C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n g60 jaar Cement74 cement 2008 6Schakel tussen ontwerp en uitvoering: ing. Jan Wagemaker"Denken aan veiligheid levertgeld en kwaliteit op"De verhoudingen op de bouwplaats zijn in de afgelopen zestig jaar flink gewij-zigd. Aanvankelijk was de aannemer niet meer dan de uitvoerende partij, diewerdbetaaldomtedoenwatdeopdrachtgeververordonneerde.Tegenwoordigheeft de opdrachtnemer een veel actievere rol. Jan Wagemaker bewoog zich45 jaar lang tussen `binnen' en `buiten' en tussen opdrachtgever en opdracht-nemer. Zijn inspanningen op de gebieden `veiligheid' en `kwaliteit' kleuren zijncarri?re.Jan Wagemaker krijgt de uitvoe-ring er vanaf het begin met depaplepel ingegoten. Zijn vaderheeft een in betonwerk gespecia-liseerd aannemingsbedrijf, enhoudt zich voornamelijk bezigmet bekisting en hulpwerken. Nade middelbare school mag Janstuderen, wat overigens allesbe-halve vanzelfsprekend is in eengezin met acht kinderen. "Ikkoos voor de HTS Weg- enWaterbouwkunde, omdat ik uit-eindelijk bedrijfsleider wildeworden bij een aannemer. In1965 was ik afgestudeerd, 20 jaarjong, de hete adem van mijnbroers en zussen in de nek." Zijnvader wordt vervolgens zijn eer-ste werkgever.V e r h o u d i n g e n o p d eb o u w p l a a t sDe verhoudingen op de bouw-plaats zijn dan nog zeer overzich-telijk en er is volop ruimte voorimprovisatie. Vooral in de klein-schalige droge waterbouw voerenmeewerkende uitvoerders met eeneigen ploegje het gehele werk uit.Wel is er nog nauwelijks aandachtvoor efficiencyverbetering ofarbeidsbesparende werkmetho-den.Het ontwerp valt onder verant-woordelijkheid van de chef teken-kamer van de opdrachtgever. In deuitvoering is de opzichter de mandie goed- of afkeurt en die beslis-singen neemt die tegenwoordigabsoluut door de aannemer geno-men zouden worden. "Ontwerpen uitvoering waren gescheidenwerelden en begrepen elkaar ooknauwelijks. Als het werk in uitvoe-ring kwam, mocht de ontwerper(soms) komen kijken en als danbleek dat hij fouten gemaakt had,kreeg hij ervan langs. Het woordterugkoppeling kenden we nogniet. De uitvoering, als promi-nente fase, werd geregeerd doorde hoofdopzichter. Hij had het vakgeleerd vanuit de praktijk, hadaltijd gelijk en was de spil op hetwerk. Hij zorgde voor toezicht,hield de planning in de gaten enzorgde dat de aannemer betaaldkon worden, maar gaf ook veelaanwijzingen vanuit zijn praktijk-ervaring en zorgde voor `opvoe-ding' van de mensen die op hetwerk aanwezig waren. Van samen-werking was evenwel geen spra-ke."K w a l i t e i t e n v e i l i g h e i dTussen de industriebouw, utiliteits-bouw en droge waterbouw zittenwerelden van verschil, die vooraltot uiting komen in de vertaling1 |Wagemaker krijgt de uit-voering er met depaplepel ingegotenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n g60 jaar Cementcement 2008 6 75van het begrip kwaliteit. In die tijdis technische kwaliteit het enigecriterium; toleranties zijn nietvastgelegd en zeker in de indu-striebouw volstrekt onbelangrijk."Mijn vader deed veel werk voorde Hoogovens. Daar was maar ??nding belangrijk: het proces. Datmoest op tijd kunnen beginnen ?nmoest functioneren. Op een zeerongeorganiseerde bouwplaatsmaakten we eens voor een warm-bandwalserij 8 ? 