I I IPREFAJ3RICAGECOMMUNICATIE BIJTEKENWERK EN KEURINGVAN PREFAB BETONJ.H.M.Oude Kempers, ABT-Adviesbureau voor Bouwtechniek, VelpDe ontwikkeling van prefabricage in de bouw vergt veel van decommunicatietechnieken van de bouwpartners.Een goede afstemming van zaken tussen de betrokkenen bij het bouwproces vormt??n van de grootste knelpunten van de kwaliteitszorg. Tekeningen zijn eenafspiegeling van de kwaliteit van de onderlinge communicatie. In dit artikel wordtaandacht besteed aan de procedures rond het tekenwerk en de keuring vangeprefabriceerde betonelementen in utiliteits- en woningbouw. Met eenmatrix/routingschema wordt aangegeven hoe de communicatie rond het tekenwerkkan worden verbeterd.De tekening is het eindproduktvan het ontwerpproces. Ditprodukt wordt veelal geleverddoor tekenkatners van ontwerpers ofproducenten. Ontwerpers zijn werk-zaam bij architecten- en ingenieursbu-reaus of bij de ontwerpafdeling van(grotere) aannemersbedrijven en pro-ducenten.De produktkwaliteit van de tekeninghangt afvan de proceskwaliteit, waarbijdeze laatste een maat is waarop de on-derlinge communicatie verloopt. Deproceskwaliteitbezitveel multidiscipli-naire aspecten. Doorgaans is in het tra-ditionele bouwproces niemand verant-woordelijk in de zin van aansprakelijk~heid voor de proceskwaliteit. Maarwei-nig opdrachtgevers stellen vooraf eisenaan de proceskwaliteit, tenzij voorafkwaliteitssystemen in bestekken zijnopgelegd. Meestal wordt de proceskwa-liteit bepaald door de kennis en de wiltot samenwerking van de partners.Eenprefabconstructievereisteenuitge~breide werkvoorbereiding. Bij het hui-digesysteemvanwerkeninde bouwkanmet deze voorbereiding nauwelijks eer-der worden begonnen dan direct na de(vervolg van blz. 59)Literatuur1. Hertogh, M],C. en L. Toepoel, Cad-crete (VIII) - CAD-tekenen van wape-ning: kosten en baten. Cement 1989, nr.12.60aanbesteding. Onder zware druk wor-den dan de gegevens van de constructie,de bouwkundige detaillering en de in-bouw van de installaties aangeleverd.Vooral de technische gegevens (sparin-gen, instortvoorzieningen) van de in-stallaties leveren vaak veel problemenop.Bijzondere aandachtisvereistindienvoorzieningen moeten worden getrof-fen voor aansluitende staalconstructies.Taakverdeling tekenwerkIn het voorbereidingsproces moet hetduidelijk zijn hoe de taken bij het ver-vaardigen vanwerktekeningen zijn ver-deeld. Deze taakverdeling dient in hetbestek te zijn aangegeven.De ontwerpende partijen moeten ge-ruime tijdvoorde aanbestedingeenglo-baal uitvoeringsschema maken en hier-op de werktekeningenprocedure entaakverdeling afstemmen.In deze beschouwing wordt er van uit-gegaan dat de bouwpartners (ontwer-pers, uitvoerders) op basis van de UAVenin het traditionele bouwpatroon metelkaar samenwerken.Nadeaanbesteding dient eenprocesvanvervaardigen en controleren van teke-2. Wapenen met CAD-CAM.Eindrap-port CIAD-projectgroep 'Wapening enbuigstaten'. CIAD' Zoetermeer, 1989.3. Kreuvels, C.M.A. en J.E van Voort-huizen, EDI in de bouwnijverheid. In-formatie 1991, nr. 1.4. Toepoel, L., Cadcrete (X) - Van com-ningen op gang te komen. Primair hier-bij is dat er tijdig gegevens en details be-schikbaar komen.De ontwerpers moeten de ontwerp-principes