C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gCement -Lezingcement 2008 3 19Tijdens de lezing bleek duidelijkdat Remko Wiltjer erg enthousiastis over zijn vak. Wel maakt hijzich zorgen over de bekendheidervan. "Ik moet heel vaak uitleg-gen aan mensen wat ik eigenlijkdoe. En dan zeg ik dat ik berekenwat de architect verzint, zodat deaannemer het bouwen kan. Of ikzeg dat ik zorg dat het gebouwniet omvalt of wegwaait." Maarvolgens hem is het wel veel meerdan wat sommetjes maken en wattekeningen. "Ik vind dat wij eengebouw mede vormgeven. Eenconstructeur bepaalt ??k hoe eengebouw eruit ziet."A v a n s H o g e s c h o o lEen goed voorbeeld van hoe verde invloed van de constructeur opde vormgeving kan gaan is deAvans Hogeschool in Tilburg. Ditgebouw van architectenbureauEctor Hoogstad bestaat uit eenaantal verdiepingen waarin zichsteeds wisselende vides bevinden.Hierdoor ontstonden verschil-lende bouwdelen. Dit was con-structief op te lossen door dezebouwdelen afzonderlijk te stabili-seren met wanden en kernen.Tijdens het zoeken naar het opti-male vloertype kwam de mogelijk-"Het is tijd dat we de handen uit de mouwen steken"Slim en simpelOp donderdag 20 maart werd op de TU Delft, op de faculteit Civiele Techniek,voor de vierde keer de Cement-lezing gehouden. Ditmaal was het de beurtaan Remko Wiltjer, directeur bij IMd Raadgevende ingenieurs. De lezing waseen afsluiting van zijn periode als columnist voor Cement. Wiltjer trekt zich dekwaliteit van de beroepsgroep erg aan. Constructeurs zijn volgens hem ver-antwoordelijk voor veel bouwfouten. Hij pleitte daarom voor een wederop-standing van de branche. "Constructeurs moeten beter worden".1 |Avans HogeschoolTilburgIr. Remko Wiltjer ging na zijn studieCiviele Techniek in Delft aan de slagbij D3BN in Den Haag. Eerst alsconstructeur, vervolgens als projectlei-der, daarna als Raadgevend Ingeni-eur en vestigingsdirecteur. Na zestienjaar D3BN, dat inmiddels was over-genomen door DHV, werd hij direc-teur en mede-eigenaar bij IMd Raad-gevende Ingenieurs. Momenteel is hijlid van de commissie constructieveveiligheid.Hij is onder meer verantwoordelijkvoor het constructieve ontwerp vanFortis Bank Blaak Rotterdam, ABN-AMRO Kneuterdijk Den Haag, Alu-minium Centrum Houten en EntreDeux Maastricht.Remko Wiltjer is een jaar lang co-lumnist geweest voor Cement. Eerderverschenen columns in Cement 2007-5, 2007-6, 2007-7, 2007-8, 2008-1.Abonnees kunnen deze columns gra-tis opvragen bij lezersservice@aeneas.nl. De volledige tekst van de lezingkunt u nalezen opwww.vakbladcement.nl.2 |Stabiliteit van de AvansHogeschool wordt ver-zorgd door portalen3 |Verschillende bouwdelenin het project AvansHogeschoolC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gCement -Lezing20 cement 2008 3heid op om balken door die videsheen te laten lopen en zo de vloer-velden te koppelen. Het wordt daneigenlijk ??n gebouw en het isniet nodig alle aparte bouwdelente stabiliseren. Om de hoogte vande balken te bepreken gingen devloeren in twee richtingen dragen.De portalen verzorgen uiteindelijkde stabiliteit. Wanden en kernenzijn niet meer nodig. "De oplos-sing is best wel uniek. Dat is hetgevolg van een integraal ontwerp-proces. Uiteindelijk lijkt hetlogisch dat het zoiets is geworden,maar het had er ook totaal andersuit kunnen zien. Nu is het eenhele simpele, minimale draagcon-structie."Tijdens het ontwerpproces ont-stonden ook de betonkernactive-ring, het zwarte schoon beton,zelfs de halfverdiepte parkeerga-rage onder het gebouw. Dezegarage was niet gevraagd, maartijdens het ontwerp bleek het welrelatief eenvoudig te maken. "Onswerk bij het project was nietalleen het uitrekenen en tekenenvan de draagconstructie, maarvooral de deelname in het ont-werpteam. Belangrijk voor eengoed resultaat, maar ook nog leukom te doen." Al met al een goedvoorbeeld van waartoe de inbrengvan de constructeur kan leiden."Het aardige van dit voorbeeld isook dat het niet een hoogbouw isof een gebouw met een enormeuitkraging of overspanning. Hetgeeft goed aan dat die inbreng vande constructeur ook belangrijk isbij een schoolgebouw van