vakblad over betonconstructies72011JuBi101893ENCI. HEt CEmENt voor EEN zEkErE toEkomstENCI doet al jaren m??r dan het produceren en leveren van cement. We gaan steeds voorde beste kwaliteit. Voor duurzame producten aangepast aan de noden van de tijd. Voor eensterk en dynamisch partnership met onze klanten, en vandaag meer dan ooit voor eco-responsibility. In ons productieproces ?n in ons beleid. Zo hebben we, samen met onzeklanten, oog voor de volgende generaties. Dat is ENCI. Vroeger, nu en in de toekomst.CMYKMeer over onze aanpak vindt u op www.eco-responsibility.nlWIj vErbINdEN oNs totEEN duurzaam partNErsHIpTekla BIM (Bouw Informatie Model) softwareoplossingen bieden een datarijke 3D-omgevingdie met alle betrokken bouwpartijen kan wordengedeeld. Tekla staat voor het hoogste niveau vandetaillering, nauwkeurigheid, maakbaarheid enintegratie in projectmanagement en oplevering.a www.construsoft.comTekla BIM Awards 2011Winnaar BeNeLux - categorie Beton17 november 2011 is Construsoft te vindenop de Betondag in de Doelen te Rotterdam.Bezoek ons op stand nummer 37.Cement_editie7_2011.indd 1 25-10-2011 9:50:30?Alles loopt op bolletjesMet vloeren van BubbleDeck?loopt vooriedereen alles op bolletjes. Aannemers zijngecharmeerd van de vlakke constructie, het30% lagere gewicht, de korte bouwtijd ende enorme flexibiliteit. Architecten waarderende enorme vorm- en ontwerpvrijheid, deduurzaamheid en de milieuvriendelijkheid.En voor constructeurs is het vooral prettigdat een BubbleDeck?bollenplaatvloereenmaal samengesteld geheel zelfdragendis. Balken zijn dus niet nodig. Daardoor isde constructiehoogte van de verdiepings-vloeren minimaal, kunnen de leidingenvan de gebouwinstallaties vrij en in allerichtingen lopen en kan de bouwkundigedetaillering eenvoudig blijven. www.bubbledeck.nlAlles loopt op bolletjesinhoud720112 Inhoud4 Een bijzonder, gewoon project TInterview met Marc van Noort, projectmanager vande Rgd en Piet Reijnen, projectdirecteur JuBi BV.10 `Gesamtkunstwerk'in Den Haag TProf. Hans Kollhoff Architekten liet zich bij hetontwerp van JuBi inspireren door de jaren 30archituur uit Chicago.14 Buis in buis verzorgt stabiliteit TVoor het ontwerp van de constructie voor JuBistond integratie met andere disciplines centraal.20 Organisatie van de uitvoering TOmdat er voor JuBi maar een beperkte bouwplaatsbeschikbaar was, zijn op het gebied van logistieken materieel bijzondere maatregelen getroffen.28 Kranen JuBi stevig verankerd TVoor de verankering van de vijf torenkranenmoesten voorzieningen worden getroffen dieinvloed hadden op de constructie.32 Bollenplaatvloer integraaltoegepast TIn JuBi zijn alle eigenschappen en mogelijkhedenvan het bollenplaatvloersysteem benut.38 40 000 m2gevel`just-in-time'geleverd TDe gevels van JuBi bestaan uit een dragendbetonnen binnenspouwblad en een natuursteenof metselwerk buitenspouwblad.42 Virtueel bouwen bij JuBi een must TDoordat de twee torens op een fabrieksmatigemanier moesten worden gebouwd, kon hetbouwteam zich geen fouten permitteren.46 Dubbelfunctie palen TDe belastingen van de JuBi-torens zijnontzagwekkend, met als gevolg een ontwerp met1600 prefab-betonpalen.4-50JuBiIn Den Haag wordt hard gebouwd aanhet nieuwe kantoor voor de ministeriesvan Veiligheid en Justitie en vanBinnenlandse zaken en Koninkrijks-relaties (JuBi). Het project wordt vanuitverschillende diciplines belicht.52InterviewWillem van Dijk"Constructeurs