kenmerkt de woning-bouwproduktie zich door een repetitievan dezelfde woningen, met een stan-daardindeling en een standaarduitrus-ting.De opdelingin ruimten en de posi-tie van toestellen ligt tevoren vast. Hetvoorbeeld is bekend: in een nienw-bouwwijkkan menlopend langs de hui-zeneen televisieprogrammablijvenvol-gen. Alle televisietoestellen staan in de-zelfde hoekvandewoonkamerin de na-bijheid van het aansluitpunt op de cen-trale antenne inrichting.Het is voor de toekomstige bewonerslechts tot op bepaalde hoogte mogelijkom aan de woning eenpersoonlijk tin1jete geven. Daartoe wordt hem een lijstmet meer- en minderwerk posten terbeschikking gesteld, waarop hij zijnwensen kan aangeven. Bekende postenzijn de kleurvande tegels enhet sanitair.Iets verder gaan de keuze in de indelingvan de badkamer en de keuken. Met na-me deze laatste wensen, bijvoorbeeldeen ligbad in plaats van een douche ofextra toilet, dienen al in eenvroeg stadi-um bekend te zijn, opdat de aannemerde benodigde toe- en afvoerleidingen inde ruwbouw kan meenemen.Deze keuzemogelijkheden leggen eenzwaar beslag op de organisatie van deaannemer. Het traditionele bouwproceskan slechts effici?nt werken bij een re-petitie van compleet identieke wonin-gen.LeidingsystematiekZoals gezegd zijn het vooral de leidin-gen die eeneffici?nte uitvoering en ver-anderbaarheid belemmeren. De Werk~groep-OBOM van de TU Delft heeftonderzoekgedaan naarde mogelijkheidom installaties geheel bij de inbouw on-der te brengen. Het verslag van dit on~derzoek is gepubliceerd onder de titel'Leidingsystematiek in relatie tot flexi- .biliteit'.Hetvoorstel is omleidingenon-der te brengen in onafhankelijke lei-dingdragers die uitneembaar en veran~derbaar zijn. Dit is het leidingdragendintermediair systeem genoemd. Dit in-termediair systeem verzorgt de distri-butie van leidingen in de woning vanafhet invoerpunt naar de diverse sanitai-re-, elektrische- ofgastoestellen. Daar-bij valt te denken aan verhoogde vloe-ren, verlaagde plafonds, plintkoker-systemen enz.Uit een combinatie van de opties voorhet intermediair systeem is een zestalmodellen opgesteld. De modellen doeneen voorstel voor de distributie van allein de woning noodzakelijke installaties.Ze onderscheiden zich door het princi~pe waarop het model berust, bijvoor-beelddoorinhetene model leidingeninhoofdzaak onder een verhoogde vloeren in een ander model in een voorzet~wand onder te brengen.Metde introductievaneenintermediairsysteem wordt de directe relatie tussentoestel enleidingkokeropgeheven.Toe-stellen kunnen op een willekeurige po~sitie in de woning worden geplaatst. Dewoningplattegrond vormt dan niet lan-ger de afspiegeling van het installatie-ontwerp, maar installaties kunnen zichaanpassen aan de gewenste woningplat-tegrond. Zo ontstaan mogelijkhedenvoor totaal nieuwe plattegrondvormen;bijvoorbeeld een continue ruimte metvoorzieningen als vrijstaande objecten;de woontoestellen of woonapparaten(foto 2).Ontkoppeld bouwprocesHet bouwproces kan zich door de ver-zelfstandiging van de woningindeling19IWONINGBOUW IALGEMEENONTWERPdragerinbouwHet inbouwproces voltrekt zich na op-levering van de drager geheel zelfstan-dig. De bewoner kan zich tot een leve-rancier van inbouwpakketten wendenen daarmee zijn wensen bespreken, ofde inbouw geheel ofgedeeltelijkzelfterhand nemen. De inbouw omvat decomplete woningindeling, inclusiefhetInbouwprocesIn het systeem van Open Bouwen heeftde gebruiker volledige zeggenschapover de inbouw van de woning, dat wilzeggen de woningindeling en de posi-tionering van de toestellen. Daarbij iseenaantal beperkingenaanwezigvanuitde drager. In de drager is de positie vande trapsparing, de