Communiceren is ook een vak3200960Communicerenis ook een vakOp donderdag 19 maart werd aan de Haagse Hogeschool voorde vijfde keer de Cement-lezing gehouden. Dit eerste lustrumwerd vol gemaakt door Hans Ramler. De lezing was een afsluitingvan zijn periode als columnist voor Cement. In zijn columns vroegRamler onder meer aandacht voor de spagaat waarin deconstructeur - en in bredere zin de techneut - zich in het bouwpro-ces bevindt: overtuigd van zijn gelijk en van de techniek, maaronvoldoende in staat daarover met anderen te communiceren.1Bewerking Cement-lezing 2009"Communiceren is een van de moeilijkste vaardigheden; ik zoubijna zeggen `vakken'. De meeste faalkosten worden veroor-zaakt door miscommunicatie; van fase op fase, van ontwerpnaar werkvoorbereiding naar uitvoering, en van uitvoeringweer naar nazorg. Het ontstaat vanuit de ene discipline naar deandere, bijvoorbeeld van een wegenbouwer naar een civielebouwer. Het ontstaat ook vanuit cultuurverschillen; insommige landen kan er bijvoorbeeld ja worden gezegd, maargeen ja bedoeld. Ook ontstaan er veel problemen tussen tech-nici en niet-technici, zeker in de voorfase. Met alle goedebedoelingen worden dingen niet goed gecommuniceerd, metdramatische toestanden tot gevolg."Communiceren is ook een vak 32009 611 Souterrain Tramtunnel Den Haag, win-naar Betonprijs 2005 categorie`Constructies in de waterbouw'foto: Betonvereniging2 Diepe bouwput voor ParkeergarageRademarkt te Groningen3 Zwerfkeien >> 75 mm!4 Snijkop zwaar beschadigdParkeergarage Rademarkt"Een van mijn eerste projecten voor het funderingsbedrijf vanBallast Nedam was de parkeergarage Rademarkt in Gronin-gen. Het was een vrij diepe bouwput, gelegen naast woningendie op staal waren gefundeerd (foto 2). Daartussen bevondenzich ook historische, voor de stad Groningen belangrijkegebouwen. Belangrijk om te weten is dat tijdens de laatsteijstijd de ijskap half over de stad Groningen heeft gelegen.Daardoor kom je in een deel van de stad allemaal zwerfkeientegen. Aan het bestek was een grondonderzoek toegevoegd,waarin de opmerking: `Stenen mogelijk tot 75 mm, maargroter kan ook'"."De voorgeschreven bouwmethodiek was een palenwand. Eendergelijke wand wordt vanaf maaiveld op diepte gebracht metbehulp van de verbuisde buisschroefmethode. Dat is eenmantel met tanden eraan, die naar beneden wordt geschroefd.Aan de binnenkant draait een avegaar in de buis die de gronderuit haalt. Zo wordt er grond uit de paal gehaald zonder dat deomliggende grond wordt geroerd. Onderin door een pijp wordtbeton gestort. Dan wordt de buis omhooggetrokken en is er inde grond een paal gevormd."432ir. Hans Ramler studeerde Weg- en waterbouw-kunde aan de HTS Alkmaar (1977-1981) en Civieletechniek aan de TU Delft (1981-1987). Vervolgenswerkte hij bij HBG op de R&D-afdeling (1988-1990),bij Ballast Nedam op het ingenieursbureau en bijhet funderingsbedrijf (1990-2001) en bij MultiConsult/BAM Infraconsult (2001-2008). In 2008maakte hij de overstap naar BAM Wegen.Hij is als constructeur zijn loopbaan begonnen enheeft aan diverse grote projecten meegewerkt,zoals de westbrug over de Storebaelt in Denemarken, diverse tunnels in Neder-land, kademuren en aanlegsteigers in Zuidoost Azië en de HSL Zuid vanAmsterdam tot Breda. Daarnaast heeft hij meer dan tien jaar de cursus`Voor-spantechniek voor Constructeurs'verzorgd voor de Betonvereniging, is mede-auteur geweest van het boek Constructieleer Voorgespannen Beton (CB3) enhet Handboek Ondergronds Bouwen (COB) en is ruim tien jaar bestuurslidgeweest van de afdeling Geotechniek van KIVI-NIRIA.Communiceren is ook een vak3200962heel wat gaten, maar de potklei hield het water goed tegen.Het alternatief zou een diepwand zijn geweest: grote grijper,grotere vakken, grotere stenen mogelijk. Die methode is ookgoed toepasbaar vlak naast historische gebouwen en tegengeringe meerkosten.""De vraag is: waar is het misgegaan in de communicatie? Wanthet bureau wist dat die grote stenen er lagen, maar was nietdeskundig op funderingsgebied. Bij navraag zei men slechts:`Dat doen we zo voor de hele stad Groningen. Op één plek hebje het wel, op