moeten zich meerbekommeren om het optimale ontwerp.Honorarium is daarbij van ondergeschiktbelang,"aldus Willem van Dijk van BallastNedam.68M-cement,een duurzaam alternatiefDoor het halfproduct portlandcement-klinker gedeeltelijk te vervangen doorcomposietmaterialen kan de CO2-uitstoot van cement wordenteruggedrongen.94 Berichten95 Summary96 Cementonline96 Colofon94Cement Vacantnovember 2011 / jaargang 63Redactioneel72011Inhoud 359 "Niet zeuren maar klagen!"Volgens Pieter van Boom leggen constructeursde oorzaak van problemen ten onrechte vaakbij anderen.60 Duurzaamheid en competentiesHet Cement&Betoncentrum geeft zijn mening inhet zevende opinieartikel over duurzaam beton.64 Zwevend betonHet waterpaviljoen in Siegerland (D) zweeftgedeeltelijk boven het wateroppervlak.74 Vertande voeg Europees genormeerdVan belang voor de over te dragen dwarskracht inbetonvoegen is de structuur van de overgang.78 Prefab brugligger zonder druklaagIn de Ramspolbrug is de nieuwe prefab LOD-H-ligger toegepast.84 Betonprijs 2011Zestien genomineerden in zes categorie?n.Hoog en droog Waar berg je ambtenaren op? Hoog en droog wasmijn eerste impulsieve reactie. Dat doet natuurlijk geen recht aan het velewerk dat ze voor al die ministers verrichten, maar ik moest het toch evenkwijt. In Den Haag wordt hard gebouwd aan de twee torens voor de minis-teries van Veiligheid en Justitie en van Binnenlandse Zaken enKoninkrijksrelaties (JuBi). In dit nummer van Cement wordt dit project van-uit verschillende disciplines belicht.Voor het ontwerp van de constructie van JuBi stond integratie met anderedisciplines centraal. Zo zijn de installaties opgenomen in de vloeren(bollenplaatvloer) en wordt voor het binnenklimaat gebruikgemaakt vande vloermassa. Voor het ontwerp van de gevel ? waaraan het gebouw haarstabiliteit voor een groot deel ontleent ? is intensief samengewerkt met dearchitect die zich liet inspireren door de 30-er jaren architectuur in Chicago.Naast de ontwerptechnische zaken wordt uitgebreid stilgestaan bij de uit-voering. Verticaal transport is immers bij hoogbouw ??n van de kritischefactoren. Voor dit project werd een systeem ontwikkeld met vijf torenkra-nen, zelfklimmende kernkisten en een zelfklimmende gevelsteiger waar-voor al tijdens het constructieve ontwerp voorzieningen werden getroffen.Het begrip`zelfklimmend'werd door mij, als een soort Pavlov-reactie, op deambtenaren en de politiek geprojecteerd. Zou het niet fantastisch zijn als.... (ik laat het aan de lezer over dit in te vullen).Naast JuBi wordt er in dit nummer uitgebreid aandacht besteed aan duur-zaamheid. Eerst wordt het begrip sustainability voor u duurzaam uit dedoeken gedaan, waarna wordt aangegeven hoe de CO2-uitstoot, die ont-staat bij het thermisch afsplitsen van CO2uit kalksteen, kan wordenbeperkt.Het was weer een groot genoegen om dit nummer voor u klaar te stomen.Een nummer dat leest als een roman; een roman met fantastische tekenin-gen en plaatjes om het geschrevene ook daadwerkelijk voor te kunnenstellen en te begrijpen. Dat is bij een echte roman wel eens anders, is mijnervaring; zeker als blijkt dat ik weer eens een heel ander verhaal gelezenheb dan mijn leesgenoot.Veel leesplezier.Cees KleinmanVoor reacties: c.kleinman@cementonline.nlFoto voorpagina:JuBi in aanbouwOnline artikelenStaafwerkmodellen getoetstStudenten kregen de opdracht een versmalde liggerte ontwerpen, te bouwen en te