C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gLezingcement 2007 3 23"We hebben interactie via e-mail,post, faxen en de telefoon, maartoch is die interactie niet zo van-zelfsprekend als het lijkt. Alsiemand aan de telefoon zijn pro-bleem met woorden probeert uitte leggen en vertelt naar welkeoplossing hij zoekt, dan kom jedaar vaak wel uit. Omdat je allebeiin een eigen leefwereld leeft eneen ander wereldbeeld hebt, hebje alleen niet allebei dezelfdeoplossing voor ogen. Maak eenschetsje van de oplossing en hetwordt ineens veel duidelijker. Ditprobleem speelt ook in de bouw:constructeur, architect en aanne-mer hebben elk een eigen visie.Een architect wil bijvoorbeeld ietsheel bijzonders maken, maar deconstructeur vraagt zich vervol-gens af hoe hij dat constructiefvoor elkaar kan krijgen. Waar dearchitect denkt aan een spannendgebouw, ziet de constructeur eenheldere constructie (fig. 1)."W o Z o C o ' sDe WoZoCo's in Amsterdam iseen van de eerste projecten dieVersteegen kreeg toen hij bijPieters Bouwtechniek begon. Inprincipe een standaard flat, maarer zijn `dozen' aan gehangenomdat er niet genoeg plaats wasin de stedenbouwkundigeenvelop. Versteegen: "De WoZo-Co's zijn sociale woningbouw enmoesten gebouwd worden vooreen bedrag van honderdduizendgulden per woning. Dat is al bijnaonmogelijk als je gewoon eenrechthoekige flat maakt. Door deinrichting en afwerking heel ergstandaard te maken is veelbespaard. Met die besparingenkonden we de aanhangendeblokken betalen."De stalen constructie van dedozen is opgehangen middelsstalen blokken die met voorspan-staven naar achteren zijn veran-kerd (foto 2). Dat is een gevolg vangoed overleg met architectMVRDV. "Toen ik net met henaan tafel zat, zei ik meteen dat diedozen aan de bouwmuren opge-hangen moesten worden. Dat wasniet hun bedoeling. Zij wilden dedozen op elke willekeurige plaatsaan de gevel kunnen hangen."Om de architecten te overtuigen,moest Versteegen eerst meerderevarianten bedenken waarin dedozen aan de vloeren hingen. "Dievloer gaat natuurlijk doorbuigen,Interactie gevraagd!Op donderdag 22 maart gaf Jan Versteegen de derde Cement-lezing bij de TUEindhoven. In zijn lezing ging de Cement-columnist in op vraagstukken bij deonderlinge interactie tussen architect, constructeur en aannemer. Doordatiedereen een eigen manier van denken heeft, is veel overleg nodig om tot eengoed resultaat te komen.1 |"Waardearchitectdenktaan een spannendgebouw, ziet de con-structeureenheldereconstructie"(illustratieRick Wassenaar)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gLezing24 cement 2007 3hij krijgt heel veel extra belasting.Daardoor zouden we de vloerenheel erg dik moeten maken. Nadatik dat had aangetoond, was dearchitect ook overtuigd enmochten de dozen aan de bouw-muren hangen."Ook de aannemer moest hij over-tuigen. "Toen ik aan tafel zat, wasde eerste opmerking die de aanne-mer maakte dat het helemaal nietmogelijk was. Na lang doorvragenkwam het hoge woord eruit. Deaannemer had de voorspanleve-rancier gebeld en wilde de voor-spanstaven kopen en vervolgenszelf aanbrengen in plaats van datdoor de leverancier te laten doen.Voorspanstaven kun je echter nietmet een moertje aandraaien, datmoet met een vijzel, en voor hetaandraaien is 1500 kilonewtonnodig. Dat kreeg de aannemerniet voor elkaar. Dus hebben wijde leverancier gebeld en het heleplan doorgesproken. De leveran-cier stond nog steeds achter onzeoplossing, volgens hem had deaannemer de vraag verkeerdgesteld. Om dat hele proces helderte krijgen, ben je veel tijd kwijt."Nadat de bouw was begonnen,stuitte de aannemer op een