9 m hoge wan-den. Na het eerste stort bleken detoleranties ruimschoots overschre-den. Geen enkel probleem: als debouten voor de aansluiting boven-in maar goed stonden! Dat waskennelijk de gevraagde kwaliteit.Ook dat er een enorme boetebepa-ling op stond als het werk niet optijd klaar was, was eigenlijk eenstukje kwaliteit."Veiligheid is eveneens geen issueop de bouwplaats. "Mijn vader, dieook meewerkend uitvoerder wasen waarbij ik tijdens en na mijnstudie in de leer moest, leerde meal snel: `E?n hand voor jezelf en??n hand voor je baas'. Met ??nhand kun je maar voor 70% pres-teren, want de andere hand doetniet mee, die is voor jezelf. Eigenverantwoordelijkheid was hetbelangrijkste. Gebeurde er wat,dan was het: `Eigen schuld, dikkebult'. Ik zal nog steeds niet zonderomhoog te kijken een bouwwerkinlopen."D e v o r m i n gIn 1967 trouwt hij met zijn Loesen vervolgens vervult hij 21 maan-den zijn dienstplicht bij de Genie.In die periode verkoopt zijn vaderhet familiebedrijf. Na zijn dienst-tijd begint hij in 1969 daaromvoor 800 gulden per maand bijJ.P.A. Nelissen (later als NelissenVan Egteren in NBM Amstellanden in BAM opgegaan), met debedoeling vooral veel te leren."J.P.A. stond toen nog schertsendin de volksmond bekend als: JanPikt Alles. Mijn baas was daarHagendoorn, hoofd bedrijfsbu-reau, die heel deskundig was,maar erg nerveus; een man diesigaren `at'. Ik heb veel van hemopgestoken. `Netwerkplanning'was `in' en daar experimenteerdenwe volop mee." Belangrijke pro-jecten zijn de verbouwing van hetProvinciaal Ziekenhuis te Sant-poort ("met Cees Dam als archi-tect") en de nieuwbouw van hetShell-laboratorium in Amsterdam.Daar maakt hij een dodelijk onge-luk mee: een jongen raakt tijdenseen koffiepauze onder een bekis-tingschot bekneld. "Dat beeldvergeet ik nooit meer. Dat voorvalheeft een behoorlijke impact opmij gehad."Zijn volgende werkgever is in1971 bekistingsleverancier NOE."Waar voorheen de techniek debasis was en de opzichter de baas,voegde de aannemer er in dejaren zestig efficiency aan toe. Datgaf ons als toeleverancierbestaansrecht, want als een aan-nemer niets met onze productenkon verdienen, was hij ook nietge?nteresseerd. Wij kleedden hethele ontwerp uit om te zien hoewe zo effici?nt mogelijk ons hulp-materieel konden inzetten. LouisBrekelmans en Piet Breek vanNederhorst (via HBW nu BAM)waren voorlopers en boden mij degelegenheid arbeidsbesparendebekistingen te leveren. Dat waslucratief, want in korte tijd washet uurloon van 5 naar 25 guldengestegen."E?n keer komt hij in gewetens-nood. "We hadden een bekistingin de uitvoering die ik onveiligvond. We konden allerlei keurigeoplossingen leveren, zoals leu-ningspijltjes en steigervloertjes,en ik adviseerde de uitvoerderdeze erbij aan te schaffen. Datwilde hij echter niet. Op een gege-ven moment belde hij dat hij tochoverstag ging. Bij navraag bleekiemand van de steiger te zijngevallen en overleden. Ik heb hemzijn handelen kwalijk genomen."M e n i n g s v e r s c h i l l e nOmdat de uitvoering blijft lokken,maakt hij in 1977 de overstap naarVan Hattum en Blankevoort."Hier heb ik heel nadrukkelijkondervonden wat het betekent alsje te ver voor de muziek uitloopten niet de beslisser bent. Ik vondeen goede voorbereiding van deuitvoering belangrijk. Op debouwplaats begrepen ze dat wel,maar in de laag erboven ? de voor-bereiding op kantoor ? vond menhulpwerk de verantwoordelijkheidvan de uitvoering en waren anderezaken belangrijk."Na twee moeizame jaren vertrekthij in 1979 naar MIVER, om daartechnisch directeur te worden."Omdat ik vond dat ons materiaalgoed door de aannemer moestworden gebruikt, wilde ik als hetware tevens de gebruiksaanwijzingleveren. Daarover verschilde ik heelduidelijk van mening met de direc-teur-eigenaar. We belegden zelfsonder leiding van een organisatie-ontwikkelaar elke maand sessiesom de oorzaak op te sporen. Deze2 |Een checklijst van 1,5 A4dat Wagemaker gebruik-te toen hij net voor zich-zelf was begonnen hangtnog steeds in de halC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n g60 jaar Cement76 cement 2008 6man vond mij een `romanticus'.Alhoewel ik dat helemaal niet wildehoren, denk ik toch dat ik mijngedrevenheid uit dat begrip haal.Sommige dingen benader ik name-lijk niet op een rationele manier,maar op een gevoelsmatige. Intu?