beproeven. Zie p. 92.Prefab hoekverbiningenOnderzoek naar de beste hoekverbining en de invloedop de stijfheid hoogbouwconstructies. Zie p. 92.Optimalisatie woontoren ParkzichtWoontoren is onderdeel van de herontwikkeling vanhet zorgcentrum Riederborgh in Ridderkerk. Zie p. 93.VARCE (5)In deze vijfde aflevering drie nieuwe vragen enantwoorden over de Eurocode 2. Zie p. 93.themaEen bijzonder, gewoon project720114themaEen bijzonder,gewoon projectIntegrale samenwerking in traditioneel besteksprojectInhetcentrumvanDenHaagwordtgebouwdaaneennieuwe,indrukwekkendeaanvullingopdeskyline:hetonderkomenvoorhetministerievanVeiligheidenJustitieenhetministerievanBinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties(JuBi).Hetprojectwordt,ondankseentraditionelecontractvorm,geken-merktdooreenintegralesamenwerking.DeredactiesprakmetMarcvanNoort,projectmanagervandeRijksgebouwendienst,enPietReijnen,projectdirecteurJuBiBV.HistorieHet project kende een lange aanloop met veel bezwaarprocedu-res. Op de plek waar de twee 140 m hoge torens voor de tweeministeries worden gebouwd, stond vroeger het wooncomplex`De Zwarte Madonna'. In 2001 werd besloten dit gebouw uit1985, ontworpen door architect Carel Weeber, te slopen. Desloopwerkzaamheden begonnen uiteindelijk op 6 juni 2007.Het oude onderkomen voor de twee ministeries, die al sinds dejaren 70 samen zijn gehuisvest, was toe aan een grootschaligerenovatie. Bovendien bleken de twee oude torens, vanwege deopbouw als cellenkantoor, niet meer geschikt voor modernekantoorconcepten. Ook de gemeente had problemen met depanden. Marc van Noort: "Ze dateerden uit de jaren 70 enEen bijzonder, gewoon project 72011 5waren op een negatieve manier bepalend voor het stadsgezicht.In samenspraak met de gemeente zijn we gaan kijken of en hoewe nieuwbouw konden inpassen in het gebied dat wordtomsloten door de Zwarteweg, het Spui, de Schedeldoekshavenen de Turfmarkt. Daar is het project Wijnhavenkwartier uitvoort gekomen."De nieuwbouw van de ministeries is fase 1a van het Wijnha-venkwartier. Dit deel is het hoogtepunt in de ontwikkeling vanDen Haag Nieuw Centrum en moet een grote bijdrage leverenaan een levendige binnenstad met een aantrekkelijke mix vanwonen, werken, cultuur, winkelen en horeca. Het plan vormt delogische schakel tussen het vernieuwde Centraal Station en hetSpuikwartier (fig. 2). Fase 1b is het project De Kroon, een125 m hoge woontoren naast de nieuwbouw voor de tweeministeries. Dit gebouw is inmiddels gereed. Fase 2 behelst deherontwikkeling van de twee oude panden van de ministeries.Dit plan is nog in ontwikkeling door de gemeente.ContractDe nieuwbouw voor de twee ministeries is als traditioneelbesteksproject op de markt gebracht. Van Noort: "Dat is een vande bijzondere aspecten aan het project. Wij laten zien dat tradi-tioneel bouwen nog steeds goed kan gaan. Dat in een tijd datPPS en Design & Build duidelijk de voorkeur hebben, zeker bijde Rgd." In de tijd dat de eerste schetsen zijn gemaakt, in 2000,kwam PPS nog niet voor in de gebouwensector. Nu is datanders. "Op dit moment zou een project met een dergelijkeomvang zeker als PPS worden uitgevoerd. De keuze voor eentraditioneel bestekswerk had ook te maken met de planning. Devoortgang werd in die fase erg gehinderd door diverse procedu-res. We konden twee dingen doen: wachten of het ontwerp toteen niveau brengen waarbij je het zorgvuldig in de kast kuntzetten. We