sparing voor de lei-dingkoker en de positie van gevelope~ningenvastgelegd.Binnenwandenkun-nen dus nietop raamopeningen aanslui~ten; de positie van de trap is bepaald.3 Drager en inbouw: twee gescheiden produktenbouwtijd mogelijk Alle afwijkingen endus mogelijke probleempunten zijnvermeden. Deze uniformiteit in de dra-ger leidt tot een eenvoudiger organisa-tie, met meer mogelijkheden tot prefa-bricage en met minder overheadkosten.Deze besparingen kunnen bij gelijkblij-vende stichtingskosten worden benutomeengrotere dragerwoning te leverenofkunnenaanhetinbouwdeel gaantoe~vallen.De dragerwoning wordt als een afge-rond produkt opgeleverd:- gevel en dak gesloten;~ egale, horizontale vloerafwerking;- gespoten plafonds;- wanden behangklaar;- sparingen voor de trap en de leiding-koker;- afgedopte aansluitpunten op de nuts-voorzieningen ten behoeve van de in-bouwinstallatie.De inbouw is nu niet meer per project,maar per woning georganiseerd, waar-doorergeenwezenlijkverschil meer be-staat tussen een project van ??n woningen een project met een grote hoeveel-heid dezelfde woningen. Het repetitie-effect wordt bereikt door in steeds wis-selende samenstelling gebruik te makenvan op elkaar afgestemde inbouwpro~dukten. De trend naarverzelfstandigingvan bouwprodukten bestaat al langer.In het begin van deze eeuw behoordenimmers zelfs bedsteden en kasten nogtot de standaarduitrusting van een wo-ning. Een volgende stap is erin gelegenom de keuken- en badkamerinrichting,en uiteindelijk de gehele woningin-deling niet meer bij de woning te leve-ren. De bewoner heeft dan de mogelijk- '-----------------------------------'heid om deze artikelen naar eigensmaak, kleur enprijsklasse uit te zoeken.Het Bouwbesluit speelt in op dezewerkwijze. Men behoeft in de toekomstslechts aan te geven dat binnen het cascoeen referentiewoning te maken is, zon-der deze ook daadwerkelijk uit te voe-ren.DragerprocesDoor elementen die met de specifiekewensen van de koper te maken hebbenuit de ruwbouwteweren, zijnbelangrij-ke besparingen te behalen en ontstaanmogelijkhedenvoor de toeleverendein-dustrie. Deze besparingen worden tendele behaald door het schrappen vanposten uit de traditionele ruwbouwbe-groting, doordat ze geen deel meer uit-maken van de ruwbouw, zoals ingestor-te leidingen. Daarnaast maakt een ruw-bouw zonder instortingen een korteremet de bijbehorende installaties in tweefasen voltrekken (fig. 3). De loca-tiegebonden bouwstructuur wordt alsafgerond produkt opgeleverd; weer- enwinddicht, de wanden behangklaar,plafonds gespoten en leidingen tot aanhetinvoerpuntvande nutsbedrijven. Deruwbouw verloopt nu effici?nter metkostenbesparingen van dien: de tijdge-bonden kosten zijn lager vanwege dekortere bouwtijd en er is minder toe-zicht nodig doordat alle mogelijke in-stallateurs niet meer op het werk ver-schijnen. Het inbouwpakket inclusiefde installaties wordt in een gescheidenproces door een gespecialiseerd bedrijfuitgevoerd. Het inbouwbedrijfisinge-steld op het in korte tijd kunnen vervul~len van individuele wensen, metbehulpvan hoogwaardige, in serie geprodu~ceerde artikelen. De inbouworganisatiestelt de tekeningen en paklijsten van dewoningindeling samen en laadt de be-nodigde produkten in de omgekeerdevolgorde van plaatsing in een container.20 Cement 1992 nr. 4daarbij behorende leidingbeloop. Doorde strikteontkoppeling tussendrager eninbouw blijven woningindeling en lei~dingbeloop bereikbaar voor verande-ring en aanvulling. Voor een professio-neel bedrijfzal de uitvoering van de in-bouw met een ploeg van twee personentwee tot drie weken in beslag gaan ne-men.De toeleverende industrie heeft zich in-middels toegelegd op de