C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2001 2 49Tijdens de bouw van het Citi-group Centre werkte aannemerMultiplex, met een jaaromzet vandrie miljard gulden Australi?'sgrootste bouwbedrijf, aan nog elfandere grote projecten in Sydney(foto 1), waaronder Stadium Aus-tralia voor de Olympische Spelenvan 2000. Deze projecten legdenniet alleen een groot beslag op hetbeschikbare bouwpotentieel vanhet eigen bedrijf, maar ook van devele benodigde onderaannemers.Omdat het gebouw een presti-gieus project was, met een op-drachtgever die hoge eisen steldeaan de bouwtijd, besloot Multi-plex van dit project een testcase temaken, met extra veel aandachtvoor de tijdplanning en de kwali-teitsbewaking.H o o g b o u w o p ` p o d i u m 'Het gebouw zelf is hoog en zake-lijk (foto 2, fig. 3). De hoogbouwsteekt door een onderbouw, het`podium' van vier bouwlagenheen.Hetpodium,voorzovernietonder de hoogbouw, bevat atriadie met stalen vakwerkliggers englasvlakken zijn afgedekt. Opbegane-grondniveau vormen zepassagesdieviaeen,ookweermetglas overdekt binnenplein, tweestraten met elkaar verbinden.Onder het straatniveau ligt nogCitigroup Centre in SydneyYpe CuperusHet Central Business District (CBD) van Sydney ligt ten zuiden van de SydneyHarbour, bekend van haar brug en het Opera House. Tegenover het monu-mentale Queen Victoria Building en de Town Hall staat het nieuwe CitigroupCentre. Dit 48 verdiepingen tellende gebouw is (zonder de mast) 225 m hoogen daarmee een van de hoogste kantoor-/winkelgebouwen van Australi?. Hetcomplex bevat 72 600 m2kantoorvloeroppervlak ten behoeve van de Citibankzelf, alsmede een luxueus winkelcentrum van 15 000 m2. Het project is ont-wikkeld volgens de `design and construct' formule en uitgevoerd in een strak-ke bouwplanning van 29 maanden.1 | De skyline van Sydneyfoto: Zefa2 | Aanzicht van hetCitigroup CentreC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2001 250een winkelverdieping met onder-grondse verbindingen naar eennabijgelegenondergrondsstation.Hieronder liggen nog eens vierbouwlagen voor het laden enlossen van goederen en voor hetparkeren van auto's.De hoogbouw heeft een recht-hoekige plattegrond met op dekorte kanten een erkerachtige uit-buiking (fig. 4). De gevelkolom-men maken deel uit van de dunnegevelzone, waardoor er een nettovloeroppervlak overblijft zonderobstakels. Het subtropische kli-maat in Sydney leidt nooit tot kri-tieke koudebruggen, waardoor degevelzone dun gehouden konworden. De vliesgevel is ontwor-pen op het door isolatie en reflec-tie buiten houden van de zonne-warmte.In de kern van het gebouw bevin-den zich liften, trappen, techni-sche en sanitaire ruimtes. Tech-nisch bestaat de kern uit tweeafzonderlijke delen: een `laag-bouw'-deel van 29 verdiepingen,die verjongt op de 18de verdie-ping, en een hoogbouwkern, diedoorgaat tot de 49ste verdiepingen verjongt op niveau 38. De ver-jongingen zijn het gevolg van deliftenstructuur. Omdat de buiten-maten van het gebouw over dehele hoogte gelijkblijven, hebbende hoger gelegen verdiepingeneen groter netto vloeroppervlak.De 27ste en 28ste verdiepingbevatten de installaties en teke-nen zich in de gevels af.D r a a g s t r u c t u u r e ns t a b i l i t e i tSydney heeft een zandstenenondergrond en dat maakt het fun-deren van gebouwen relatiefsimpel. De fundering is gestort ineen 20 m diepe bouwput: poerenonder de kolommen en een plaatonder de kernen. De draagcon-structie is in haar geheel vangewapend beton gemaakt. Podiumen hoogbouw zijn qua draagcon-structie los van elkaar gehouden.De kern van het gebouw meet33 x 20 m2 en zorgt tezamen metde gevelkolommen voor de stabi-liteit. De kern heeft de grootstestijfheid en draagt dus het meestebij aan de stabiliteit, het afdragenvan de windbelasting en