CONSTRUCTIEF ONTWERPCONSTRUCTIEF BETON, EENNIEUWE AANPAKprof.dr.ir.A.S.G.Bruggeling, hoogleraar Betonconstructies, TH-DelftOnder constructiefbeton worden alle betonconstructiesverstaan die op gecontroleerde wijze weerstand kunnenbieden aan de daarop werkende belastingen en opgelegdevervormingen~Constructiefbeton houdt meer in dan eenverzamelnaam, het vertegenwoordigt een nieuwe aanpak.Waarom en hoe?Dit artikel vormt een inleiding tot een serie korte bijdragenover verschillende aspecten van het constructiefbeton. Delezer treft tevens een constructiefvraagstuk aan waarvoor 6deskundigen 6 verschillende oplossingen hebbenaangedragen. De 'goede' oplossing, die in een volgendnummer wordt gepubliceerd, houdt tevens een pleidooi invoor een nieuwe conceptie van het betekenen vanbetonconstructies.De definitieWij hebben geleerd om betoncon-structies te onderscheiden in categori-e?n. De norm NEN 3880 onderscheidt.gewapend beton (Deel E), voorgespan-nen beton (Deel F), vlakke vloerplaten(Deel H) enz. \Hoe verklaarbaar deze indeling ookmoge zijnvanuitdehistorie beschouwd,het leidt voor het praktische gebruikniettotduidelijkheid. Hetdenkeninca-tegorie?n is zodanigingeburgerd, datdeontwerpfilosofie daarop wordt aange-past.Gewapend beton wordt vooral be-naderdvanuitdegrenstoestandvoorbe-zwijken (met controle van de gebruiks-toestand), terwijl dat voor voorgespan-nen beton omgekeerd is.Dit onderscheid brengt verwarringwanneer het gedeeltelijk voorgespan-nen beton nader wordt beschouwd. Inde Duitse Bondsrepubliek is hiervooronlangs een apart voorschrift samenge-steld.Hetis devraagofeendergelijke ontwik-kelingwenselijkis. De auteurvan dit ar-tikel heeft zichsinds 1966 beziggehou-denmethet ~edeeltelijkvoorgespannenbeton [11, 12J. Hij heeft daarbij ervarendat er bijna 20jaren voor nodig zijn ge-weest om de knellende banden van hetenge begrip 'voorspanning' te laten vie-ren. Vandaar dat hij bewust het begrip'constructiefbeton'hanteert. Datbegripkan als volgt worden gedefinieerd:46'Onder constructies in constructiefbe-ton worden gewapend-betoncon-structies verstaan die, al of niet in sa-menwerking met een via de voorspan-techniek ge?ntroduceerde kunstmatigebelasting, instaatzijn op gecontroleerdewijze weerstand te bieden aan alle daar-op werkende belastingen, opgelegdevervormingenenandere invloeden. De-ze constructies moeten bovendien opveilige en technischeneconomischver-antwoordewijzekunnenwordengerea-liseerd.'Indeze definitie duidt het 'op gecontro-leerdewijzeweerstand biedenaan' opdebeheersingvan spanningen, vervormin-gen, scheurwijdte, duurzaamheid enbezwijkveiligheid.Behalve normale be-lastingen doen zich ook belastingenvoor door calamiteiten, als gevolg vanbrand, explosies, aardbevingen enz.De 'opgelegde vervormingen' wordenge?ntroduceerd via krimp en kruip vanhet beton, temperatuursinvloeden(zonbestraling; afkoeling), maar ook viabrand, zettingen en dergelijke.De 'andere invloeden' worden ondermeer veroorzaakt door het milieu. Dezekunnen van grote betekenis zijn voor deduurzaamheid.En uiteindelijk zullen betoncon-structies op veilige en technisch verant-woorde wijze tot stand moeten komen,waarbij de kosten zeer bepalend zijn.Basiswapening in alle betoncon-structiesConstrUctief beton (het engelseStructural Concrete is veel beter) omvathet gehele gebied van gewapendtotvol-ledig voorgespannen beton, met allemogelijkevariaties.Hetis dus eennieuwbegrip om los te kunnen komen van dehuidige.bestaande categorie?n.Een def-initie zou echter weinig zin hebben,wanneer niet tevens wordt gestreefdnaar ??n voorschrift waarmee alle bet-onconstructies een gemeenschappelijkebasis krijgen.Endie basisheeftinde eer-ste plaats betrekking op de wapening.