ontwikkelingvan inbouwsystemen.Alle systemenba-seren zich op het aanbrengen van eenverhoogde vloer als voornaamste lei-dingdragend intermediair.Bij Matura, Interlevel en Actibo wordteen verhoogde vloer over de gehele wo-ningoppervlakte aangebracht en dezesystemen kennen daardoor een maxi-male flexibiliteit.In het Esprit-systeem worden verschil-lende oplossingenzoals de dekvloer, eenverhoogde vloer onder de badkamer ensanitaire voorzetwanden gebruikt voorde distributie van leidingendoor dewo-ning. Naast deze speciaal ontwikkeldeprodukten voor de distributie van lei-dingen door het leidingloze casco, ma-ken de inbouwleveranciers een vrijekeuze mogelijk uit op de markt aanwe-zige inbouwprodukten. De systemenzullen kort worden toegelicht.PRODUKT-ONTWIKKELINGMet systemen als dat van Matura is in-middels bewezendat het mogelijk is omde inbouw als een verzelfstandigde pro-cesgang uit tevoeren. Dit biedt perspec-tieven voor verschillende toeleverendebouwindustrie?n om geprefabriceerde,projectongebonden produkten en sys-temen te ontwikkelen. Naast de al be~schreven inbouwsystemen ontstaat ereenmarktvoordragerwoningen, moge~lijk met gevelsystemen en liggen ermo-gelijkheden voor de ontwikkeling vanleidingsystemen.LeidingsystemenDe proefprojecten hebben inmiddelsgeleerd dat zich bij de inbouw proble-menvoordoen tenaanzienvandehuidi~ge installatiematerialen die - evenals devoorschriften - zijn opgesteld vanuit hetprincipe van vast en eenmaal bouwen.Ontkoppeld en veranderbaar bouwenstelt andere voorwaarden aan installa-tiematerialen en -technieken. De vOor-delen die de verzelfstandiging van in-bouwpakketten qua logistiek en veran-derbaarheid biedt, kunnen door de be-werkelijke installatietechnieken nogniet volledig worden uitgebuit.Cement 1992 nr. 4Traditionele installatietechnieken ken~merken zich door lage materiaalkostenen een groot aandeel van de factor ar~beid.Eris gelullig een trendwaar te ne-men om installatieprodukten fabriek-matig te produceren en op de bouw-plaats met enkele eenvoudige hande-lingen aan te brengen. Een voorbeeldvan deze ontwikkeling is de cv-keteLDeze werd vroeger in de woning uit on-derdelen in elkaar gezet, tegenwoordigwordt de ketel vlak voor de opleveringaangebracht, liefst met flexibele slangenom toleranties op te vangen.Het overgrote deel van de installatie-produkten wordt echter nog in weer enwind met ambachtelijke technieken bijelkaar gebracht.De elektra-installateur verschijnt al inde ruwbouwfase diverse malen op hetwerk om buizen te leggen en draden tetrekken. Pas in een laat stadium maakthij van dit geheel een functionerendprodukt. Behalve qua logistiek voldoetde draad-in-buis methode doorzijn on~veranderbaarheid nietmeer aan de eisenvan deze tijd. Met het instorten van debuizen wordt de positie van de contact-dozen en aansluitpunten voor televisieentelefoon vroegtijdig bepaald, een be-slissing die onomkeerbaar is.Dit staat in schril contrast met installa-tietechnieken uit de kantoorintich-tingsbranche. Juist in deze sector zijnveranderingen aan de orde van de dag.Tijdens de bouw van een complex zijnde gebruikers nog niet bekend. De ge-bruiker moet op zijn beurt nog naden-ken overde inrichting van het gehuurdeoppervlak en zal daarna nog regelmatigmet meubilair schuiven.Installatiematerialen voor de kantoor-inrichting zijn ontwikkeld vanuit dieveranderbaarheid. Flexibele leidingenmet .aangelaste stekkers verzorgen eensnelle en foutloze montage. Er wordtvoor het elektrasysteem een geprefabri-ceerd totaalprodukt geleverd, waarvande hogere materiaalkosten zich verhou-den tot de tijdwinst in de montage.Zo zijn ook voor de water- engasinstal-latieinhetbuitenland