een andere weer niet; eigenlijk is het een stan-daardzin. En als je in de stad Groningen werkt, dan behoor jedat toch te weten?' Het is dus geen opzet geweest, maar menzag het probleem niet meer."Tramtunnel Den Haag"Voor het project Tramtunnel Den Haag (foto 1) was dewanden-dakmethode de voorgeschreven bouwmethode. Debouwput zou op twee manieren tot stand komen: diepwandenmet een groutboog (fig. 5) en met een bodeminjectie (fig. 6).Die groutboog was een innovatief idee en moest naast stempe-ling ook zorgen voor de waterafdichting onderin de bouwput.Oorspronkelijk zouden de diepwanden circa 10 m dieperworden aangelegd en de bodem met een bodeminjectie wordenafgesloten. Deze traditionele oplossing zou echter een stukduurder zijn. Hoewel gewaagd, maakte de groutboogoplossinghet project financieel haalbaar.Een groutboog wordt, net als een palenwand, gemaakt metkolommen die in elkaar worden gedraaid. Een machine brengtvanaf maaiveld een spuitlans naar beneden. Eenmaal daaraangekomen roteert deze weer omhoog, tegelijkertijd eencementemulsie in de grond spuitend en daarmee een kolomachterlatend (fig. 7).Voor de aanbesteding werden vijf partijen voorgeselecteerd.Deze vonden alle vijf de groutboog té risicovol en dedendaarom afstand van de verantwoordelijkheid voor dit onder-deel. De gemeente Den Haag heeft toen de ontwerpverant-woordelijkheid teruggenomen, waarop de verzekeraar beslootde groutboog uit te sluiten van de verzekering. Ongelooflijk alsje bedenkt dat toch heel verstandige mensen naar dit ontwerphebben gekeken en een beslissing hebben genomen."Bijzondere aanpak"Er zijn proefkolommen gemaakt van het jetgrouten. Deze zijnontgraven en beoordeeld. De resultaten waren goed, maaruitgevoerd in een niet-representatief vak zonder veenlagen. Opfoto 8 zijn die jetgroutkolommen te zien, toch wel 1 à 1,5 m indiameter. Afhankelijk van de grondweerstand zijn de uitstul-pingen aan de kolommen ten opzichte van de ideale cirkel"Bij een redelijk tempo kunnen de palen `in elkaar' wordengedraaid. Alle in elkaar gedraaide palen bijeen vormen eenpalenwand. Deze techniek werkt alleen als de stenen inderdaadbeperkt blijven tot 75 mm. Af en toe een wat grotere steen is noggeen probleem. Maar wij kwamen gigantische keien tegen, dieniet door het snijapparaat heen gingen (foto 3). Foto 4 laat ziendat er allerlei stukken van de snijkop zijn afgebroken en tandenzijn omgebogen. En we moesten nog een hele wand maken!"Standaard"In het begin ging het nog en kwamen we nu en dan een steentegen waar we zo doorheen konden. Maar achteraf hadden weeigenlijk meteen moeten stoppen en een andere methodemoeten kiezen. We hadden echter het werk aangenomen voorde prijs van een palenwand. Het gevolg was evenwel dat hetproject grote vertraging opliep, er zeer veel schade aan hetmaterieel was en veel herstelwerkzaamheden aan de wandmoesten worden uitgevoerd. Zo hebben we duikers naarbeneden moeten sturen om stalen platen tegen de wand tekunnen lassen. We hadden dus ook heel veel extra kosten! Wehebben nog even geprobeerd deze te verhalen op het bureaudat het grondonderzoek had uitgevoerd, maar daar verschuildemen zich achter de bestekstekst. Overigens hadden we ook watgeluk: de omringende grond was potklei. De wand vertoonde65Communiceren is ook een vak 32009 635 Diepwanden in combinatie met groutboog6 Bouwputafsluiting met bodeminjectielaag7 Aanbrengen groutkolom8 Proefvak met groutkolommen9 Tramtunnel onder waterOver het financiële plaatje werden we het echter niet eens. Degroutboog werd daarom alsnog volgens de oude, aangebodenmethode uitgevoerd, waarna tot op de boog werd ontgraven."Gat in de groutboog"Op een zaterdagmorgen werd in het vak tegenover hetgemeentehuis een gat in de groutboog ontdekt, waar het grond-water met grote kracht uitspoot! Om het onheil tot het betref-fende compartiment te beperken is het vak toen met een hoopzand dichtgezet, met van alles dat beschikbaar was. Daarna ishet geheel onder water gezet (foto 9). Dat klinkt heel schoon,maar was toch één grote troep, want je zit wel 15 m onder degrond! De oorzaak voor het gat was onbekend: misschien eenveenlaagje, een