(In het gevalvanbetonconstrUcties zon-der wapening, bijv. de woningscheiden-de wanden bij het gietbouwsysteem,wordt voorgesteld de aanduiding 'con-structiefongewapend beton' te gebrui-ken.)Debasiswapeningbij constructiefbetonwordt gevormd door een minimalehoeveelheid betonstaal die door aan-hechting is verankerd. Verband hou-dend met de toepassing van een derge-lijke gewapend-betonconstructie, wor-den specifieke eigenschappen verkre-gen door middel Van:- aanvulling van de basiswapening;- introductie van een kunstmatige be-lasting, bijv. met behulp van een voor-spantechniek.Cement 1986 nr. 7dwarsdoorsnede! I II I Ii iI I IiI-,l',y'-'---,-,tf'-"--- ,r 4 x 12 m ,f Arplattegrond._~?"De redactie ondersteunt de uitnodigingvan harte en zal onder de inzenders vande goede oplossing (ter beoordeling aanprof. Bruggeling) een boekenbon vanf 200,- verloten. Oplossingen te richten.aan Redactie Cement, uiterlijk 1septem-ber 1986.Behandeling van al deze onderwerpenzou te ver voeren. Volstaan wordt metverwijzing naarliteratuur[8, 9en 10],ennaar de cursus indertijd georganiseerddoor de Betonvereniging om de idee?nvan het constructiefbeton veld te doenWInnen.Bedoelde aspecten zullen voorts naderetoelichting krijgen in een serie korte ar-tikelen in dit tijdschrift.Wat betreft de specifieke toepassing,kan worden gedacht aan:- beheersingtijdsafhankelijke doorbui-ging;- beheersing scheurwijdte;- voorkomen van scheurvorming;- inbouwen van meer 'plastisch'gedragover een bepaald vervormingstraject;- vergrotingofreductievan de stijfheid;- verzekering van voldoende brandvei-ligheid;- realisering van een groot vervor-mingsvermogen in bijv. aardbevingsge-bieden;- overige invloeden.De basiswapening kan ook worden ge-vormd door het op directe aanhechtingverankerde voorspanstaal in voorge-spannen beton met voorgerekt staal.Voorspanelementen van nagerekt staal 1-1--E-e-n-vr~a-a-gS-tu-k~w~a-a~rv-o-o-r-o-o~k~d-e--'----------------jworden niet geacht tot deze basiswape- lezers om medewerkingwOJ:'dt Is een andere aanpak noodzake-. b h U?!J?kil?mng te. e oren. gevraagd en waaruit de wenselijkheidvan eert integrale aanpak van Ook voor een uitvoerig antwoord opIs de omschreven aanpak nieuw? constructies zal blijken deze vraag wordt verwezen naar de lite-Het antwoord op deze vraag is zonder '-----------------' ratuur. In dit artikel wordt slechts sum-meer bevestigend. Er is inderdaad spra- Een vraagstuk ter oplossing aange- mier hierop ingegaan.ke van een nieuw 'totaal concept',Waar- boden De noodzaak tot een andere aanpak isin vele aspecten een rol spelen, zoals: Bij de introductie van nieuwe idee?n gedurende de afgelopen 20 jarensteeds- onderscheid tussen 'belastinggericht' worden altijd weerstanden ondervon- duidelijker geworden, ofschoon daton-en 'vervormingsgericht' denken; den. Deze