talvanproduktente vinden die het installeren aanmerke-lijk kunnen vereenvoudigen.Introductie van dergelijke produkteninde Nederlandse woningbouw betekenteen aanzienlijk effici?nter aan te bren-gen installatie, die bovendien voorbe-reid is op veranderingen.InbouwsystelllenInmiddels zijn erverschillende inbouw-systemenvoor dewoningbouw ontwik-keld.MaturaDevoornaamste elementenvanhetMa-tura-systeem zijn een gepatenteerdematrixtegel en een bijpassende plint-balk. Deze twee elementen dienen alsdrager voor de verschillende leidingsys~temen, die in volledig gescheiden zoneszijn ondergebracht. Hierdoor kunnenleidingsystemen vrij door de woningworden verdeeld. Het inbouwpakketwordt gecompleteerd met bestaandewandsystemen, deuren, kozijnen enkeukensystemen. De systeemonderde-len stellen geen specifieke eisenaan be-staande bouwprodukten.De rnatrixtegel wordt op de dragervloergelegd. De dragervloer dient glad afge-werkt te zijn en exact horizontaal te lig-gen. Aan de boven- en onderzijde is dernatrixtegel voorzien van groeven. Degroeven aan de bovenzijde zijn bestemdvoor de koud- en warmwaterleidingenen de centrale verwarmingsleidingen,aan de onderzijde is ruimte uitgespaardvoor de binnenriolering en het gas.Elektra en zwakstroom kabels vindeneen plaats in de holle plintbalk. Dezeplintbalk is aan de onderzijde van eenprofielvoorzien datinde groevenvan dematrixtegel past. Op de plintbalk kanelk willekeurig wandsysteem wordengeplaatst.Matura heeft inmiddels vier woningenvan haar inbouwsysteem voorzien; eentweetal nieuwbouwwoningen in Eind-hoven en twee bestaande woningen inVoorburg.InterlevelOok Interlevel baseert zijn inbouwsys-teem op een verhoogde vloer. De Inter~level-vloer is aanvankelijk ontwikkeldvoor de utiliteitsbouw. Het systeem be-staat uit vijzels, waar houten regels opworden aangebracht. De vijzelsstaan ineen vierkantstructuur met een hart-op-hart maat van 600 mmo Op de regelswordt een houtvezelplaat van een hardepersinggelegd. Devrije ruimte onder devloer bedraagt 100 - 150 mmo In de keu-ze van het beloop van leidingen onderde vloer bestaat bij Interlevel een grotevrijheid. Bij het vloersysteem past eenverplaatsbare binnenwand. De wandwordt met stelstiften tussen de vloer enhet plafond geklemd. In de wand isruimte voor elektra- en zwakstroom-leidingen. In de keuze Van de overigein-bouwelementen is de gebruiker vrij.De Interlevel-vloer is in een aantal een-gezinswoningbouwprojectentoegepast.Daarbij is ervoor gekozen om de vloerslechts in de middenzone op de verdie-ping te gebruiken als een horizontaleleidingschacht. Vanuit deze schachtver-takken leidingen zich zowel naar toe-stellen op de begane grond als op de ver-21I~W~O_N_IN~G~B~O_UW__~ IALGEMEENONTWERP~'".,....~;...:.:.~...;.,;.> ..... "-,. .??t? :~;\ ..j . erkerl~I'" dakkapeld~kk~pel.~.???? .....erker....aanbouw'ActiboEen nieuwkomer op de inbouwmarkt isActibo. Ookindit systeemliggen de lei-dingen in hoofdzaak onder een ver~hoogde vloer. In het inbouwproceswordt allereerst, evenals bij Interlevel,het leidingbeloop op de dragervloer be-vestigd. De afdekking vindt bij Actiboechter plaats door de leidingen 'in testorten' in een laag lichtbeton korrels.Devloerwordtge?galiseerd met eenbe-plating. De verdere materialisering vanhet inbouwpakket is afhankelijkvan degebruikerswensen.Espr?tHet Esprit-project, een samenwerking ?nbouwtussen een vijftal bedrijven, heeft on-langs Zoetermeer eeneerste serie proef-woningen gerealiseerd. Behalve lei-dingdragende produkten legt de Eprit-groep zich ook toe op gebruikerstoe-stellen voor keuken, badkamer en ver- dragerwarming. De gedachte is om tot stek-kerklare inbouwprodukten te komen,verzelfstandigde toestellen