-tief handelen is menigmaal debasis van het succes geweest."Z e l f s t a n d i gUiteindelijk begint hij in 1981voor zichzelf, in een `democra-tisch van de kinderen opge?iste'slaapkamer, met zijn vrouw alsduvelstoejager. "Bij MIVER wasdienstverlening duidelijk onderge-schikt aan het materiaal. Daaromwilde ik alleen maar dienstverle-ning leveren en geen materiaal.Daarin was ik de eerste, maar iknam wel een risico. Ik hadopgroeiende kinderen en demarkt was slecht. Aannemerswaren argwanend en vonden datik hun eigen kennis aan hen pro-beerde te slijten. Ik deed werkme-thodenonderzoek om soort enhoeveelheid bekisting te bepalen,de routing en de ploeg; de heleruwbouw akkerde ik zo door,zodat ik op een gegeven momentvan zo'n project het meest af wist.Door de fasering in beeld te bren-gen, kwamen veiligheidsrisico'sen tijdelijke werkplekken klip enklaar in beeld. Ook vroeg ik bijleveranciers offertes aan. Zij had-den aanvankelijk dezelfde arg-waan, bang dat ik provisie zouopstrijken. Voor mij was echterheel duidelijk dat ik maar ??nopdrachtgever had: in deze deaannemer, en z?jn belangen dien-de ik."Hij maakt in de uitwerking ookfouten. "Mijn zwakke punt is dat ikte snel denk en daardoor niet maat-vast ben. Dat was in de pre-compu-tertijd wel eens funest. Ik ben nogeens op vrijdagmiddag gebeld metde mededeling dat er een foutemaat op tekening stond en of ikv??r maandagochtend met eenoplossing wilde komen. We zatennet in de auto om vanuit SintOedenrode naar familie in Haar-lem te gaan, maar iedereen stapteuit omdat papa moest tekenen! Ikben toen tot zondagavond beziggeweest om die fout eruit te halen."Om er voortaan voor te zorgendat hetgeen de deur uitgaat, ookgoed is, heeft hij zijn eigen kwali-teitssysteem. "Een checklijst van1,5 A4 ? het hangt nog steeds inde hal ? en als ik dat nou haddoorlopen, dan stond er alles op.Het was een kwaliteitssysteem uitde nood geboren, maar heeleffectief en kostenbesparend. Datis voor ons de start geweest vande kwaliteitsbeheersing en kwali-teitsborging. We hebben gepro-beerd met het begrip kwaliteit,dat een echte hype was, zo om tegaan dat het ons ook hielp en weer wat mee verdienden."Z e k e r h e i d"Na een half jaar een eigen bedrijfoverkwam me dat ik een grotemate van zekerheid ondervond.Elke dag werd aan de toekomstgedacht en ik geloofde in mezelf.Bij al de bedrijven waar ik gewerktheb, kon ik wel bezig zijn metmijn toekomst, maar ik zou altijdweer overruled kunnen wordendoor iemand die buiten mijngezichtsveld zat. Deze zelfstandig-heid moest uiteindelijk toch ietskunnen opleveren?"Een lastig moment is nog als hijwordt gebeld uit Canada doorAluma. "Zij wilden in Europa meteen vestiging beginnen en eenaantal agentschappen opzetten. Ofik interesse had? Ik wilde echterper se met mijn eigen bedrijf ver-der."Het moment komt dat hij perso-neel in dienst neemt. Inmiddelszit hij in de verbouwde garage."Mensen als Jan Remmits en JosRooijakkers zijn bij mij begon-nen. Jan kreeg een contract voortwintig uur, met een uitloop totveertig uur. Bijzonder, want hetwas in het begin een hele slechtetijd. En van meet af aan heeft Janveertig uur per week gewerkt! Ikhad echter wel de zekerheid datals ik maar voor twintig uur werkhad, zijn inzet ook tot twintig uurbeperkt zou blijven. Ik heb goedeherinneringen aan de tijd dat weal groeiend, met elkaar de wereldte lijf gingen."K e n n i s o v e r d r a c h tIn hetzelfde jaar 1981 publiceertJan Wagemaker voor het eerst inCement. Het