aardbe-vingskrachten. Australi? is eenbehoorlijk stabiel continent; metEXTENTOFFACADETENDERNORTH-SOUTH TOWER ELEVATIONSPODIUM LEVEL 4 ROOFLEVEL 10 FFL 61.75LEVEL 20 FFL 99.25LEVEL 27 SFL 125.90 EASTLEVEL 30 SFL 136.75LEVEL 40 SFL 174.25LEVEL 50 SFL 212.475DA HEIGHT CONTROL RL 224.180LEVEL SFL 228.120LEVEL RL 233.550LEVEL RL 246.550LEVEL RL 265.3503 | Aanzicht van het Citigroup CentreK w a l i t e i t s -v e r z e k e r i n gMultiplex hanteert een algeme-ne kwaliteitsverklaring, waarinstaat dat gestreefd wordt naaroplevering van projecten die aanalle door de klant gestelde eisenvoldoen. De kwaliteitseisen vande klant moeten daartoe zovroeg mogelijk worden vastge-legd. Bouwfouten moeten zo snelmogelijk worden geregistreerd,zodat ze direct kunnen wordenhersteld en herhaling wordtvoorkomen.Veel aandacht wordt besteed aande kwaliteitsbewustwording vande arbeiders op de bouwplaats.In een keer goed is immers beterdan herstellen.De Multiplex kwaliteitsverzeke-ring is gebaseerd op ISO 9001.C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2001 2 51aardbevingsbelasting moet wor-den gerekend, maar deze belas-ting is minder kritisch dan dewindbelasting.De gewapende, nagespannenstaalplaat-betonvloeren zijn metkoppelstavenstijfmetdekernver-bonden. De vloeren zijn tegelijkmetdegevelkolommengestortenook daarmee stijf verbonden.De gevelkolommen (foto 5) leve-ren een belangrijke bijdrage aande rotatiestabiliteit van het ge-bouw en nemen een deel van deafdracht van de verticale lastenalsmede een deel van de wind-belasting voor hun rekening. Zezijn gemaakt met traditionelebekisting.U i t v o e r i n g a l g e m e e nVanwege de hoge bouwsnelheidzijn de kernen gemaakt met eenglijbekisting. Deze is in onder-delen aangevoerd en op de fun-deringsvloer gemonteerd. Het on-derste niveau van de kernen ismet traditionele bekisting ge-maakt. Dit vergemakkelijkte deopbouwvandeglijbekistingsunit.De glijbekisting bestond uit vijfniveaus, die alle verbonden warenmet de glijbekistingsunit. Hethoogste niveau werd gebruiktvoor de continue stort van dekernwanden. Het tweede niveauwerd gebruikt voor de constructievan de kernvloeren (vooral de lift-lobbyvloer). De derde, vierde envijfde niveaus werden gebruiktdoor de liftinstallateur.De bekistingsunit werd continuomhoog bewogen met schroef-vijzels (? 25 mm). In de kern-wand werden stekeinden aange-bracht, die werden teruggebogenin een horizontale sponning terdikte van de vloer. Nadat de kistgepasseerd was, werden de stek-einden de vloer ingebogen endoorgekoppeld. Bij het stortenvan de vloeren (op stalen dam-wandprofielen)werdookdespon-ning gevuld.Door de grote afmetingen was detorenkern opgedeeld in twee indi-viduele glijbekistingunits, eenvoor de hoogste kern, de andervoor de lagere. Ze waren tijdensde bouw door een loopbrug metelkaarverbonden.Detweekernen288005809113295341599513175131751218000443505 | De gevelkolommen maken deel uit van een relatief dunne gevelzone4 | Plattegrond van de laagbouw. De kern beslaat hier een groot deel van het oppervlakD e n k a a n d eb u r e nIn het belang van een goedebouwvoortgang was er Multiplexveel aan gelegen een goede ver-standhouding met de buren teonderhouden. Aan een externadviseur was opgedragen de oor-spronkelijke staat van omliggen-de gebouwen, straten en wegen teinventariseren, teneinde toekom-stige meningsverschillen uit tesluiten in geval van eventueeldoor de bouw aan de omgevingveroorzaakte schade. Aanspreek-punt voor de buren was dehoofduitvoerder, die onmiddel-lijk oplossingen kon voorstellenen uitvoeren.C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2001 252stegen tegelijkertijd, maar dehoogste liep enkele verdiepingenvoor.Tijdens de ruwbouw is bij devloerranden een hekwerk ge-bruikt: een vier verdiepingenoverspannende