hebben aangegeven, de aan-nemer of producent de vervaardi-gingsprincipes.TekenproceduresHet is van groot belang, als onderdeelvan de voorbereiding van een project,een procedureovereen te komen envastte leggen.Een veel gehanteerd uitgangspunt is:- de ontwerper maakt principete-keningen;- de aannemer, producent ofeen derdemaakt produktie-enassemblageteke-ningen (merken, montage, verbindin-gen);- de ontwerpers controleren deze teke-nmgen.Het bestek kan aangeven dat de co?rdi-natie bij de aannemer berust. Dit isvooral van belang wanneer de prefabconstructie door verschillende produ-centen wordt vervaardigd.In de praktijk blijkt dat de produktiete-puterprogramma naar informatiesys-teem. Cement 1990, nr. 3.5. Kwadijk, J]', PDI is optelsom vanproblemen EDI en CAB. CA-Techniek1991, nr. 4.Cement 1991 nr. 918 )montage-- -(9?J- ----i ~I:--lroe:chtI.~I: ~lo--~1verbindingenlASSEMBLAGE TEKENING_________ J.5.L ,: start assembi. tek. I: draaiboek prefab IL~_O~!':!!':.~~~':!~ J (11 J1Matrixlroutingschemaprefab beton--?'n-"lI produktie IL .JcertificeringPRODUKTIE TEKENING(meerdere producentenl'" ~ .. '2?5~(4)0 ?5 00-E 161 ~,.0 ,. 0 ,.,. 0 ,. 0IIt~---~~L __ -rJIIIJIIII 121co?rdinatie ~PRINCIPE TEKENINGIIIIIII,...__-L ,pr~Krln;o1Adviseur oonn. IIProducent-prefab 1IAdviseur prod. If Aannemer IBouwtoezicht I,_L....---_-~ IlilKonstrukteur IIIll...__A_rc_h_it_e_k_t --...1 !IInstallateur w. IIIAdviseur W. I IIInstallateur E. IIAdviseur E. IToelichting routingschema (fig. 1)Het routingschema geeft een overzichtvan de bij de te edure betrokkenbouwpartners. grijkste partijenzijn: architect, constructeur, aannemeren prodncent.De belangrijkste informatie-uitwisse-ling heeft plaats via:- de principetekening van de ontwer-per;- de produktietekening van de produ-cent(en);- de assemblagetekening van de aanne-mer.De informatie-uitwisse . start bij dearchitect enconstructeur bij dedetails en voorzieningenDe aannemer (2)co?rdineert e verv .. spa-ringsvoor . . startde produkrlete ening (3 alsrijkste gegevens beschikbaarprod . doorloopt controle-ronden emer maakt de as.-semblagetekening (5), waarop de gege-vens van montage en verbindingen zijnverwerkt. Deze tekening doorlooptcontroleronden (6).keningen door verschillende betrok-kenen kunnen worden gemaakt:- de producent ofzijn adviseur;- de aannemer ofzijn adviseur;- de architect ofzijn adviseur.Hierbij wordt de adviseurstaak meestalingevuld door een ingenieursbureau.Om chaos te voorkomen is het noodza-kelijk dat hierbij vooraf een controle-matrix wordt overeengekomen.De controletaken houden de volgendeaspecten in:- de architect keurt de vorm en hoofd-rnaatvoering;- de constructeur keurt de wapening enverbindingen;- de aannemer co?rdineert en contro-leert op sparingen, voorzieningen enmontage;- de bouwdirectie autoriseert de defini-tieve tekeningen.Duidelijk moet dan worden afgespro-ken met welke stempels ('gezien','accoord', 'definitief' enz.) er wordt ge-werkt.Figuur 1 geeft een voorbeeld van eenmatrix die in de praktijk goed voldoet.Hierbij kan ookeenindrukwordenver-kregen van de partijen die bij de uitvoe-ringvanprefab constructieszijnbetrok-ken.Een markante conclusie uit ditschema is dattussen de start van deprincipetekeningen destart van deproduktie, 60 ? 