artikel `Bekistingenals specialisme' is een bewerkingvan een lezing op een studiemid-dag over bekistingen, georgani-seerd door de Betonvereniging,CUR-VB en Stubeco. "Stubeco isin 1969 opgericht omdat de aan-nemers zich in de techniek wildenverdiepen. De eerste studieonder-werpen waren natuurlijk debetonspeciedruk en de ondersteu-ningsconstructie; we waren metelkaar op ontdekkingstocht." Aan-vankelijk beweegt Stubeco zich op3 |De Van Brienenoordbrugis een van de eerste pro-jecten waar zijn bureautoezicht houdtC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n g60 jaar Cementcement 2008 6 77het gebied vlak boven de werk-vloer. Later klimt het werkterreinwat hoger in de piramide. "Vlakboven de werkvloer bevindt zichhet moeilijkste gebied. Je moetalles van die werkvloer weten,maar je doet het niet zelf. Als jedan een foutje maakt, wordt datmeteen zichtbaar. Dat is voor mijde fascinatie van de uitvoering."NOE stuurt hem naar Stubeco ommaar goed aan te horen wat erleeft in de uitvoering. "Kennishalen dus en niet kennis brengen.Mijn persoonlijke insteek was ech-ter anders. Ik heb het altijd zotgevonden dat mensen een muur-tje bouwen en dingen maar nietvertellen, in plaats van kennis teetaleren en vertellen wat je hebtmeegemaakt. Als ik iets beleefdheb, dan weet ik zelf ook het bestewat ik ermee kan. Ik kan dat rus-tig aan iemand anders vertellen,want die krijgt het hooguit uit detweede hand en moet het zelf nogondervinden."Zijn persoonlijke motieven bren-gen hem vanuit Stubeco bij CURVoorschriftencommissie 18, eerstnog als deelnemer, later zelfsvoorzitter. Hij werkt binnenVC18 mee aan de totstandko-ming van het eerste voorschriftop gebied van uitvoering vanbetonconstructies (VBU) en aande update tot de huidige vige-rende regelgeving.T o e z i c h t h o u d e nIn 1987 begint hij op verzoek vanArie van Rijs van Rijkswaterstaatmet toezicht houden. Toezichtwordt gehouden door MBO-ersdie door Rijkswaterstaat zelf zijnopgeleid. Vanuit een externbureau toezicht houden is eenduvels moeilijk karwei. Wagema-ker is ervan overtuigd dat voortoezicht in de toekomst HBO-werk- en denkniveau nodig is enheeft daar uiteindelijk Van Rijsvan overtuigd.."We begonnenmet een aantal mensen aan deringweg rond Amsterdam. Toenmoest er iemand naar de verdub-beling van de Van Brienenoord-brug, waarvoor Spanbeton deliggers maakte. Gerrit van Aalst,een typisch rechttoe rechtaanfiguur, voerde namens RWS dedirectie. Zijn reputatie was datiets pas deugde als het naar z?jntevredenheid was uitgevoerd. Ikinstrueerde mijn werknemer omeen A4-tje op te stellen, metdaarop alle belangrijke activitei-ten, en erbij te schrijven wanneerhij dit beoordeelde en wanneerhij het goedkeurde. Dat A4-tjemoest hij aan Gerrit geven en alsdeze akkoord was, hadden we dehandleiding voor hoe je toezichtmoest houden. Het eerste toe-zichtplan!"Om zich op dit gebied blijvend tekunnen onderscheiden van an-dere bureaus, omschrijft hij ver-volgens het begrip `toezicht'."E?n instructie was dat de toe-zichthouder moest samenwerkenmet de aannemer. Destijds wasdat vloeken in de kerk, maar nuis het een logisch uitgangspunt.Toezicht houden blijft nodig,omdat de aannemer nog steedsmoeite heeft de vertaalslag temaken van zijn belang, geprojec-teerd op het belang van deopdrachtgever. Eenopdrachtgevermoethetge-voelhebbendat de-gene dieiets reali-seert, ooknaar zijn be-langen kijkt. Hijheeft namelijkeen afnamever-plichting op zich genomen enkan niet zeggen: `Doet u mij dezetunnel maar niet, want hij vol-doet niet aan de specificaties'."V e r z e k e r d e g a r a n t i eJarenlang is het begrip `kwaliteit'een belangrijk gespreksonder-werp in de bouwwereld. In 1995is `flexibiliteit' echter