kunnen positief werken in- voldoende ofinhetgeheel nietwerd ge-- verschil in aanpak tussen 'doorsneden- dien ze van kritische aard zijn. Maar he- realiseerd. Voorspannen is in veel geval;..gericht' en 'constructiedeel-gericht' laasbetrefthetdikwijlsookeenpassieve, len een krampachtig worstelen met dedenken; onberedeneerde afWijzing van nieuwe .constructieve vormgeving geworden,- de aanpak van de trekstaaf in gewa- gedachten. omdat men (zichzelf?) voorwaardenpend beton; Om de lezer te confronteren met de heeft gesteld die daartoe hebben geleid.- de conceptie van het liggermodel met vraag 'is deze aanpak nieuw' wordt hem Bovendienhebbenzichontwikkelingende verborgen trekband; het volgende probleem voorgelegd: voorgedaan waarop hetjuiste antwoord- de conceptie van de 'eenvoudige aan~ 'Van welke doorsnede-grootheden niet kan worden gegeven vanuit het be~pak'metbetrekkingtotvoorspanverlie- moet worden uitgegaan, zowel in het perkte denken in alleen voorgespannenzen; veld als bovende steunpunten, bij de be- beton ofgewapend beton. Wanneer te--de benadering van het detailleren van rekening en dimensionering van een genwoordig wordt gesproken over hetconstructiedetails. over vijf steunpunten (kolommen) zgn. gedeeltelijk voorgespannen beton,doorgaande balk in voorgespannen be- betreft dat een wat andere benaderington. De doorgaande balk ondersteunt van het voorgespannen beton. Somseen gewapend-betonvloer met een be- wordt dat ingegeven door economischelasting van 8 kN/m2. Deze vloer is bij motieven om de toepassing te recht-een overspanning van 6 m 0,20 m dik. vaardigen.De doorgaande balk is bij een over- Wat is de huidige betekenisvan het ge-spannng van 12 m 0,80 m hoog en 0,40 deeltelijk voorspannen? In de VS heeftmbreed.Balkenenvloerenzijnmonoli- een recent onderzoek aangetoond dattisch met elkaar verbonden lfig.1). daarvoor weinig mogelijkheden wor-Deze vra~g, waarop in een volgend den gezien. De speciale nieuwe norm innummer het antwoord zal worden ge- de Duitse Bondsrepubliek, geeft enigegeven, werd aan de\auteur voorgelegd aanvulling, stelt grenzen en introdu-tijdens het HP-congres in februarijl. te ceert weer een nieuwe categorie. AlleenNewDelhi (India). De vragensteller,een inZwitserland (fig.2)issinds 1968sprakebetonconstructeur uit Sydney, heeft de van het toepassen van gedeeltelijkvoor-vraag destijds aan zes deskundigen gespannen beton op grote schaal. Maarvoorgelegd en kreeg daarop zes ver-ookdaarisgeensprakevan eenintegraleschillende antwoorden. De auteur zal aanpak.reacties van lezers op prijs stellen. Het isniet noodzakelijk daar een berekening De hier bepleite aanpak is geheel andersaan toe te voegen. Het gaat in de eerste en wel om de volgende redenen:plaats om de overwegingen die leiden 1. In feite kunnen de als zodanig bekendtot de dimensioneringvan devoorspan- staande voorgespannen betoncon-ning*. structies nietgoed reageren op hetdaar-Cement 1986 nr. 7 47CONSTRUCTIEF ONTWERP3.Het beloop van voorspanelementenwordt sterk bepaald doorde daaraange-stelde randvoorwaarden betreffendehetnietoEinbepaalde mate toelatenvanbuigtrekspanningen. Omervoor te zor-gen dat in alle doorsneden aan dezevoorwaarden wordt voldaan, zijn grafi-sche methoden ontwikkeld ter