insluiting, een verkeerde helling van de grout-lans of toch menselijk falen (als je een hele serie groutkolom-men moet maken gaat er wel eens eentje niet goed)?Het project heeft een jaar stilgelegen. Vele gesprekken zijngevoerd, experts vanuit Rotterdam en de TU Delft zijn geraad-pleegd. Daarna is door de bouwcombinatie voorgesteld detunnel af te bouwen met de luchtdrukmethode. Ook wel weereen knap technisch staaltje: de luchtdruk houdt het grondwateruit de tunnel. De vloer was ooit ontworpen op een belastingnaar beneden, terwijl er nu een belasting naar boven gerichtwas. Om de vloer op zijn plaats te houden, zouden er allerleibig bags met inhoud op worden gezet. Ook zou de aansluitingaan de tunnelwand extra verstevigd moeten worden."Bodeminjectie"De gemeente ging akkoord met deze luchtdrukmethode, opvoorwaarde dat de bouwcombinatie de volledige verantwoor-delijkheid zou overnemen. Dit standpunt was terecht: bij degroutboog had de bouwcombinatie de verantwoordelijkheidafgewezen, maar nu kwam men zelf met een oplossing. Daaropgroter of kleiner; soms spuit je dus wat verder weg. We hebbenvervolgens ook wat kolommen in elkaar gedraaid om hetgroutboogprofiel te simuleren: kunnen we het zo maken dathet afdicht? In de proef kon dat! Op basis van deze resultatenzijn we aan de slag gegaan.Tijdens de eerste fase, het aanleggen van diepwanden endamwanden met dak, werd hoe langer hoe meer duidelijk datwe voor die groutboog een bijzondere aanpak zouden moetenvolgen, anders dan uitgedacht en aangeboden. Er werd over-eenstemming bereikt over een enigszins afwijkende aanpak.97 8Communiceren is ook een vak320096410 Bezweken damwanden11 Voor de watersnoodramp in 1953 was alin 1928 en 1934 met dikke rapportengewaarschuwdDamwand bezwijkt"Omdat het project een jaar had stilgelegen waren we er nietmeer van overtuigd of de bodeminjectielaag nog werkte. Debodeminjectie is namelijk uitgevoerd op basis van waterglas, endat lost na verloop van tijd op in water. Daarom werd beslotende bodeminjectie uit te sluiten van de verantwoordelijkheid.Echter, boven die bodeminjectielaag bevond zich ook nog eenveenlaag. Deze veenlaag liep niet helemaal door, maar stopteenkele meters vóór het volgende compartiment. En dat was nunet het compartiment dat lekte, en dat door ons met water wasopgezet. Na het ontgraven van het vak begon het sterk te wellenvlakbij die compartimenteringswand. Toen constateerden we aldat de bodeminjectielaag inderdaad lek was. Het grondwaterzocht zijn weg tussen de veenlaag en de compartimenterings-wand en verweekte de gronddruk van die wand ­ een stalendamwand ­ waardoor deze eruit knalde en heel station Spuionder water liep (foto 10).""Gevolgen van alle tegenslagen: enorme vertragingen, bijnaverdubbeling van de bouwkosten, zeker afgezet tegen het eerstealternatief met iets diepere diepwanden met een onderwaterbe-tonvloer, veel gedupeerde winkeliers en reputatieschade voorhet bouwvak, de gemeente Den Haag, het betrokken adviesbu-reau en de bouwcombinatie.Desondanks is het goed dat de tunnel is afgebouwd, en op eengoede manier, en dat het een mooie tunnel is geworden waaropwe trots kunnen zijn. Dus die reputatieschade hebben we weerkunnen ombuigen naar iets heel moois. We hebben er zelfs deBetonprijs voor gekregen.""Achteraf hebben uitgebreide proevenseries aan de TUD aange-toond dat als we de diepwand iets dieper hadden doorgezet endie groutboog ook iets dieper hadden aangelegd ­ met bijvoor-beeld een grondlaag van circa 2 m ­ er waarschijnlijk niets aande hand zou zijn geweest. Door te ontgraven tot op degroutboog kan de druk zich eronder namelijk opbouwen, en alshet water eenmaal voldoende druk heeft opgebouwd en doorde groutboog heen komt, is er geen redden meer aan. Dat komtdoordat de waterdruk de korrels die in het lek van degroutboog zitten, dan kan wegduwen. Met een laag van 2 mgrond er bovenop kan dat niet!"werd het gehele ontwerp nog eens doorgenomen. Het viel opdat de bouwkuip van station Spui met bodeminjectie was afge-sloten in plaats van een groutboog. Omdat station Spui veelbreder was ontworpen, zou de overspanning te groot zijngeweest