100 dagen com-municatie (inj?rmeren, controleren, verzen-den) nodigzijn.Uiteraard speelt hierbij de omvang vanhet project een grote rol. Figuur 2 geefteen vereenvoudigd schema weer.Tekenprocedures worden sterk be?n-vloed door de (budgetaire) mogelijk-heid van ontwerpers om vroegtijdig (inde besteksfase) gedetailleerde informa-tie over details en typen te verstrekken.De mate van uitwerking zal invloedhebben op de aannemersprijs en op deproceskwaliteit.Cement 1991 nr. 9 61IPREFABRICAGEI PRINCIPE TEKENING I PRODUKTIE TEKENING I ASSEMBLAGE TEKENING I..~.. ~-IIKonstrukteurII I I IprincipeberekeningIcontrole I Icontrole II IIvormI I IArchitektwapeninaI cIcIcI~ ~ ~Ol OlOl? "2IEI I I0 ? ?~ 0 0u uIAannemerII I I Ivoorbereiding I I produktie I .1 assemblageIco?rdinatie I 1tekeningen I 1tekeningenIIProducent-prefab II I I2 Vereenvoudigd routingschema prefab beton I Iproduktie I I Imontage I IIn het gunstigste geval worden teke-ningen verstrekt waarop de informatievoor produktie en assemblage al geheelzijn uitgewerkt. In het ongunstigste ge-valwordt alleenvolstaan met het aange-ven van de belangrijkste principes.Inhoud tekeningenTekenprocedures moeten leiden tot eeninformatie-uitwisseling waaruit volle-dige werktekeningen (produktie- en as-semblagetekeningen) kunnen ontstaan.De tekeningen moeten zijn gebaseerdop de betonvoorschriften en moeten al-le constructieve en esthetische gegevensbevatten, alsmede de fabricage- enplaatsingstoleranties.Principetekening (ontwerper)De principetekening moet informatiebevatten over de hoofdprincipes van af-metingen, verbindingen, typen en aan-tallen. Meestal wordt hierbij gebruikgemaakt van een omgewerkte bestekte-kening waarop de prijsafspraken zijngebaseerd. De tekening moetvoldoendeinformatie bevattenommetdeproduk-tietekening te kunnen beginnen. Aan-vullende informatie moet tijdens decontroleronden worden verstrekt. Ditgeldt vooral voor de wijze waarop spa-ringen worden gemaakt (sparen ofach-terafboren).Produktietekening (producent)In de fabriek wordt van de produktiete-kening de informatie verkregen voorhet te maken prefab element.De tekening moet tenminste devolgen-de informatie bevatten:- afmeting en wapening;- sterkte- en milieuklasse;- oppervlakteklasse (VBU);- oppervlaktebewerkingen;- verankeringen en verbindingen (ma-teriaalkwaliteit);- betondekking;62~ ankers voor transport en montage;- vellingkanten en afrondingen;~ massa;- malzijde en afwerk-/stortzijde.Assemhlagetekening (aannemer/producent)Op de bouwplaats wordt van de assem-blagetekening de informatie verkregenvoor de montage.De tekening moettenminstedevolgen-de informatie bevatten:- merkenoverzicht;- routing montage;- montage~ en stabiliteitsvoorzienin-gen;- details mortelvoegen en opleggingen;- details verbindingen (stekken, platen);- afwerkdetails (voegen en naden).Ten aanzien van de inhoud en uitwer-kingvande tekeningenis hetvan belangofheteenprefab hoofddraagconstructieofeen beplating ofgevelconstructie be-treft. Moeten er in de prefab constructiebelangrijke verbindingen worden ge-maakt met staalconstructies, dan moe-ten hiervoor afzonderlijke tekeningen(instortdelen) worden gemaakt.Knelpunten tekenproceduresAls over het voorgaande