bepalingvan het gebied waarbinnen de zWaarte-lijnvan de voorspanelementen moet lo-pen. Deze aanpak leidt ertoe dat voor-spanelementen vaak in meer vlakkengelegen zijn, dus ruimtelijk gebogendoor de betonconstructie verlopen. Inkokerliggers bij voorbeeld liggen devoorspanelementen in het veldmiddendeels overde onderflens gespreid enbo-ven de steunpunten deels in het boven-dek (fig.3). Ditbeloopleidttotarbeidsin-tensieve werkzaamheden op de bouw-plaats, tot relatief veel wrijvingsverlie-zenbij hetvoorspannen, totgrotere risi-co's wat het injecteren van de voorspan-kanalen betreft en soms tot het effectvan 'pouss?e ? vide'. Over het laatstespreken constructeurs die dit hebbenmeegemaakt nietgraag. Ze beschouwendit als een door hen zelfgemaakte ern-stige fout.Ook in de literatuur wordt daarovermeestal gezwegen. Het afdrukken vangrote schollen beton als gevolg van ra-diaalkachten op de soms ongewild ge-bogen zware voorspanelementen, komtrelatiefveel voor. Soms wordt het betonvan in het zicht komende vlakken erover vele meters van afgedrukt. Het re-pareren van een dergelijk euvel is geensinecure [17]. Onlangs nog is inhetbui~tenland bij de bouw van een rivierbruggrote vertraging ontstaan omdat doorde sterke kromming van voorspanele-menten in de onderflens van een koker-ligger een soortgelijk effect optrad.2. De vlakke plaatvloeren in VZA (metde zgn. niet-ge?njecteerde voorspan-strengen) hebben ook in ons land geleidtot ernstige economische schade. In hetbeginvandejaren'70 had de ontwerpfi-losofie van het constructief beton dieschade kunnen voorkomen, evenals desamenstelling van deel H van NEN3880. Ofschoon het uitbrengen van ditdeel op zichzelfeen goede maatregel isgeweest, dient het in de eerste plaats alseen noodverband om de stroom vanschadegevallen in te dammen. In feitewordtgeen antwoord gegeven op de es-sentie van de schade-oorzaken, name-lijk het gescheiden denken in voorge-spannenbetonofgewapend beton,zoalsdat ookverankerd ligt in de delenEen Fvan de huidige betonvorschriften.Oostenrijk hebben dat duidelijk aange-toond [14, 15].5.9N/mm 2T I_3;::7:,:k:N/:.:m:I"'::=I::::f'-:j R474kN/m'5.60A~= 335mm2/mlc..S1Umm'/m' 12.652 Dein 1958 in gebruik genomenWeinland-brug in Zwitserland iseen voorbeeld (ofhet eerste) waarinbetonstaal en voorspanstaalgelijkwaardig als trekwapening voor degescheurde We in rekening zijngebracht (wapening. voorspanning enkrachtenspel in het brugdek)~ ... e&~i~. ~II i j I5 53 Bovenaanzicht van het beloop vanvoorspanelementen in eenkokerligger (breedte is vertekend)in opgewekte krachtenspel als gevolgvan de zgn. verhinderde opgelegde ver-vormingen.Ditgeldtvoornamelijkvoorstatisch onbepaalde constructies.Opgelegde vervormingen hebben vaakeen stochastisch karakter. Ze rijn niet,t------------~~---I zoals belastingen, duidelijk vast te leg-gen. Ze vari?ren van geval tot geval envan plaats tot plaats. Daarom is er be-hoefte aan betonconstructies die op be-heerstewijze op stochastischeverschijn-selen kunnen reageren. Voorgespannenconstructieszijnvan originedaarvoor inhet algemeen te stijf.De draagwijdte van deze constateringf---------------...., moet niet worden onderschat. De ern-stige schadegevallen aan bruggen enviaducten in onder meer Duitsland en48 Cement 1986 nr. 