hebben voor dat laatste gekozen. Voordeel was dathet bestek helemaal af was toen de procedures waren afgerond."Het ontwerp van de ministeries is van de hand van de DuitseProf. Hans Kollhoff Architekten. De keuze viel, na een prijs-vraag onder 7 architectenbureaus, op dit bureau omdat het planzo goed rekening hield met inpassing in de stad.Architect en adviseurs werden in 2003 geselecteerd. De aanbe-steding was pas in oktober 2007. Van Noort: "Dat was in de11 In het centrum van Den Haag wordtgebouwd aan een nieuwe, indrukwekkende aanvulling op de skylinefoto: Anton van Daal FotografieFacts & figureslocatie Turfmarkt Den Haagtotale oppervlakte 131 583 m2BVOrijwielstalling 1038 m2; 866 plaatsenparkeervlakken 6802 m2; 190 parkeerplaatsen auto'sen 28 parkeerplaatsen motorencommerci?le ruimte 2100 m2expositieruimte BG 1412 m2aantal bouwlagen 41; 2 bouwlagen ondergronds,10 bouwlagen in de laagbouw,28 bouwlagen in de torens en1 dakopbouwaantal werkplekken 4050hoogte torens 140 m + 6 m dakopbouwhoogte laagbouw 41,7 m (tot 10e verdieping)aantal bouwkranen 5geplande oplevertijd december 2012geplande bouwmaanden 49Een bijzonder, gewoon project6thema2 Het Wijnhavenkwartier wordt omslotendoor de Zwarteweg,het Spui, de Schedeldoekshaven en deTurfmarkt3 Artist Impression vande twee ministeriesbron: Prof. Hans KollhoffArchitekten4 Er is een aantal slimme oplossingenbedacht zoals degevelklimsteigerwe regelmatig zaken mee doen. Waar we zeker van wisten datdie het aankonden. We hebben voor een aantal onderdelen welge?ist dat die co-makers ook een combinatie vormden.Daarmee verlaag je het risico."Ook intern zijn de nodige slimme oplossingen bedacht. Zowordt een gevelklimsteiger toegepast, een van de idee?n vanReijnen (foto 4): "Het was een behoorlijk risico. Als het niethad gewerkt hadden we met een kapitaalvernietiging te makengekregen van zo'n 6 miljoen. Als je zoiets doet moet je er danook van overtuigd zijn dat het lukt. Gelukkig blijkt het goed tewerken. Dat komt ook door de goede voorbereidingen met dejuiste partijen."Van Noort: "Die goede voorbereiding is kenmerkend voor hethele project. Het is echt het halve werk. In het begin leek hetsoms wat overdreven maar aan het eind blijk je gewoon faal-kosten te kunnen besparen."hoogconjunctuur, voor opdrachtgevers een moeilijke markt.Het was bovendien een complex project op een postzegelloca-tie. Niet alle bouwers konden dat aan. Uiteindelijk hadden weslechts ??n inschrijving: Bouwcombinatie JuBi. Helaas lagenbudget en inschrijving te ver uit elkaar. Het was, zoals we datnoemen, een niet-passende aanbesteding."In theorie had Rgd toen opnieuw kunnen aanbesteden. Er werdechter gekozen met de bouwcombinatie verder te gaan en hetproject te optimaliseren. Dit mede gezien de goede ervaringendie Rgd had met deze combinatie bij het project Westraven inUtrecht. Van Noort: "We zijn toen dus toch wat afgeweken vaneen traditioneel project. We zijn samen gaan zoeken naarbezuinigingen om het project rendabel en goed bouwbaar tekrijgen."Co-makersDe optimalisatie duurde ongeveer 6 ? 