enkelebouwlagen. Sterker nog, elk bouw-project moet slim ontworpenworden. Elke ruimte waar u komt,uw woning, het postkantoor, hetbushokje, de school, het kantoor,sportkantine moet constructiefopgezet worden." Er is dus volopwerk voor constructeurs. "Tochgaat het niet goed met het vak."B o u w f o u t e nHet vak constructeur is de laatstejaren negatief in het nieuwsgekomen. Sinds de eeuwwisselingis het aantal incidenten in de bouwflink toegenomen. Steeds vakermaken de media dan ook meldingvan bouwprojecten met problemen.Bekende voorbeelden zijn Bos enLommer en de balkons in Maas-tricht. Maar veel erger is het feit dathet gros van de fouten de publici-teit nooit haalt.Er zijn twee soorten fouten: ont-werpfouten en uitvoeringsfouten."Je bouwt een gebouw twee keer:??n keer op papier en ??n keer in't echt. En je kunt op papierfouten maken en je kunt in 'techt fouten maken. Tot een paarjaar geleden heb ook ik altijdgedacht dat de aannemer de ver-oorzaker was van de problemenin de bouw. Dat beeld ligt veelgenuanceerder. Bij second-opi-nions en plantoetsingen vooronder andere Bouw- en woning-toezicht word ik tegenwoordigveel geconfronteerd met de kwali-teit van de engineering in Neder-land. En dat valt niet mee. Foutenzijn vaak rechtstreeks het gevolgvan het doen, maar vooral hetlaten van vakgenoten. Het is tijddat we de realiteit onder ogenzien en er rond voor uit komen:constructeurs maken steeds meerfouten. Belangrijk is de vraag:hoe komt dat? Maar belangrijkernog: wat doen we eraan?"V e r a n t w o o r d e l i j k h e d e nRollen in de bouw veranderen.Steeds vaker valt de constructeuronder de aannemer, en niet recht-streeks onder de opdrachtgever.Vroeger was de constructeur ver-antwoordelijk voor de totale con-structieve engineering. Tegen-woordig wordt steeds meeruitgewerkt door de onderaanne-mers. Prefab beton, staalconstruc-ties, wapeningsnetten, dit alleswordt ge-engineerd door leveran-ciers. "Constructeurs controlerendat werk wel. Maar de matewaarin je zoiets controleert isnatuurlijk sterk afhankelijk van jeeigen aanpak en je verantwoorde-lijkheidsgevoel. Constructeurszouden moeten streven naar hettotale of een vollediger pakket.Verantwoordelijkheid nemen,laten zien wat de toegevoegdewaarde daarvan is. Dat lukt nuonvoldoende."De bouw wordt steeds meergekenmerkt door versnipperingen specialisatie. Dat concludeerdeook de Onderzoeksraad voor Vei-ligheid van Pieter van Vollenho-ven, die in 2006 de ongelukkenmet gevelplaten onderzocht. Eendeel van de problemen ligt in diealgehele organisatie van de bouw."Die ga ik vandaag niet verande-ren. Maar we moeten het er welmet z'n allen over hebben."Remko Wiltjer benadrukt de4 |Spanningsverdeling vanKop van Boulevard Zuid,Rotterdam|C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gCement -Lezingcement 2008 3 21noodzaak van een centrale figuurdie het totaal overziet, de veelbe-sproken hoofdconstructeur."Niemand bestrijdt het belangdaarvan. Maar eigenlijk is hetgewoon de taak van de construc-teur. Maar dan wel met een vol-doende ruime opdracht. Dit isgeen pleidooi om werk bijanderen weg te halen, of de heledag op de bouw de aannemer tecontroleren. Het woord hoofdcon-structeur moeten we misschienmaar vergeten en het co?rdine-rend constructeur noemen. Danhoeft niemand zich aangevallen tevoelen. Maar het is wel duidelijkdat er behoefte is aan iemand diedie co?rdinatie doet. En zich ver-antwoordelijk voelt."Remko Wiltjer verwijst naar hetinmiddels beroemd bordje op hetbureau van president Harry S.Truman waarop stond `The buckstops here' (`hier zit de eindver-antwoordelijke'). "Zo moet ook deconstructeur persoonlijk pal staanvoor de veiligheid van zijn gebouwen de mensen die het gebruiken.Dat betekent overigens niet ver-antwoordelijkheid nemen voor hettotaal als de opdracht maar eendeel betreft. Maar misschien moetdie deelopdracht dan niet aange-nomen worden. Van afschuivenvan verantwoordelijkheden kan enmag geen sprake zijn."B e t e r w o r d e nDe bouw wordt nog altijd gedre-ven door de laagste prijs. Ook deconstructeur wordt meestal opbasis van dat criterium gekozen.En bij de start van een project