7hverloop van de voorspaneenheden overde lengte van de constructie.5 Basiswapening brugligger met eenhoogte van ca. 1,2 ma + 2heistedraagvermogen. Deaanvullingkan r;;;~~~~;;~~F~~;;;;;~1geheel often dele bestaan uit voorspan-staal.Dimensionering van constructiefbetonOok dit onderwerp valt in dit korte be-stek niet uitvoerig te behandelen. Ver-wezen wordt naar de literatuur.Het principe verloopt als volgt:Op grond van de randvoorwaarden ende aard Van deconstructie worden eerstalle dwarsdoorsneden, overspanningen,ondersteuningen, enz. bepaald (en later '--~--~~----~--~--Ibijgesteld).Deze randvoorwaarde betreffen ook dewijze van uitvoeren (ter plaatste storten,pefabricage) en soms de keuze van be- De volgende stappen zijn geheel iden-paalde uitvoeringssystemen, voorts de tiek aan de nu reeds gebruikelijke bij ge-beton- en betonstaalkwaliteit. wapend beton, namelijk:De globaal ontworpen constructie -Bepaling van de nog extra benodigdewordt tevensvoorzienvande genoemde hoeveelheid wapening boven de reedsbasiswapening (fig.5). aanwezige basiswapening, mogelijkIn een volgende - alternatieve - stap aangevuld met voorspanstaal, op zoda-wordt overwogen ofkunstmatig belas- nige wijze dat voldoende draagvermo-ten van de reeds belaste betoncon- gen (bezwijkveiligheid) is verzekerd.structie zinvol ofnodig is. Hierbij valt te - Controle van de gebruikstoestand tendenken aan het niet toestaan van scheu- aanzien van scheurwijdte (eventueleren in het gebruiksstadium, beperken aanpassing staafdiameter en staafverde-van (tijdsafhankelijke) doorbuigingen ling aan de toelaatbare waarden), door-enz. buiging, werkvoorspanning, staalspan-Deze kunstmatige belasting wordt 1?ngswisselingen (dynamisch belastemeestalgerealiseerd metbehulp vaneen constructies) enz.voorspantechniek. Daarom wordt in . - Aanbrengen van voldoende wapeningdeze fase de keuze van het voorspansys- methetoogop hetafschuifdraagvermo-teem,degroottevandevoorspaneenhe~ gen en op beperking van de scheurvor-den en hun aantal bepaald, alsmede het ming bij mogelijke wringing.- DetailleringVan dewapening, met na-me van de aansluitdetails.Er zijn nog veel meer gevallen te noe-men waaruit blijkt dat met de huidigevoorschriften in de hand toch geen goe~de oplossingen worden verkregen.Waarombasiswapening in con-structiefbeton als uitgangspunt?Vooreenafdoende remedie tegende ge-signaleerde onvolkomenheden moet inde eerste plaats worden gezorgd voorvoldoende wapening. De rol van de wa-pening wordt helaas onderschat endient in ere te worden hersteld. De in-vloed ervan doet zich gelden in ondermeer de volgende gevallen:Tijdens de vervaardigingBeperking Van scheurvorming in jongverhardend beton als gevolg van krimp,uitdroging en temperatuurverschillen.GebruikstoestandBeheersen van scheurvorming als ge- r----~-----~-~--,volg van belastingen opgelegde vervor- 4 Vergroting rotatiecapaciteit doorming. Wat het laatste betreft kan wor- de lengte van het plastisch Indit dimensioneringsproces is hetmo-scharnier volgens de regels van hetden gedacht aan zettingen, tempera- gewapend beton te vergroten gelijk dat bepaalde bewerkingen moe-tuursinvloeden, tijdsafhankelijke in- 1--__--- -_---1. -----1vloeden (krimp en kruip van beton).Verzekeren van de nodige stijfheid