nieuwprobleem. "We hadden een heelprotocol gemaakt van het ophan-gen van de vakwerken. Eerst moetje de staalconstructie op de grondin elkaar zetten, dan ga je hemophangen, vervolgens ga je dievoorspanstaven nog niet aanspan-nen, maar ??rst los-vast maken.Dan moet je de vloeren ertussenhangen, zodat die nog wat kunnenzetten, en pas daarna trekken wede voorspanstaven aan. Toen dezware vloer erop werd gelegd,kwamen de stalen blokken van demuur af en gingen een paar centi-meter vooroverhangen. Deopdrachtgever werd heel ergnerveus: `de blokken komen naarbeneden, het gaat helemaal fout.'We hebben iedereen gerustgestelddoor te zeggen dat, zodra de voor-spanning zou worden aange-bracht, die opening tussen hetblok en de bouwmuur weer dicht-getrokken zou worden door devijzels. Een beetje bluf, maar toende vijzel erop werd gezet, was hetgat in ??n keer dicht. Het verdereafbouwen verliep overigens voor-spoedig."Volgens Versteegen moet jevanwege dit soort problemen eraltijd voor zorgen dat je de con-structie niet goed, maar h??l erggoed overdenkt. "Je staat zwak inje schoenen als de aannemer zegtdat het niet kan, terwijl jij hettegenovergestelde niet aan kunttonen."V i l l a V P R OEen ander project waarbij Verstee-gen in zijn eerste jaren als con-structeur was betrokken, is VillaVPRO, in Hilversum, wederom insamenwerking met de architectenvan MVRDV. In dit gebouw zittenallerlei bijzondere constructies,waaronder betonnen trappenwaarvan de uiteinden niet op dekolom rusten (foto 3). De trapstopt ongeveer een halve metervoor de kolom, zodat de tredenzeven meter uitkragen. Om tot dejuiste oplossing te komen opbouwfysisch, constructief enesthetisch vlak, was ook bij ditproject een goed contact met dearchitect vereist."Waar we qua interactie hetlangst mee bezig zijn geweest, ishet maken van het randdetail vanhet gebouw (foto 4). Daarbijwaren een bouwfysisch-adviseur,de installateur, de architect en debouwkostenmanager betrokken.Als je het gebouw doorsnijdt, zieje een snede met de glaspui dieaan de buitenkant van de gevelstaat. Het randdetail gaat eerstnaar binnen en vervolgens weerdoor de pui naar buiten, zodat jeeen binnen-buitensituatie hebt.De onderkant is koud en debovenkant is warm. Die situatiestreden continu op rondom hetgebouw; als je daar een goeddetail voor kunt bedenken, heb jeeigenlijk het bouwfysische en hetconstructieve probleem in ??nkeer opgelost.Ik had daar wel tien variantenvoor gemaakt, toen een medewer-ker van MVRDV opbelde en zeidat ze nog een ander onderzoekwilden. Zelf vond ik het mooigeweest, ze moesten maar eenseen keuze maken, die elfde oplos-sing zou vast niet beter zijn.Daarop belde direct een partnervan MVRDV om druk op mij uitte oefenen." Versteegen werkteop dat moment slechts twee jaarbij Pieters Bouwtechniek. Ach-teraf ziet hij die druk toch als ietspositiefs. "Doordat hij die drukuitoefende, hebben we toch eenbetere variant bedacht. Je moetdus niet te snel denken dat je ophet goede pad bent; het is pasopgelost als de problemen bij alledisciplines zijn aangepakt. In ditgeval was het probleem esthe-tisch. Het plafond moest in ??nkeer door naar buiten lopen,kozijnen mochten dus niet te3 |De betonnen trap vanhetVillaVPROgebouwkraagtzevenmeteruit4 |HetVillaVPROgebouw2 |WoZoCo'smetschemati-scheweergavevandebouwconstructieC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gLezingcement 2007 3 25zien zijn. Je ziet ze wel aan debuitenkant, maar aan de binnen-kant ervaar je ze niet."P a l m t o r e n sHet project `De Palmtorens' inNieuwegein is een voorbeeld vaneen heel goede interactie tussenarchitect, constructeur