constructie, diena voltooiing van iedere volgendevloer met hydraulische vijzelsomhooggebracht werd.Stortcyclus (fig. 6)De vloeren waren te groot om in??n keer te kunnen storten.Daarom werden ze in vier kwa-dranten opgedeeld, hetgeen eenvierdaagse cyclus per verdiepingmogelijk maakte. In deze cycluswerd elke dag een kwadrant ge-stort en afgewerkt. Het opstellenvan de stalen vloerbekistingduurde twee dagen, het aanbren-gen van de wapening op devloeren een dag. Het naspannenvan de vloerwapening viel buitendeze vierdaagse cyclus. Het bete-kende wel dat iedere dag continuwerd gestort.De vierdaagse vloercyclus zag erals volgt uit:Dag 1: aanbrengen van debekistingstempels (foto 7);Dag 2: aanbrengen van devloerbekisting;Dag 3: aanbrengen van dewapening (foto 8);Dag 4: storten van het beton(foto 9).De glijbekisting liep zes verdie-pingen vooruit op het storten vande vloeren en had een eigen pro-ductieritme. De te storten vloerenkonden daardoor met tijdelijkeliften in de kern worden bereikt.Installatie van lift en klimsteigerMet het vorderen van de hoog-bouwkern werd binnenin eensteigerconstructie mee opgetrok-ken. Deze werd gebruikt door deliftinstallateur voor het aanbren-gen van de liftgeleidingsrails ende liftdeuren. De steigerconstruc-tie was nodig omdat het internetransport van mensen en mate-rialen tijdens de bouw een snelgebruik van de liften vereiste.De steigerconstructie werd doorde liftinstallateur vanaf de glij-bekisting aangebracht, in nauwesamenwerking met de onderaan-nemer van de glijbekisting.Omdat de steigerconstructie vijfafzonderlijke verdiepingen konbedienen,washetmogelijkdelift-geleidingsrails, deuren en andereliftcomponenten in de schachtaan te brengen zonder de voort-gang van de glijbekisting te hin-deren.7 | De bekistingsstempels worden aangebracht6 | Schematische weergavevan het arbeidsprocesC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2001 2 53Aldus kon de kern worden voor-getrokken en konden de liften ineen vroeg stadium worden ge?n-stalleerd.T r a n s p o r tKranenEr werden drie kranen gebruikt.Een torenkraan, met een giek van64 m, bestreek de draagconstruc-tie van de hoogbouw en haarafwerking. De kernkraan be-diende de bouw van de gegledenkern alsmede de vloeren van dehoogbouw. Voor de onderbouwwerd een vrijstaande torenkraan,eveneens met een giek van 64 m,ingezet.Om de bezetting van de torenkra-nen te beperken werd voor hetladen en lossen van vrachtauto'seen vorkheftruck gebruikt.BouwliftenDe omvang en de snelheid van debouw leidde tot veel personeel opde bouwplaats, dat snel op deplekken van bestemming moestkunnen komen. Drie liftenzorgden daarvoor.Eenenkelvoudigepersonen-/goe-derenlift bevond zich in een vande liftschachten van de hoog-bouwkern. Na gereedkomen vande kern is deze lift verwijderd envervangen door de uiteindelijkelift. Twee dubbele personen-/goe-derenliften werden gebruikt omde toren, de onderbouw en deondergrondse verdiepingen teB o u w e n i n S y d n e yTwee factoren die normaliter buiten de invloedsfeer van de aannemerliggen, hadden de planning danig in de war kunnen sturen. Ten eerste dezuigkracht van andere grote bouwprojecten in de buurt. Ten tijde van hetbegin van de bouw werd in de omgeving aan veel andere grote projectengewerkt. Het risico was groot dat niet iedereen bij de aanvang beschik-baar zou zijn. Multiplex heeft eerst veel onderaannemers, werkzaam inhet centrum van Sydney, uit verschillende disciplines gesproken. De gese-lecteerde onderaannemers moesten zich vooraf contractueel aan de strikteplanning verplichten. Multiplex besloot extra productiviteitstoelagen tebetalen teneinde de betere werkkrachten aan te trekken, leidend tot eenbetere kwaliteit binnen een kortere bouwtijd. Door de betaling te koppe-len aan een hogere productiviteit