7 maanden. Voor zowelde opdrachtgever als de bouwer was die periode bijzonderzinvol. In dat traject is vooral naar uitvoerbaarheid gekeken.Reijnen: "Er waren in het voorstadium wel onderzoekengedaan naar bouwmethodieken. Maar die bleken niet haalbaarof niet effici?nt genoeg. Net als bij alle grote aannemers wildenwij het op onze eigen manier doen, onze eigen kennis inbren-gen. En die van anderen, ook van co-makers. Zij hebben hethele bezuinigingstraject meegelopen en ook over uitvoerings-methodieken meegedacht. Bijvoorbeeld voor de gevels, liftenen staalcontructies. Die externe kennis voor die specifiekeonderdelen blijkt gewoon noodzakelijk."De co-makers zijn vooral geselecteerd op basis van ervaring.Reijnen: "Je moet zeker weten dat zij het werk kunnen realise-ren. Technisch maar ook financieel. Het ging in dit project omgrote bedragen. Daarom hebben we gekozen voor partijen waar"Ik ben ervan overtuigd dat hier hetbrandveiligste hoogbouwproject vanNederland staat."23Een bijzonder, gewoon project 72011 7de grote hoeveelheid beton, die je nou eenmaal nodig hebt omeen gebouw met deze hoogte overeind te houden, negatiefdoor. Wel hebben we onze doelstelling, die dateert van 2002,gehaald. Wij hebben tijdens de ontwikkeling steeds per productbekeken hoe het duurzaam was in te vullen, meestal samen metde leverancier of adviseur."De keuze voor beton lag al vroeg vast. In feite was het eendirect gevolg van de keuze voor de architect. Stalen draagcon-structies passen immers niet goed bij zijn vormgeving. Kruisenin de gevels zijn bijvoorbeeld niet denkbaar. Kollhoff gaat overhet algemeen voor jaren 30 architectuur. Zijn plan wordt ookwel het `Chicago aan de Turfmarkt' genoemd. Dergelijke archi-tectuur is bijna alleen in beton te realiseren.SamenwerkingNaast de goede voorbereiding zijn de collegiale sfeer en deplezierige samenwerking kenmerkend voor het project. MedeBrandwerendheidOok voor het vloersysteem is veel energie in de voorbereidinggaan zitten. In het bestek stond nog een ander vloersysteemmaar tijdens de optimalisatie is gekozen voor een bollenplaat-vloer (foto 5). Dat had een aantal redenen. ??n daarvan wasbrandwerendheid. Van Noort: "In die fase kwamen er nieuwebrandwerendheideisen op tafel. BubbleDeck kon een goedevloer leveren die daar aantoonbaar aan voldeed. Het product isuitvoerig op brand getest en beschikt over de juiste certifica-ten." Juist die brandeisen waren belangrijk want brandveilig-heid had in het project een hoge prioriteit. "Probleem was dater voor hoogbouw nauwelijks regelgeving was. En de regelge-ving die er was, was ontwikkeld vanuit het perspectief van eenwoonhuis. Het is heel lastig die toe te passen op een gebouwvan bijna 150 m. In sommige opzichten hebben wij feitelijk zelfregelgeving ontwikkeld. Dit door vooral uit te gaan van hetdoel van die eisen die er al liggen en ze te vertalen naar eendergelijk hoogbouwproject. Ook de brandweer was daarbijbetrokken. Nu ben ik ervan overtuigd dat hier het brandveilig-ste hoogbouwproject van Nederland staat."De keuze voor de bollenplaatvloer had met meer aspecten danalleen brandveiligheid te maken. Reijnen: "Ook de vorm vanhet gebouw was bepalend. Het is geen recht-toe-recht-aangebouw met vierkante plattegrond. Het feit dat de vloer vierzij-dig draagt heeft daardoor grote voordelen. Ook was het moge-lijk luchtkanalen mee te nemen door op specifieke plaatsenbollen weg te laten. En uit het oogpunt van duurzaam bouwenscoort het product goed dankzij gewichtsbesparing en gerecy-cled materiaal. Het bleek al met al gewoon de meest economi-sche en technisch slimste oplossing."DuurzaamheidVoor de duurzaamheid van het project worden de standaardenvan de Rgd gehanteerd. In dit geval gaat het onder meer