die door deconsument kunnen worden aangeslo-ten. Deze Esprit-produkten zijn tevens 4binnen de traditionele bouwen de an- Accessoires voor het dragersysteem: erkers, dakkapellen, balkons enz.dere inbouwsystemen toe te passen.diepingsvloer. Ineenvolgend projectzalde vloer zich waarschijnlijk over de ge-hele bovenverdieping van de woninguitstrekken, waardoor de indelingsmo~gelijkhedenvan de woning worden ver-groot.Bij het Esprit-inbouwsysteem wordt dedragerwoning in eerste instantie voor~zien van een 'primaire installatie'. Ditdeel van de installatie is onveranderbaaropgenomenin de cementdekvloeren in??n ofmeer leidingkokers. De primaireinstallatie vertakt zich bijvoorbeeld totde hoekpuntenvan de dragerwoning eneindigt met aansluitpunten op de diver-se nutsvoorzieningen. Afhankelijk vande gewenste indeling kunnen leidingenvia een verhoogde vloer, een sanitairevoorzetwand of een plintkoker verderdewoning inwordengebracht. De matevan flexibiliteit is in het Esprit~systeemgeringer; badkamer, keuken en toiletdieneninde nabijheidvan de leidingko-ker te worden geplaatst.DragersysternenOok de drager kan zich ontwikkelenvan een projectgebonden produkt toteen projectongebonden systeem. InOverijssel is een experimenteel projectuitgevoerd onder de titel Drabo, een af-korting van dragerbouwstroom.Voor een tiental kleine projecten is eenuniform dragersysteem gebruikt, waar-in dezelfde componenten in wisselendesamenstellingvoorkwamen. Deinbouwvoltrok zich geheel zelfstandig. Binnenhet dragerproces is nog een onderscheidaangebracht in het dragende systeem(fundering, bouwmuren en vloeren) ende ombouw (gevels en dak).Hetligtvoorde hand dat, analoog aandenieuwe ontwikkelingen op het gebiedvan leiding- en inbouwsystemen, ookdragersystemen worden ontwikkeld.Eenaantal functies van de drager alswo-ningscheiding zijn bekend: geluids-isolatie, brandwering en overspan-ningsconstructie.Steenachtige materia~len zoals beton verenigen deze eigen-schappen in zich en zijn bij uitstek ge-schiktomwoningdraagsystemen te ma-ken.De beukmaat van de woning wordt be~paald door de maten van woonfuncties.Hoewelwensen en minimale eisen in deloop der tijd veranderen, zullen ze blij-ven schommelen tussen devier endeze-ven meter. Gemiddeld zal de grootsteruimte in een woning nooit een grotere'vrije overspanning hebben dan zes me-ter. Zulke ruimtes worden bij voorkeurom redenen van geluidsisolatie enbrandveiligheid begrensd door zwaarsteenachtig materiaal.Dit kan leiden tot een schijven- envloe-renstructuur, waarbij de maten van deoverspanningen, verdiepingshoogte,diepte van de woning en de mogelijk-heid om twee naast elkaarliggende beu-ken door middel van openingen met el~kaar te verbinden ofvan elkaar te schei-den, van groot belang zijn. Immers, hetis de maat van de drager die bepaalt hoegroot de woning is en het is deplaats vande drager die veel zegt over het gebruikvan de ruimten. Nu leidingkokers, vastelichtpunten en ingestorte leidingendoor nieuwe ontwikkelingen in lei~ding- eninbouwsystemennietmeerdo-mineren, vormt de drager de grootstebeperking in de plattegrondvorming, ofpositief uitgedrukt: het is de drager diede capaciteit van de woning bepaalt.Hierbij dringt zich een vergelijking op:het is niet de auto (vgl. inbouw) die demogelijkheden van het wegtransport(vgl. het wonen) bepaalt, maar de weg(vgl. drager). Wanneer de capaciteit vande weg ontoereikend is, staat zelfs demooiste auto in de file en is onbruikbaargeworden. Het duurste inbouwpakket22 Cement 1992 nr. 4verliest haarwaarde als de capaciteitvande drager het niet tot zijn recht laat ko-men.Dragermateriaal is relatief goedkoop.Het grote belang van de drager en de