overeenstem~ming bestaat, kunnen er desondanksnog knelpunten optreden:1. Er bestaan grote verschillen in decommunicatietussende betrokkenpar-tijen, zeker als projecten in de woning-bouwen utiliteitsbouw metelkaarwor-den vergeleken. Het zal geen verbazingwekken dat deze vergelijking in het na-deel van de woningbouw uitvalt, omdathierbij vaak minder financi?le moge-lijkheden zijn voor een gedetailleerdeuitwerking.2. Er bestaat dikwijls spraakverwarringtussen aannemer en producent over desamenhang van details. De producenttekent het element, maarwie detailleertde verbindingen?3. Beperkte budgetten bij de ontwerperleiden dikwijls tot het besteksmatigdoorschuiven van taken naar de aanne-mer. Deze moet op zijn beurt construc-teurs inschakelen om op adequaat ni~veau wapening en verbindingen te latendetailleren.4. Het komt voor dat de producentmoetwerkenvanaangeleverde tekenin-gen waar hij zelfgeen invloed op heeftgehad. Daardoor kunnen problemenontstaan bij de afstemming tijdens deproduktie.5. Inschakeling door aannemer ofpro-ducentvanderdenbij de uitwerkingvanhet teken~ en rekenwerk leidt tot nogmeer schakels en mogelijkestoringeninde communicatie.6. Men moet zich al veel inspanninggetroosten om een controleprocedureovereen te komen, laat staan een wijzi-gingsprocedure. Degene die zich hetmeest bewust is van dit probleem wordtdoorgaans 'opgezadeld' met de co?rdi~natie.7. Opdrachtgevers schakelen derden invoor directievoering, waardoor ontwer-pers op een andere wijze bij de uitvoe~ring zijn betrokken.8. Door het steeds duidelijker afbake-nen van verantwoordelijkheid en aan-sprakelijkheid van partijen, ontstaat ereen verharding in het samenwerkings-patroon. Dit heeft tot gevolg dat takenworden afgeschoven en service achter-wege blijft. Dit is tekenend indien erfouten op de tekeningen worden gesig-naleerd, want wie is verantwoordelijk?Degene die fouten maakt op de teke-ning, wie de fouten bij controle over hethoofdziet, danwelwievan eentekeningmet fouten laat werken?Een vooraf overeengekomen routing-schema kan veel communicatieproble-men voorkomen.Cement 1991 nr. 9COMMUNICATIE BIJ DE KEURINGGoede tekeningprocedures kunnengoede werktekeningen opleveren. Uit-eindelijk is het echter te doen om hetprefab element dat na een zorgelozeproduktie 'staat te schitteren' in het be-tonskelet of de geveL Voordat het dezeuiteindelijke positie heeft bereikt, moeter nog heel wat communicatie plaats-hebben. Inhoofdzaakbetrefthethierdekeuringen bij de produktie in de fabrie-kenenbij de montage opde bouwplaats.Samenwerking bij de fabriekskeu-ringNaast de gegevens en eisen in het bestekzijn de tekeningen de basis voor de keu-ring. Van groot belang bij de keuringenop de fabriek is het onderscheid of deproduktie wel of niet gecertificeerdplaatsheeft. Worden de elementen on-der KOMO-certificaat geleverd, danbetekent dit voor de bouwdirectie enhet toezicht een andere benadering dande traditionele toezichttaak. Bij de keu-ring is het dan van belang op de hoogtete zijn van de VECIBIN-activiteiten, dekwaliteitsverklaringenen de beoorde-lingsrichtlijnen. Voor prefab beton isdeze certificering in handen van KIWA.In de beoordelingsrichtlijnen zijn dekeuringsactiviteiten vermeld. Dezezul-len veelal de