ombetonkernactivering, bodemopslagsystemen, warmtepompen,daglichtafhankelijke regelingen, duurzame materialen. VanNoort: "Wij scoren redelijk hoog op duurzaamheid. Maar omecht goed te scoren is in dit geval lastig. Het feit dat het eenhoogbouw betreft, werkt dat met de huidige systemen immerstegen. Onterecht. Want in mijn ogen is hoogbouw juist heelduurzaam dankzij effectief ruimtegebruik. Nu telt bijvoorbeeldBewuste bouwersHet project`Het ministerie van Veiligheid en Justitie en het minis-terie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties'heeft hetkeurmerk`Bewuste Bouwers'ontvangen. Dit keurmerk houdt inaandacht voor de omgeving, medewerkers en het milieu. Ookveilig werken is van belang. Initiatiefnemers zijn BAM, BallastNedam, Strukton en VolkerWessels. Zij zagen het succes van degedragscode in Engeland en besloten in 2009 een stichtingzonder winstoogmerk op te richten. De stichting geeft niet alleeneen gedragscode voor bouwplaatsen uit maar initieert ook acti-viteiten die het imago van de bouw moeten verbeteren."In mijn ogen is hoogbouw juistheel duurzaam dankzij effectiefruimtegebruik"4themaEen bijzonder, gewoon project7201185 Tijdens de optimalisatie is gekozen voor een bollenplaatvloerwel weer uitbesteed aan diezelfde constructeur. De bouwkun-dige tekeningen werden uitbesteed aan Inbo. Reijnen: "Voor-deel daarvan was dat we de informatiestromen beter kondensturen. En dat is van groot belang voor de voortgang. Boven-dien kon de invloed van uitvoering op de constructie eenvou-diger worden meegenomen, zoals een hogere sterkteklasse ofmeer wapening die nodig zijn door de klimsteiger. Hier gingenwe dus ook wat verder dan een zuiver traditioneel project.Maar deze manier van werken is veel logischer en heeft zich inde praktijk ook bewezen. Tegenwoordig zijn we met al dieEngineer&Build-projecten bijna niet anders gewend."PlanningDe bouw loopt goed op schema. Op dit moment is er zelfs eenvoorsprong op het contractschema van 6 tot 8 weken. En deeerste twee verdiepingen zijn al zo goed als klaar. Alles wijst erdan ook op dat de afgesproken opleverdatum wordt gehaald.Reijnen: "We hebben twee jaar geleden tegen elkaar gezegd datwe op 8 december 2012 gaan opleveren. We hebben nog netniet het tijdstip genoemd. Maar ik heb er alle vertrouwen in datwe dat gaan halen." Jacques Linssenhierdoor zijn alle partijen er tijdens de optimalisatie goed ingeslaagd het doel te bereiken: een rendabel en uitvoerbaarproject met een aanneemsom van uiteindelijk 328 miljoen. Ende esthetische kant van het project is bijna helemaal onaangetastgebleven. Van Noort: "Het resultaat mag er zijn. Het projectwordt naar tevredenheid van alle partijen gerealiseerd en, zoalshet er nu naar uitziet, binnen de kaders, zowel financieel als quatijd. Daar heeft dat half jaar optimalisatie sterk aan bijgedragen."Van Noort: "We zijn niet te beroerd iets voor elkaar te doen.Soms kan een collega nou eenmaal makkelijker iets voor jouoplossen. Die inspanning krijg je later weer terug. Door dezehouding krijg je allemaal positieve energie. Voor al die mensendie aan het gebouw werken is het hun gebouw. Voor iedereengeldt dat ze het beter willen maken. Bijna iedereen zit indezelfde flow. En we werken eraan dat zo te houden."De Rijksgebouwendienst probeert wel voldoende afstand tebewaren tot het project: "Wij hebben meer een regierol en sturenvooral op kwaliteit. Hoe de aannemer het organiseert is zijnverantwoordelijkheid. Als