la-ge materiaalprijs bieden een interessantperspectief voor produktontwikkeling:tegen relatief lage kosten is er aan eenwoning een hoge kwaliteit en dus eengrotere waarde toe te voegen.De nieuwe leiding- eninbouwsystemenhebben het van te voren instorten vanleidingen, dozenensparingen nagenoegoverbodig gemaakt. Dit betekent ener-zijds dat de drageronderdelen een veelgrotere uniformiteit kunnen krijgen,waardoor opslag en logistiek vereen-voudigd kunnen worden, het betekentanderzijds dat de drager nieuwe 'capaci-teiten' aan de woning kan geven.Aan welke eisen zou de drager-nieuwe-stijl moeten (kunnen) voldoen?VariatieDoor het ontbreken van instortingenneemt het aantal verschillende types af:de verdiepingsvloer kan gelijk zijn aande zoldervloer, wanden van gespiegeldewoningen kunnen nu echt gelijk zijn.Dit maakt het mogelijk om een familie(met een klein aantal leden) van groteelementen te ontwikkelen, waarmeeeengrotevariatie vanbouwblokvormenkan worden gemaakt. De maat en derangschikking (de plaats) van deze ele-menten bepalen de capaciteit van dedrager.VerkavelbaarheidDe capaciteit van de drager kan nogworden vergroot door de onderlingekoppeling van twee naast elkaar (ofbo-ven elkaar) liggende beuken mogelijk temaken. Ditvereisteenzorgvuldige pro-duktontwikkeling, want een dichtge~zette opening moet woningscheidendekwaliteiten kunnen hebben, het over-bodige materiaal van een te makenmuuropening moet zonder al te veeloverlast verwijderd kunnen worden.Plasticiteit vangebouwenNet zoals de bewoner met de inbouw-elementen binnen de woning zijn indi-viduele woonwensen kan uitdrukken,zijn elementen aan te wijzen waarmeede bewoner het exterieur vande woningeeneigen karakterkangeven.Tedenkenis hierbij aan entreepartijen, dakkapel-len, balkons en serres. Dit zijn produk-ten die evenals een keuken vergaandverzelfstandigd en als opties bij het dra-gersysteem geleverd kunnen worden.Dedragerwordtzodoendeeen'kapstok'Cement 1992 ur. 4die indeloopderjarenvo~~ehangenkanworden met accessoires (fig. 4).In bovenstaandevoorbeeldenis de capa~citeit van de drager uitgelegd aan dehand van de betonnen draagstructuur.Dedrager kan echter meerbevatten,zo-als dak en gevel. Deze bouwelementenhebben met elkaar gemeen dat ze de ca-paciteit van de woning bepalen, dat zeeen lange levensduur hebben en dat zetot de verantwoording van de com-plexeigenaar behoren.TenslotteDe bouwiseenbedrijfstakdie evenals demaatschappij continu in beweging is.Hierbij hoorteenvoortdurendeverken-ning van nieuwe ontwikkelingen en hetonderzoeken van nieuwe mogelijkhe-den. Produktontwikkeling in de ruw-bouw die leidt tot de ontwikkeling vandragersystemen, is hiervan een voor-beeld. In het voorgaande is de nadrukgelegd op de capaciteit Van de woning,die bepaald wordt door de drager. Dedrager, gemaakt uit relatief goedkopematerialen, kan een aanzienlijke toege-voegde waarde aan de woning geven.De bouw zal, evenals andere bedrijfs-takken, onder druk komen te staan vaninternationaal opererende buitenlandsebedrijven. De eersteJapanse aannemerszijn reeds in Nederland gesignaleerd.Dit betekent dat een vergroting van demarkt wellicht gezocht moet worden inde vele buitenlanden, die allemaal huneigen wetten en voorschriften hebben.De ontwikkeling van uitgekiende dra-gersystemen, die losgekoppeld zijn vande voor lokale voorschriften gevoeligeleidingsystemen, is een serieuze over-weging waard. Het producerenvan dra-gersystemen kan worden gedaan doorafzonderlijke bedrijven. De ideevor-ming gaat ons allen aan en zou in eengroter verband moeten geschieden.De OBOM-werkgroep is er van over-tuigd dat dit het belangrijkste innova-tieterrein van dejaren negentig wordt.23