traditionele toezichttakenoverlappen. Bij standaardelementen alsvloerplaten en eenvoudige constructieskan keuring bij aflevering op de bouw-plaats plaatshebben. Bij de produktievan unieke elementen blijft de uitvoe-ringsbegeleiding namens de ontwerpervan groot belang. Hierbij heeft de op-zichter in samenwerking met de uit-voerder een belangrijke taak. Vanuit in-genieursbureaus kunnen ervaren in-specteurs worden ingezet. Tussen toe-zicht en kwaliteitsdienst van de produ-cent moet een zodanige samenwerkingworden opgebouwd,datde uitvoerings-kwaliteit preventief kan worden ge-stuurd (fOto 3).Bij de KOMO-gecertificeerde fabrie-kenwordthetfunctionerenvande kwa-liteitsdienstvan de producent 4 ?6 maalper jaar gecontroleerd door de inspec-teurs van KIWA.Bij deze controles is de constructievekwaliteit (voorschriften) beter grijpbaardan de besteks- en!ofesthetische kwali-teit' omdat besteksachtergronden enaanvullendeeisennietaltijdopdewerk-plek bekend zijn.Bij elementenwaaraanesthetische eisenworden gesteld moet de architect deeerste mal, c.q. elementen aan een keu-ring onderwerpen (fOto 4).Daarbij kan het produkt worden verge-leken met de overeengekomen mon-sterplaten of referenties. In eerste in-stantie vindt keuring plaats op vorm,maatvastheid. scheurvorming, struc-tuur, gaafheid en kleur. In tweede in-stantie na montage in het werk, om vastte.stellenofaandepassingstolerantiesenhet esthetische totaalbeeld is voldaan.Aandachtspunten bij de fabrieks-keuringNormaal kan de produktie starten nagoedkeuringvan tekeningen en bereke-ningen door de directie. Eerder startenhoudt eengroot risico in.De volgende punten verdienen aan-dacht:1. Afspraken maken over maatcontrole.Van belang hierbij zijn:- de te meten en te registreren maten(maatbeheersingsplan);- tijdstip waarop meetgegevens wordenaangeboden en beoordeeld;- gebruikte meetmethoden (zie NPR3681);- maatregelen bij afkeuring.2. Het is van belang bouwdirectie enuitvoering op de hoogte te houden van3Bij grote produkties in prefab beton is het wenselijk datkeuring al bij de producent plaatsheeft. De opzichter enuitvoerder l11aken dan kwaliteitsafspraken l11et dekwaliteitsdienst van de producent (AZU Utrecht, produktieSchokbeton, Zwijndrecht)4 Keuring van l11allen en wapening voor gevelelel11entennieuwbouw Ministerie VROM, 's Gravenhage(produktie Hibex, Hoogkerk)Cement 1991 nr. 9 63,--_~ ~_~ ~~~~_I_P_RE_F_~_RI_C_A_G_E _5 'Stapsgewijze' amamecontrolegevelelementen nieuwbouwMinisterie VROM, 's Gravenhage6 Een draaiboek met debelangrijkstemontageaanwijzingen is onontbeerlijkbij montage van prefab. Hierbij vraagtde montage van verticale elementendoorgaans meer aandacht dan vanhorizontale (foto's rechts)foto's: Wim K. Steffen, de Steegde voortgang van produktie en afleve-ring.3. Vastleggen welke nabehandel?ng(duurzaamhe?d) wordt vere?st. Zonod?gnabehandel?ng regelen v?a hoge onws-tingssterkte, b?nnenopslag ofafdekken.4. Vastleggen dat over de maatvoeringvan het betonskelet ?n het werk wordtgerapporteerd,waardoor eventuelepas-s?ngsproblemen met de prefab kunnenworden opgespoord.5. Vastleggen op welke w?jze reparatiesmoetenworden u?tgevoerd. Daarbij on-dersche?d maken tussen constructieveen cosmetische reparaties.64AfnamecriteriaAangaande