isvaak nog heel weinig bekend overhet project, over het architecto-nisch ontwerp, de moeilijkheids-graad, het proces. "Het lijkt eenwonder dat we een berekeningvan de advieskosten kunnenmaken, terwijl we nog niet eensweten wat we later mogen ontwer-pen, berekenen en tekenen. Noumaken we vaak heel moeilijkesommen, dus deze som kunnenwe ook wel maken. En eerlijkgezegd, dat lukt ook nog bestgoed. We zijn prima in staat omvooraf onze advieskosten in teschatten. Maar die advieskostenzijn vervolgens vaak wel het selec-tiecriterium. Dus hebben we deneiging wat lager in te zetten".Prijsduiken is schering en inslaggeworden. Maar wie het voor dehelft doet, doet ook maar de helft.Of hij vraagt bijvoorbeeld extrageld omdat het toch wel lastiger isdan gedacht. Geen houding waarje je echt geliefd mee maakt. Nietgoed voor het imago dus. Het isaan de constructeur om helder tecommuniceren wat hij voor z'nhonorarium doet, maar vooral ookwat hij niet doet.Constructeurs moeten beter wor-den. Ze moeten bewijzen dat zebeter zijn, slimmer. Niet het werkbij anderen neerleggen, maarm??r zelf proberen te doen. Enwel samenwerken met de andereontwerppartners en betere pro-ducten maken. Verantwoordelijk-heid nemen, laten zien wat de toe-gevoegde waarde is. Maar ook:niet alleen maar rekenen en teke-nen. Niet altijd kiezen voor de ge-makkelijke weg. Niet louter heteerste plan van de architect uit-werken. De essentie is construc-tief ontwerpen. Slimmere con-structies bedenken diebeantwoorden aan het beeld vande architect, maar die ook eenvou-dig te bouwen zijn en vooral tegenzo laag mogelijke kosten. "Ik denkdat de meeste opdrachtgevers datuiteindelijk ook van ons willen.Ook met een goed advies of slim-me constructie is geld te verdie-nen. Constructeurs moeten dat la-ten zien. In het ontwerpteamheeft de constructeur de taak omhet ontwerp logisch te houden.Slim en simpel.""Waar we ook absoluut veel beterin kunnen worden is het procesbeheersen: wat doe je in welkefase? Ik zie ook wel eens bij eenplantoetsing, dat een constructeurin de VO-fase al een enorm uitge-werkte tekening heeft. Dat hoeftnatuurlijk niet. Wij moeten ook deandere partijen sturen in wat tedoen, en wat nodig is. Een goede5 |Artist Impression Kopvan Boulevard Zuid,Rotterdam6 |Fortis, Blaak Rotterdam7 |ABN Amro Kneuterdijk,Den HaagC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gCement -Lezing22 cement 2008 3procesbeheersing is ongelooflijkbelangrijk voor alle bureaus. En jemoet ook laten zien dat je ver-stand hebt van uitvoeringstechnie-ken, van bouwkosten. Als je jewerk goed doet, dan is het uitein-delijke resultaat dat je lagerebouwkosten hebt en een betergebouw. Dat wil toch iedereen?Eigenlijk erg simpel."E n t r e D e u xRemko Wiltjer haalt nog een voor-beeld aan, het project Entre Deuxin Maastricht. Bij dit projectmoest het bestaande gebouw wor-den verbouwd tot een modernwinkelcomplex met woningen.Tijdens het ontwerpproces blekener zoveel vides nodig te zijn enzo'n totaal andere constructieveopzet dan de basis. "Toen hebbenwe openlijk de vraag gesteld of wedit gebouw eigenlijk wel moestengaan renoveren? We hebbenonderzocht of we het niet moes-ten slopen." Besloten is eennieuwbouw te plaatsen op debestaande parkeerkelder. Dit iseen totaal ander ontwerp en pro-ces dan de eerder geplande ver-bouwing. Een opvallend onderdeelbij Entre Deux is de aanpak vanhet monumentale pandje `PicoBello' naast het project. Allereerstwas een ondergrondse winkellaaggepland naast dit pandje. "Doorons is een variant voorgesteldwaarbij de kelder werd doorgezettot onder `Pico Bello'. Door deingrijpende onderkeldering werdbetere, kostbare winkelruimtegecre?erd, maar bijvoorbeeld risi-covolle grondkeringen naast hetpand waren niet meer nodig."Nog een goed voorbeeld is hetproject Kop van Boulevard Zuid inRotterdam, dat nu in uitvoering is.Het project bestaat uit twee woon-torentjes boven een twee-laagsewinkel voor MediaMarkt. Eerst lie-pen de draagconstructies van dewoningen door tot de funderingdoor de winkellagen heen. Maarjuist in de winkel waren dezewanden niet gewenst. "Wij heb-ben de draagstructuur