en aanne-mer (fig. 5). "Eerst zouden er tweelosse torens komen, maar datpaste niet in het plan van degemeente. Daarom zijn weopnieuw gaan ontwerpen.Zodoende zijn we op een combi-natie van twee losse torensgekomen, die 4,5 graden scheefstaan, net zo scheef als de torenvan Pisa. Als je de gebouwen perzijde bekijkt, blijft het zwaarte-punt niet altijd binnen de funde-ring (fig. 6). Dat zou wel eens voorproblemen kunnen zorgen. Aan??n zijde komt het zwaartepuntvan de belasting zelfs ver buitende fundering te liggen, die gevelwil dus gaan kantelen. Hoe bouwje dat? Enorme verankeringen inde fundering zijn erg duur, dusdat wil je niet. Wat je als construc-teur wilt, is dat de gevels samengaan werken door ze aan elkaar telaten hangen.Een van de eerste ontwerpenbestond uit ongeveer drie verdie-pingen hoge diagonalen en eenhoekkolom. De opdrachtgevereiste dat je iedere 1,80 meter eenwandje neer moest kunnenzetten. Daar heeft de architect ver-volgens een gevel bij bedacht. Bijdat gevelontwerp zag je alleenniks meer van de constructie, alsconstructeur was ik daaromteleurgesteld. Na een aantal wekenbleek gelukkig dat de constructiemet de lange diagonalen in com-binatie met de gevel te duur was;bovendien was de opdrachtgeverbang dat het ontwerp niet tijdloosgenoeg zou zijn. We moestenonder druk van de opdrachtgeverdus weer iets nieuws bedenken.Na verloop van tijd belde ik deaannemer met de vraag hoe we deconstructie goedkoper kondenmaken met behoud van de diago-nalen. Zonder diagonalen zijn diegevels immers niet tegen elkaar tehangen, wat nodig is om hetgebouw overeind te houden. Hijzei dat hij het liefst elementen van??n verdieping hoog wildehebben. Dan kon hij netjes verdie-ping voor verdieping stapelen enplaten erop leggen. Tijdens hetwerk hoefde hij dan niet meer allekolommen van drie verdiepingenhoog te steunen. De aannemerwilde dus vooral een simpelgebouw. Met dat idee zijn we gaanschetsen en dat leverde, zowelconstructief als esthetisch, besteen goed model op. Daar heeftarchitectenbureau KCAP vervol-gens een gevel bij bedacht,waarbij de constructie is aange-houden."S c h i e c e n t r a l eBij de Schiecentrale in Rotterdamverliep de interactie met de archi-tect uitstekend, maar toen bijnamet de uitvoer was begonnen,bleek bouw- en woningtoezichtRotterdam extra eisen te stellen.Een goede interactie met hetplaatselijke bouw- en woningtoe-zicht is dus ook van groot belang."De Schiecentrale hadden we ont-worpen als een simpel achterge-bouw met verticale staal-betonko-lommen en een voorbouw van40 meter lengte, die op een V-vormige poot staat. Bouw- enwoningtoezicht Rotterdam kwamvlak voor de uitvoering met devraag waar de tweede draagwegwas. Die was er niet; alle kolom-men waren zo berekend dat ereen vrachtwagen tegenaan konrijden zonder dat er iets met hetgebouw gebeurde. Dat was echterniet genoeg voor bouw- enwoningtoezicht. Zij wilden eentweede draagweg, het gebouwmoest ook het doormiddenbreken van een V-vormige poot ofbovenregel kunnen doorstaan(fig. 7, 8). Het was daarbij nietvan belang, hoe dat gebeurt, ofhet nou door een bomaanslagkomt of op een andere manier.Met die eis ontstaat een lastigesituatie, want de uitkraging wordtineens twee keer zo groot en hetvakwerk moet dit kunnenhebben. Bij de tweede draagwegmag je wel alle veiligheidsfacto-ren op 1 stellen, dus de restcapa-5 |ArtistimpressionvanhetuiteindelijkeontwerpvandePalmtorens6 |Het zwaartepunt van deNieuwegeinsePalmtorensligtbijenke-leaanzichtenbuitendefunderingC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gLezing26 cement 2007 3citeit die je in het materiaal