afnamecriteria van prefabbeton en met name van schoon beton,zijn nuttige richtlijnen opgenomen ?n[1] (foto 5). H?erin wordt ook veel aan-dacht besteed aan de problematiek vanonvolkomenheden van de oppervlakteen kleurverschillen.Keuring op de bouwplaatsDe u?tvoeringsverantwoordelijkhe?dz?tpr?ma?rbij de u?tvoerendepartijen(aan-nemer en producent).De ontwerper heeft echter ook zijn ver-antwoordelijkhe?d bij keuring en afna-me. Ook tijdens de produktie moet h?jnagaan of de ontwerpu?tgangspuntengoed worden nageleefd, offouten kun-nenworden bijgesteld enofwijz?g?ngennog kunnen worden doorgevoerd. D?tgeldt vooral ?nd?en de constructie metstandaard ?s en gezamenlijk door pro-ducent en ontwerper ?s ontw?kkeld.Als bas?s voor keur?ngen op de bouw-plaats ?s het raadzaam dat de aannemermet de bouwd?rectie een 'draa?boekprefab beton' overeenkomt (foto 6).D?t draa?boek, dat door de aannemer ofhet montagebedrijf wordt opgesteld,moet het volgende bevatten:Cement 1991 nr. 97 De verbindingen 'Van prefab elementen zijn vaneminent belang. Bij het monteren speelt debouwvakker als monteur een belangrijke rol; ook hettoezicht moet zich hiero coucentreren- taakverdeling werkvoorbereiding enuitvoering;- deelleveringen en leveranciers;- controlematrix en wijze van autori-seren;- overzicht beschikbare principe-, pro-duktie- en assemblagetekeningen;- bouwvolgordelcyclus;- aanvoer en logistiek;"'" maatbeheersingsplan (toleranties encontrolemetingen);- steltechnieken;- kranen en hijsvoorzieningen;- veiligheidsmaatregelen.De keuring van prefab constructiesspitst zich toe op de verbindingen. Deze'gestapelde' constructies bezitten min~der verborgen reserves dan monolitischgestorte constructies.Knelpunten op de bouwplaatsOndanks goede procedures en monta-geafspraken kunnen er op de bouw-plaats problemen ontstaan. Regelmatigterugkerende knelpunten zijn:- passingsproblemen door afwijkingenvan instortdelen;- problemen met voegmortels (krimp,vullingsgraad, sterkte);- te grote wisselingen bij naden en voe-gen;- beschadigde elementen;- kleurverschillen in oppervlak;- het achterafboren van sparingen.TenslotteBij het ontwerpen, producerenen mon-teren van prefab betonconstructiesspeelt de onderlinge communicatie eenCement 1991 nr. 9belangrijke rol. De praktijk leert dat hetniet eenvoudig is hierovergoede afspra"-ken vast te leggen. Vaak moet bij iedernieuw project het 'communicatie-wiel'opnieuw worden uitgevonden. De aan-gegeven matrix van de tekeningenrou-ting (fig. 1) kan daarin een steun zijn.Een prefab betonprodukt (ook het ge-certificeerde) eist aandacht tijdens devoorbereiding, deproduktieende mon-tage. De afnamecontrole bij de produk-tie door aannemer en toezicht zal, res"'"pectievelijk kan (afhankelijk van eenstandaardontwerp of een uniek ont-werp) als gevolgvan certificatie enkwa-liteitsontwikkeling afnemen. Het toe-zicht op de samenvoegingvan de bouw-elementen op de bouwplaats zal echterintensiever moeten worden. Men is ernietaltijdvan doordrongenhoe belang-rijk de verbindingen zijn bij prefab be-ton. Vooral op de bouwplaats bestaathierover nog onvoldoende inzicht(foto 7).Literatuur1. Schoon beton, verschijningsvormenen keuringscriteria. VNC/Stutech,'s Hertogenbosch, 1990.65