voor een groutboog.Bij bodeminjectie moeten de wanden dieper worden aangelegd.Bovendien moet er een laag grond op blijven staan. De bodem-injectie is namelijk zacht. Bovenop het zand kan dan wordengebouwd.Vanwege die grotere diepte zijn op maaiveld ook grotere stellin-gen nodig. Daar vanuit wordt een gat naar beneden geboord,dat met cement-bentoniet wordt opgevuld. Vervolgens wordtmet de hand een slangetje met een speciaal manchettepuntingevoerd. Elk injectiepunt wordt geïnjecteerd met gel. Hetresultaat is een mooie afsluitbare laag in de bodem."10Communiceren is ook een vak 32009 65alleen het jetgrouten, maar ook het graven van de diepwanden- helemaal niet zo schoon zou zijn. Verondersteld was dat ditvanaf maaiveld zou gebeuren, maar er moesten flinke construc-ties worden opgebouwd waar je niet zomaar omheen kon."ActueelNa de uitvoerige behandeling van deze twee projecten, steldeHans Ramler kort nog twee actuele communicatieproblemenaan de orde. De eerste betrof het hsl-tracé van Amsterdam naarBelgië, waarover nog altijd geen treinen rijden. De beslissersdachten heel slim te zijn door te kiezen voor het moderne,Europese veiligheidssysteem ERTMS-2, dat nog steeds niet isuitontwikkeld, in plaats van op veilig te gaan met tweebestaande systemen. Ergens in de communicatie tussensysteembouwers en beslissers is er iets misgegaan; de tegenar-gumenten waren kennelijk niet overtuigend genoeg.Zijn laatste voorbeeld betrof het rapport van de commissieVeerman. Met in het achterhoofd de watersnoodramp in 1953(foto 11), waarvoor al in 1928 en in 1934 met dikke rapportenwas gewaarschuwd, moeten we nu als bouwbranche succesvol-ler de dialoog met de politiek opzoeken. "De bovengrens die decommissie Veerman hanteert is fors, maar wat is daar mis mee?Vaak genoeg lezen we dat de klimaatverandering ernstigergevolgen heeft dan aanvankelijk gedacht!" Ramler complimen-teerde de Haagse Hogeschool met de nieuwe studie `climateand environment', die zich bevindt tussen civiele techniek enmilieutechniek in. "Ik hoop dat die studie aanslaat en mensenoplevert die wél succesvol over dit onderwerp met politici entechnici kunnen communiceren."Tot slot had Hans Ramler een boodschap voor de onderwijs-instituten. "We weten dat 50 tot 70% van de wereldbevolkingin deltagebieden leeft. Bovendien is voorspeld dat aan heteind van de 21e eeuw de waterspiegel een meter hoger zalliggen dan nu. We moeten nu al daarover gaan nadenken. InNederland is `nog' veel waterbouwkundige kennis aanwezig.In deze tijd van economische neergang kunnen we die kennisen ervaring mooi inzetten voor volgens mij dé uitdaging vandeze eeuw. Een belangrijke rol is hierbij weggelegd voor deonderwijsinstituten: de hogescholen en in het bijzonder deTU Delft. Bovendien vraag ik mij af hoe we aan de politiekduidelijk kunnen maken dat het rapport Veerman serieusmoet worden genomen. De besluitvorming moet zo snelmogelijk worden genomen. De kennis en ervaring die weermee opdoen levert weer een mooi exportproduct op. Nogbehoren de Nederlandse baggeraars en ingenieursbureaus totde grootste ter wereld. Maar als je ziet hoe er zeker op hettechnisch universitair onderwijs bezuinigd wordt, dan is hetmaar de vraag hoe lang nog." )Langs elkaar heen"Waar is het misgegaan in de communicatie? In het voortrajectis er heel veel gebeurd, tijdens de inschrijvingsfase, tijdens deuitvoeringsfase. Maar mensen hebben af en toe op zo'nverschrikkelijke manier langs elkaar heen gesproken. Dat hetproject uiteindelijk goed is afgelopen, stemt dan toch tevreden.Wat in Den Haag ook was onderschat, was de hoeveelheidtroep die de verschillende technieken opleverden. Voorafwaren prachtige plaatjes getoond; heel idyllisch, marktkraam-pjes met daarnaast wat heistellingen die netjes en schoon eentunnel aan het maken waren. In werkelijkheid werd het gewoonéén grote bende! De gemeente had in de communicatie naar dewinkeliers gerept over een tunnel waarvan de bouw nauwelijksoverlast zou veroorzaken; publiek zou ongehinderd kunnendoorlopen. Kennelijk hadden de ontwerpers/bouwers niet goedgecommuniceerd naar de gemeente dat de bouw ­ en dan niet11