wilde men voorkomen dat door prece-dentwerking de vakbonden in de toekomst hogere looneisen zouden stellen.Ten tweede is er de onvoorspelbare invloed die de verschillende vakbonden(zes, in dit geval) op de bouw kunnen hebben. Deze kunnen als gevolgvan tijdens de bouw ontstane arbeidsconflicten hun leden tot stakingenoproepen. Kleine, in hun eigen bond georganiseerde arbeiders kunnen zovoor grote verstoringen zorgen. In Australi? ontbreken poldermodelach-tige overlegstructuren, waardoor kleine irritaties tot grote conflictenkunnen uitgroeien. Om dit te voorkomen heeft Multiplex speciaal voordit project in nauw overleg met de bonden richtlijnen opgesteld, waarinregelmatig overleg werd geregeld om knelpunten snel te signaleren en uitde weg te ruimen. Ook is veel aandacht besteed aan de communicatie metontwerpers en toeleveranciers.Een speciaal ingestelde commissie mat de voortgang van de bouw. Aanhet resultaat hiervan waren de productiviteitstoeslagen gekoppeld.9 | Storten van een vloer8 | Staalplaten voor de vloer zijn gelegd, evenals omhullingsbuizen voor devoorspankabelsC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2001 254bedienen. Deze `hogesnelheids-liften' konden buiten de perso-nenspitsuren en tijdens de avond-shift voor materiaaltransportworden gebruikt.G e v e lDe montage van de gevel is eenvan de belangrijkste bouwactivi-teiten. De voltooiing van de gevelmaakt delen van het gebouwwind- en waterdicht, hetgeen vandirecte invloed is op de planningen de voortgang van de afbouw.Alle benodigde gevelmaterialenwerden op de vloer aangevoerdnadat hekwerken en vloeronder-stempelingen waren verwijderden naar boven getransporteerd.Voor deze materiaalverplaatsin-gen werd gebruikgemaakt van detorenkraan en laadplatforms opde vloeren.De gordijngeveldelen werdenaangebracht met een vloerkraan,die op het niveau onder de gevel-klimsteigers stond opgesteld. Opdeze wijze konden de gevels viervloerverdiepingen onder de vloer-kraan worden aangebracht. Degevels werden per vloer gelijk-tijdig aan drie zijden van hetgebouw gemonteerd. De vierdeen sluitende gevelzijde werdgemonteerd, terwijl men op debovenliggende vloer reeds begon-nen was met de volgende driegevels. De montage van de gevelsliep vijf dagen achter op devoltooiing van elk vloerniveau(foto 10). G e l u i d s o v e r l a s te n A r b oGedurende alle stadia van debouw is gestreefd de overlast doorbouwgeluiden binnen de grenzenvan het draaglijke te houden.Zo waren alle liftdeuren van rub-beren stootblokken voorzien enwaren liftmotoren van een geluid-arm type. Ook de twee torenkra-nen waren van geluidisolatie voor-zien.Alle sloop- en graafwerkzaamhe-den zijn volgens de gemeentelijkerichtlijnen van maandag totvrijdag uitgevoerd tussen 07.00en 19.00 uur en op zaterdagentussen 07.00 en 17.00 uur.Andere, minder lawaaiige werk-zaamheden konden gedurendede hele werktijd worden uitge-voerd zoals:? transporteren bouwmaterialen,met kranen en liften;? afvoer bouwafval;? montage gordijngevelhoogbouw en gevelelementen;? binnenwerkzaamhedenonderbouw en hoogbouw;? voorbereiding werkzaamhedenvolgende dag.Gewerkt werd in tweeploegen-dienst, zeven dagen per week. Deeerste ploeg werkte van 07.00 tot18.00 uur, de tweede ploeg van18.30 tot 02.30 uur.Vanaf de aanvang van het pro-ject zijn de personeelsvoorzienin-gen aangebracht langs de randvan het bouwterrein. Nadat deverdiepingen onder het straatni-veau, bestemd voor dienstruim-ten en parkeerverdiepingen klaarwaren, zijn de personeelsvoorzie-ningen hier naartoe verplaatst.Naarmate de bouw vorderde,werden ook toilet en wasvoorzie-ningen alsmede schaftruimtesin de hoogbouw ingericht, omdaarmee de wachttijden bij deliften te voorkomen.10 | De verschillende stadiavan het bouwproces inbeeld: kern, vloer,geveldichting