vande constructie in de fase 'gescheurd'.CalamiteitenVerzekeren van brandwerendheid, rest-draagvermogen bij aardbevingen envanvoldoende stootweerstand bij explosiesen botsende voorwerpen.BezwijktoestandVerzekeren van voldoende bezwijkvei-ligheid en, in samenhang daarmee, vanvoldoende rotatiecapaciteit(figA),opdatde constructie voldoende 'waarschuwt'alvorens bij overbelasting te bezwijken.Voorkomen van bros bezwijken als ge-volg van afschuiving, zuivere trekbelas-ting, wringing e.d.De basiswapening zal, afhankelijk vanhet constructie-onderdeel, minstens30-40 kg/m3 beton moeten bedragen.In veel gevallen zelfs meer. Deze wape-ning dient te worden aangevuld met ex-tra wapening ten behoeve van het ver-4. Constructief beschouwd zijn er ver-schillende kantteke1?ngen te maken bijde huidige aanpak van het detaillerenvan voorgespannen beton. Hier beper-ken wij ons tot de zones nabij het steun-punt van doorgaande liggers. Con-structies bezitten boven het steunpuntdikwijls onvoldoende rotatiecapaciteit,hetgeenwilzeggendatbij hetbezwijkensprake is van een min ofmeer.bros ma-teriaalgedrag. Dat wijst er tevens opdatbij de detaillering onvoldoende reke-ning is gehouden met het afschuif-draagvermogen. Dergelijke zones kun-nen dan ook de opgelegde vervormin-gen door zonbestraling ofafkoeling on-voldoende weerstaan.Cement 1986 nr. 7 49CONSTRUCTffiFONTWERPten worden herhaald, bijvoorbeeld om-dat de scheurwijdten tegrootzijn bij be-paalde opgelegde vervormingen, deconstructie testijfis, de spanningswisse-lingen bij dynamisch belaste con-structies te groot zijn enz. Het kan bete-kenen dat vorm en afmetingen van deconstructie gewijzigd moeten worden,of de kunstmatige belasting door hetvoorspannen aangepast.Afgezienvande alternatievestap'kunst-matigebelasting'verlooptdeaanpakzo-als bij gewapend-betonconstructies ge-bruikelijk is.Dus toch niets nieuws? Deze vraag kandoor de lezer zelfworden beantwoorddoor het verstrekte vraagstukjuist op telossen.BesluitGetracht is in het kort de essentie aan tegeven Van het constructief beton. Denieuwe benadering houdt de noodzaakin om met andere componenten te wer-ken dan men tot dusver in de praktijkgewend is. Bet vertrouwd raken daar-mee vraagt relatiefveel inspanning.Studenten aan de TH-Delft die beton-constructies bestuderen, helaas nu nietmeer een verplicht basisvak voor alleaankomende civiel-ingenieurs, lerendeze nieuwe aanpak spelenderwijs, om-dat hen geleerd wordt zo te denken.Indien dit artikel en de verstrekte opga-ve bij veel lezers de belangstelling heeftgewekt, heeft de auteur zijn doel be-reikt. Zoals eerder opgemerkt, zal inkorte vervolgartikelen op verschillendeaspecten van het constructiefbetonna~derwordeningegaa~Literatuur1. AS.G.Bruggeling, Le defie du b?tonpr?contraint partiel; Annales del'ITBTP, No. 416Juilliet Ao?t 1983, Se~rie beton 2152. Advanced Research Workshop onPartial Prestressing, June, Paris 1984;Statements made by Bruggeling3. AS.G.Bruggeling, Partially prestres~sed concrete structures - A design chal-lenge; PCI-Journal, January-February19854. AS.G.Bruggeling, Gedeeltelijk voor-gespannen beton - uitdaging voor bet-onconstructeurs; Cement 1984 nrs. 9 en105. AS.G.Bruggeling, Bedeutet vorspan-nen nicht auch vorbelasten?; FestschriftRehm 