opeens hetmodewoord. Wagemaker wil erhanden en voeten aan geven,maar gelooft ook dat opdrachtge-vers m??r willen. Hij brengt ineen projectgroep vertegenwoordi-gers van NS, Rijkswaterstaat,Schiphol, de aannemerij en deCUR bij elkaar. Na 2,5 jaar komtde groep met een beschrijvingvan gegarandeerde kwaliteit.Alleen is de tijd nog niet rijp.In 2000 probeert hij het met eenandere projectgroep opnieuw."Onze stelling luidde: `De op-drachtgever hoeft geen toezichtmeer te houden'. Let wel: ik hadtoen ongeveer twintig mensenactief in toezichthouding, dus hetleek erop of ikbegint hij op verzoek vanbegint hij op verzoek vanteerd op het belang van deopdrachtgever. Eenopdrachtgevermoethethetge-ge-voelvoelhebbendat de-gene dieiets reali-seert, ooknaar zijn be-naar zijn be-langen kijkt. Hijlangen kijkt. Hijheeft namelijkheeft namelijkmaken van zijn belang, geprojec-4 |Jan Wagemaker heeftaan alle drie de Stubeco-handboeken meegewerktC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n g60 jaar Cement78 cement 2008 6een flink deel van mijn inkomstenop het spel zette! Toezicht houdenis echter niet anders dan een pro-actieve kwaliteitsbeheersing en datis altijd nodig, of de opdrachtgeverof de aannemer dat doet of eenonafhankelijke partij." In 2003wordt BouwQ opgericht en Jan is??n van de `founding fathers'. Determ `verzekerde garantie' duiktop. Deze aanpak krijgt uiteindelijkbrede navolging."Vandaag is in de waan van dedag de term `flexibiliteit' weervervangen door `functionaliteit':we willen van A naar B, metzoveel auto's, zoveel percentagebeschikbaar. Er ligt ogenschijnlijkmeer verantwoordelijkheid bij deopdrachtnemer: de aannemermoet zich verdiepen in het belangvan de opdrachtgever. Dat is ont-zettend lastig. Het is in zekere zineen cultuuromslag, want hoeweliedereen overtuigd is van debehoefte aan samenwerking engezamenlijk een project realise-ren, zijn de definities van debegrippen anders dan de praktijk.Er wordt in de civiele bouwgeklaagd over de opdrachtgevers.Maar je moet beginnen met je afte vragen: waarom gedraagt dieopdrachtgever zich zo en wat kanik eraan bijdragen dat hij zichgaat richten op mijn belangen? Jemoet begrijpen dat die opdracht-gever ook weer een opdrachtgeverheeft: RWS heeft uiteindelijk depolitiek en daarboven weer desamenleving als opdrachtgever enis erbij gebaat als iedereen tevre-den is en alles functioneert zoalshet zou moeten. Dan moet ik alsaannemer dus niet alleen naarRWS kijken, maar verder. Hetklinkt alweer afgezaagd, maar`respect voor de ander' komt v??r`vertrouwen schenken'."A r b e i d s o m s t a n d i g h e d e nNaast al zijn inspanningen ophet gebied van kwaliteit, waar-over hij tevens regelmatig publi-ceert, blijft hij ook ijveren voormeer veiligheid op de bouw-plaats. Over de Arbowet schrijfthij in de periode 1995-1996samen met architect Sjef vanGriensven en Cement-redacteurMartin Nelissen, een zevendeligecolumn. Hij schroomt bovendienniet in het geweer te komen alsdat nodig is. "Tien jaar geledenkwam ik op mijn dagelijkse gangvan huis naar kantoor langs eenbouwplaats waar mijn oog viel opeen mijns inziens gevaarlijkesituatie. Tot drie keer toe heb ikde bouwplaatsleiding daaropgewezen, alhoewel ik er feitelijkniets mee te maken had en medus nadrukkelijk voor mijnbemoeizucht verontschuldigde.Maar toch: ik werd verketterd.Uiteindelijk heb ik na drie wekende directie van het bedrijf gebeldonder dreiging de arbeidsinspec-tie te zullen inlichten. Promptwerd het euvel de dag erna ver-holpen. Ik wist bij voorbaat datdeze aannemer nooit een klantvan mij zou worden, maar datinteresseerde me niets. Er is bijmij op gebied van veiligheid echtgeen compromis mogelijk! Den-ken aan