hebt,kun je volledig benutten. Vanwegede extra eisen moesten we de heleconstructie opnieuw doorrekenen.Er zijn uiteindelijk enkele extrapalen ingegaan en er is meerwapening gebruikt." Op een eisals de tweede draagweg zou jedirect met het ontwerp kunneninspelen als er van tevoren meeroverleg plaats vindt. Toch is datvolgens Versteegen niet zo mak-kelijk als het klinkt: "je praat alsnel langs elkaar heen en als debouw eenmaal gestart is, moet jehet ook afmaken."Problemen ontstonden ooktijdens de bouw. "Bij het leggenvan de vloeren op de uitkragingis de doorbuiging gemeten. Diewas goed, tot we bij het dakwaren gekomen. Daar boog deuitkraging ineens vier centime-ter meer door dan berekend. Wijkonden echter geen foutenvinden in de berekeningen,daarom zijn we gaan proefbelas-9 |SchiecentraleFase4Ainaanbouw7 |Schiecentralezondertweede draagweg8 |Schiecentralemettwee-de draagwegC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gLezingcement 2007 3 27ten. We hebben gewichten aanhet gebouw gehangen en ookdaaruit kwam precies wat weberekend hadden. We wetenondertussen nog steeds niet water gebeurd is, maar waarschijn-lijk is er een meetfout gemaakt.Dat kan gebeuren als je steedsverschillende meetploegen ophet werk hebt, of als er geengoed referentiepunt is."D e B o o mVoor het nog niet gebouwdeappartementencomplex DeBoom, in Hengelo, werkte Ver-steegen intensief samen metMVRDV. Net als bij de WoZo-Co's, heeft dit gebouw grote uit-kragingen (fig. 10). Dankzij dewederzijdse interactie, werd hetgebouw steeds extremer. Verstee-gen: "het uitgangspunt was datieder appartement een balkonvan honderd vierkante meterheeft. MVRDV wilde daarvooreen balkon maken met vijf meteruitkraging, dat vonden ze al heelveel. De architect dacht dat alswe in Nederland normaal bal-konnetjes van twee bij driemeter maken, vijf meter welbehoorlijk moeilijk zou zijn.Voor ons als constructeur is datechter niet zoveel, dat kan metstandaardprofieltjes. Zodoendekwam er iedere keer dat ik bij dearchitect was, steeds weer vijfmeter bij. Op twintig meter zijnwe gestopt omdat we niet verdermochten gaan vanwege hetbestemmingsplan. Om het tochmoeilijk te houden, besloot dearchitect een boom op het uit-einde te zetten. Als die boom erop staat, gaat hij door de windook heen en weer en belast hijhet balkon niet alleen verticaal,maar hij verdraait het ook.De balkons zijn mogelijk metvakwerken die helemaal door hetgebouw heen gaan en aan dekern zijn gemonteerd. Dat zijnnatuurlijk absurde constructies,alleen al de constructiekostenvan het balkon bedragen rond de200 000 gulden. Daar kun jetwee van die WoZoCo-woningenvan maken."V e r a n d e r i n gDe interactie met architecten enaannemers heeft de werkwijzevan Versteegen veranderd. "Alseen architect onrealistische eisenstelt, moet je juist eerst die extre-men uitwerken en laten zien water gebeurt. Ga niet op zijn stoelzitten en bedenken wat er archi-tectonisch goedkoper kan. Jemoet technisch denken: watkunnen we realiseren? Toen ikbegon, was ik erg gericht oplichte constructies, maar datleidt niet pers? tot mooie ontwer-pen." Vaak is het juist de interac-tie die het doet.Veel constructeurs vroegen zich,naar aanleiding van de lezing, afof bijzondere projecten als WoZo-Co's en Villa VPRO wel winstge-vend zijn. Dat is volgens Verstee-gen zeker het geval: "als het ermoeilijk uitziet, snapt deopdrachtgever dat het meer geldkost. Doordat je ook bij gewoneprojecten de hele constructie moetdoorrekenen, verdien je aan deextreme projecten uiteindelijkjuist meer dan aan een standaardkalkzandstenen flatje." n10 |ArtistimpressionvanDeBoom