19846. AS.G.Bruggeling, Voorspanning alsbelasting vooraf, Cement 1984 nr. 87. AS.G.Bruggeling, Partial Prestres-sing, lOth FIP congress New Delhi8. AS.G.Bruggeling, Constructief be-ton, wetenschap naar praktijk; UitgaveKatholieke Universiteit van Leuven,irR van Cauteren leerstoel, 23 oktober1985 (zie ook gelijknamige uitgaven vanStuvo en Stichting Professor Bakker-fonds)9. Gedeeltelijk voorgespannen beton,Serie publikatiesinPTCivieleTechniek1983-198410. AS.G.Bruggeling, Theorie en prak-tijk van hetvoorgespannenbeton (2 de-len), Uitgave Stichting PBF, 198211. AS.G.Bruggeling, Gedeeltelijkvoor-gespannen beton, Cement 1966, nr. 1212. AS.G.Bruggeling,Wapenenofvoor-spannen, Cement 1968, nr. 313. AS.G.Bruggeling, Theorie en prak-tijk Van het gewapend beton (2 delen),Uitgave StichtingPBF- 1986 (verschijntseptember 1986)14. HWittfoht, Reflections onthe theo-ry and application of prestressing onconcrete bridge constructions, FIP-no-tes 93,July-August 198115. M.Wicke, Folgerungen f?r das Be-messungskonzept aus den Beobachtun-gen von Bauwerken, OesterreichischerBetonverein; Aktuelle Fragen desSpannbetons, M?rz 198416. AZielinski, Injecteren van voor-spankanalen, Cement 1986 nr. 417. Schadegevallen aan betonnen brug-gen, STUV?-rapport 101, zie Cement1986 nr. 2:BOE.~:BE.:PBE.::EE:.XNGDe in deze rubriek besproken boeken kunnenterinzagewordenverstrektdoordebibliotheekvan deVereniging Nederlandse Cementindus-trie (VNC), Postbus 3011, 5203 DA 's-Herto-genbosch, tel. 073 - 401287.50Very High-Stl."ength Cement-Based Materials,Ed.J.FrancisYoung;Materials ResearchSociety SymposiaProceedings, Vol.42, MRS, Pitts-burgh, 1985,317 blz.In vier hoofdstukken wordt een breedscala van materiaaleigenschappen,fysisch-chemische achtergronden, toe-pas~ingenin constructies en andere ge-biedenbehandeld, allemaal metbetrek-king tot cement, mortel en beton vanhoge sterkte.Het eerste hoofdstuk is 'Microstructuurenbreuk'. Ineenoverzichtsartikelwordtuiteengezet wat de mogelijkheden zijnom cementsteen te vervaardigen vanzeer hoge sterkte: impregneren, lagewater-cementfactor samen met super-plastificeerder, gebruik van ultrafynedeeltjes zoals silica fume, vermijdenvangrote capillaire porien door macro-defect vrije cement, autoclavering. Hetkomt erop neer een zo dicht mogelijkmateriaal te produceren, dat zo weinigmogelijk kristallijne structuur bezit. Inde volgende bijdragenworden deze ge-zichtspunten toegelicht en van voor-beeldenvoorzien: eenuitgebreid onder-zoek met verschillende hoeveelhedensilica fume wordt beschreven, waarbijde betondruksterkteop 7 dagenvarieertvan 40 tot 100 N/mm2? Experimentelemethodenwordenbeschrevenwaarmeede structuur van cementsteen tijdensverharding kan worden gevolgd, zoalsbackscattered electron image (BEI) enthermogravimetric analysis (TGA).Hiermee zijn bijvoorbeeld grafiekengeproduceerd die het gehalte en de ver-deling van calciumhydroxyde bij deverharding van portlandcement en vanportlandvliegascement tonen. Reactiesdie zichbij de hydratatievaneen macro-defect-free cement (MDF) cement af-spelen worden in een interessant artikelbesproken. Bij MDF gebruikt men eenlage water-cementfactor van circa 0,12encirca6% inwateroplosbaarpolymeer.De polymeer verbetert de verwerkbaar~Cement 1986 nr. 7