van dewoningen vereenvoudigd tot enke-le betonwanden en deze geplaatstop kolommen in de winkel. Een-voudige constructie, meer winkel.De schil van de winkel stabiliseerthet project." Door de logischewandindeling bleek het goedmogelijk een grote wandschijfachterwege te laten. Deze kolomvan 3 m breed stond voor de win-kelingang en moest de woningendragen. Door de kolom achterwe-ge te laten ontstaat een spannendeuitkraging van 15 m in een slim-me simpele constructie. "Meestalstellen constructeurs voor ommeer kolommen te plaatsen. Ditkeer niet."O n d e r w i j sDe kwaliteitsverbetering van hetvak moet beginnen bij het onder-wijs. "Ik denk dat de opleidingtechnisch beter moet worden.8 |Entre Deux, MaastrichtC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gCement -Lezingcement 2008 3 23Technische opleidingen hebbende neiging hun opleiding `leuker'te maken in de hoop het teruglo-pende aantal studenten testoppen. Misschien een oplossingvoor de korte termijn, maar op delange duur zaag je zo aan depoten van je vak. Waar we voorna-melijk behoefte aan hebben zijntechnisch goed geschooldemensen. Mensen die heel goedvakken als mechanica, beton enstaal beheersen. Moeten derde-jaars studenten een hoogbouwvan driehonderd meter ontwer-pen? Het duurt vijf tot tien jaarvoordat een constructeur doorheeft hoe `het' werkt. Hoe ga jemet zaken om, hoe speel je er opin? Constructief ontwerperworden kost tijd. In de eerste fasevan een opleiding zou je sterk denadruk kunnen leggen oprekenen en tekenen, vervolgensop praktijkervaring. Daarna eenpostdoctorale constructiefontwerp-opleiding waarin de nadruk ligt ophet ontwikkelen van slimmeoplossingen. Eerst leren lopen,dan pas gaan rennen.""Er moeten ook meer stages bijconstructief ontwerpers in depraktijk worden gevolgd. Goedecoaching is essentieel. Na vijf jaarin de praktijk bijvoorbeeld eenjaar met een ervaren ontwerpermeelopen. Met zijn `pr?fung' sluithij dat jaar af: een constructiefontwerp of een onderzoek datdruipt van de slimmigheid. Con-structeurs komen na hun oplei-ding aan die inhoudelijke vakont-wikkeling nu onvoldoende toe."G i l d eRemko Wiltjer heeft ruim twintigjaar en vele honderden projectenervaring. Hij komt tot de conclu-sie dat zijn vak een ambacht is."Een puur en eerlijk ambacht.Eerst leerling, dan gezel, danmeester. Laten we ons dan ookorganiseren en opleiden volgensdie aloude traditie, maar danzonder de onwenselijke, enterecht verboden, prijsafsprakenen andere monopolistischetrekken. Ik pleit voor de oprich-ting van een echte beroepsvereni-ging voor constructeurs. Zeg maareen gilde `nieuwe stijl' dat ook descholing na de reguliere opleidingverzorgt of er op zijn minst op toeziet. Niet m??r rompslomp ofregels, wel een betere organisatievan onze beroepsgroep. Ervoorzorgen dat we ons werk allemaalgoed doen, en dat dat mag uitstra-len op de rest van de wereld."Remko Wiltjer pleit ook dat zo'ngilde onderzoek doet naar de orga-nisatievorm van adviesbureaus. Erzijn in Nederland een paar mega-bureaus, een aantal middelgrotebureaus en wel duizend helekleintjes. Het is de vraag of demegabureaus optimaal zijn inge-richt om het ambachtelijke werkvan de constructief ontwerpergoed te verzorgen. Veel adviseursgroeien bij dit soort organisatiesdoor tot manager. De vakman,opgegroeid in het ambacht, gaatverloren en zijn taken wordenovergenomen door anderen. Tege-lijk moeten heel kleine bureausnu hun uiterste best doen om allebenodigde kennis in huis te halen,en te houden, om de steeds com-plexere projecten aan te kunnen.Ook daar ligt een spanningsveld."Constructief ontwerpers hebbende plicht om goede, effici?nte enslimme constructies te ontwerpendie boven alles veilig zijn. Wemoeten aan onze opdrachtgeversen alle andere partijen in de bouwaantonen, of eigenlijk bewijzenwat daarvan de toegevoegdewaarde is. Dat is de enige garantiedat we met zijn allen ons vak hetaanzien kunnen geven dat het ver-dient. Te lang hebben we anderende schuld gegeven ? het is tijd datwe zelf de handen uit de mouwensteken." n11 |Computermodel PodiumDe Vorstin, Hilversum9 |Cultureel Centrum,Nieuw-Vennep10 |Corpus, Oegstgeest