veiligheid levert geld op?n kwaliteit."O p v o l g i n gOp 12 oktober 2006 vieren JanWagemaker en zijn vrouw,samen met personeel, bekendenen relaties het 25-jarig bestaanvan zijn bureau met een sympo-sium rondom het begrip kwali-teit. Het bureau heeft inmiddels70 medewerkers en Jan en zijnvrouw geven daar samen nogsteeds leiding aan. Aan het eindvan het middagprogrammadraagt hij de dagelijkse leiding5 |Jan Wagemaker draagthet stokje over aan zijnzoon ErikC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n g60 jaar Cementcement 2008 6 79over aan zijn zoon Erik. "Er zijnin die 25 jaar beslist momentengeweest waarop ik het echt nietmeer zag zitten en er de brui aanwilde geven. Zou ik aangestelddirecteur zijn geweest, dan wasik waarschijnlijk allang vertrok-ken. Dat ik volhield is toch dekracht van het familiebedrijf. Ende geschiedenis herhaalt zich.Ook Eriks vrouw Yvonne, die aljaren als juriste en verantwoorde-lijk voor HR-management bij hetbureau werkt, staat aan zijn zijdeen vormt samen met hem dedirectie van het bureau."Het vertrek van het oude directie-team is inmiddels volledig opge-vangen. "De nieuwe directie kannog steeds rekenen op de velemedewerkers die hier al heel langwerken en die hun bijdrage leve-ren aan het vertrouwen wat we bijonze opdrachtgevers hadden enhebben. Door nieuwe medewer-kers aan te trekken gaat dezeorganisatie zijn eigen weg en isde onderneming succesvol.Natuurlijk gaan er inmiddelsenkele dingen anders, misschienook anders dan ik ze zelf zoudoen. Maar ja, dat hoort erbij. Deonderneming is gewoon in devaart der volkeren doorgegaan enik ben trots op Erik, die hetbedrijf op zijn eigen wijze voort-zet."D r i v eDe overdracht bezorgt hem ein-delijk de ruimte andere dingen tedoen. "Ik heb enkele adviesfunc-ties, waaronder natuurlijk van ditbureau; ik ben adviseur bij eengroeiend bedrijf dat in de ICT-wereld actief is, ik ben lid van hetbestuur van de vestingwerken inDen Bosch. Ik heb nog een pianostaan waarmee ik verder wil, ikheb prachtig fotomateriaal waar-mee ik eigenlijk aan de slag wil,ik heb nog een tuin en een zeil-boot, maar aan het meeste daar-van ben ik nog niet toe gekomen.Ik heb 45 jaar in het vak gezeten,niet voor mijn chagrijn, maaromdat ik er wat mee heb! Mijndrive zat in het steeds maar metnieuwe ontwikkelingen bezigzijn, verbeteren met wat je op datmoment aan het doen bent enhet liefst op een nieuwe manier.Daaruit komt ook de drive vankennisoverdracht; mijn betrok-kenheid bij Cement, het onder-wijs, Stubeco. Ik was twintig jaarlang bestuurslid van Stubeco,met veel plezier, en in die hoeda-nigheid onder meer initiatiefne-mer voor de Uitvoeringsprijs. Ikheb aan alle drie Stubeco hand-boeken meegewerkt; eerst alsgewoon deelnemer, daarna alsmentor, en tot slot als maker. Dusik kan en wil niet zomaar deknop omdraaien. Ik heb alleengeen zin meer om de trekker tezijn. Onlangs heb ik samen metJacob van Vliet van Rijkswater-staat Bouwdienst een onderzoekafgerond naar werkelijke samen-werking tussen opdrachtgever enopdrachtnemer bij grote civieleprojecten. De titel luidde:'Samenwerking van utopie naarveelbelovende mogelijkheid!' Methet accent op het uitroepteken.De bevindingen logen er niet omen de aanbevelingen kunnen totingrijpende veranderingen lei-den. Net zo groot als mijninstructie over toezicht houden in1987. Ik vind de ontwikkelingennog steeds fascinerend en als ikgevraagd wordt om mijn meningte geven, bijvoorbeeld over veilig-heid en de aanpak en gevolgenvan een andere vorm van samen-werking, dan zal ik die niet onderstoelen of banken steken." nHenk Wapperom6 |Jan Wagemaker bij enke-le kunstwerken vanciviele kunstwerkenwaaraan hij zijn bijdrageheeft geleverd