hij ons maar informeert zodra ietswijzigt. Het gaat dus om transparantie. We moeten het bespreek-baar maken als er iets aan de hand is. Het heeft geen zin iets wegte stoppen want het komt uiteindelijk toch boven." Reijnen: "Diecultuur werpt zijn vruchten af. Het gaat zo goed dat onze Raadvan Bestuur zich wel eens afvraagt waarom ze nooit iets horenover problemen. Het is wel duidelijk waarom: die zijn er nauwe-lijks." Van Noort: "Niet dat we het altijd met elkaar eens zijn. Dathoeft ook niet. Maar als er een meningsverschil is gaan we terugnaar de feiten en proberen we er samen uit te komen."WerktekeningenWel is er een heldere structuur afgesproken met duidelijkeverantwoordelijkheden. De hoofddirectievoerder werkt inopdracht van de Rijksgebouwendienst, daaronder komt hetexterne toezicht met de adviseurs. De hoofdconstructeur heeftde gewichts- en stabiliteitsberekening uitgevoerd en het vervol-gens t.m. peil uitgewerkt. Daarna heeft de bouwcombinatie hetstokje overgenomen. Het maken van die werktekeningen werd ProJectgegevensproject Nieuwbouw ministerie vanVeiligheid en Justitie en ministerie vanBinnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (JuBi)opdrachtgever Rijksgebouwendienst,Directie Projectendirectievoering Brink groeparchitect Prof. Hans KollhoffArchitektenuitwerkend architect Inboconstructeur Zonneveld ingenieursadviseur installaties Deerns Raadgevende Ingenieursadviseur bouwfysica DGMRaannemer JuBi B.V., een combinatievan BAM Utiliteitsbouw, Ballast NedamBouw & Ontwikkeling SpecialeProjecten, Imtech Nederland en HomijTechnische Installatiesleverancier vloeren BubbleDeckleverancier gevels Loveld5s p e c i a l e t e c h n i e k e n www.innofix.euwww.hakronterwa.nl www.hakron.nlwww.certacon.nlAfdeling TechniekTelefoon: +31 (0)341 27 88 40 E-mail: techniek@hakron.nlHakron, ook kennispartner voor constructeurs!Vanaf 1 januari 2012 is de nieuwe Eurocode 2 van kracht.Hakron is hier al helemaal op voorbereid. Er zijn bijvoorbeeld herziene brochures volgens Eurocode 2 beschikbaar van:? Stortonderbrekingen en voegoplossingen? Comax-stekkenbakken? Ponswapening / Deuvelstrippen? Deuvels DSD, HLD, HER/HEV.Meer weten over de veranderingen die de komst van Eurocode 2 voor bovenstaande toepassingen met zich meebrengt?Neem contact op met onze afdelingTechniek als u een deskundige en persoonlijke toelichting wilt en/of voor hetaanvragen van documentatie.Hakron Nunspeet B.V.Tel. verkoop +31 (0)341 27 88 10E-mail verkoop@hakron.nlHakron-TerwaTel. verkoop +31 (0)341 27 88 30E-mail verkoop@hakronterwa.nlCertacon B.V.Telefoon +31 (0)341 27 88 70E-mail info@certacon.nlinnofiX B.V.Telefoon +31 (0)341 27 88 80E-mail verkoop@innofix.eu09_adv_cement_7_2011.indd 9 31-10-2011 15:31:28thema`Gesamtkunstwerk'in Den Haag7201110thema`Gesamtkunst-werk'in Den Haag1Duits architectenbureau Kollhoff verantwoordelijk voor ontwerp JuBi`Gesamtkunstwerk'in Den Haag 72011 111 Artist Impression van de buitenzijde2 Eerste schetsen Kollhoff3 Chicago diende als inspiratieStedenbouwDe eerste wolkenkrabbers in Chicago en New York in het beginvan de twintigste eeuw vormden aan de ene kant de eersteechte hoogbouw, maar waren tegelijkertijd ook niet meer danopgerekte pandjes met duidelijk een plint, middendeel enbekroning of dak (fig. 3). De hoogbouw sprak eigenlijkdezelfde taal als de herenhuizen van drie of vier lagen diegebroederlijk naast elkaar in een blok co-existeerden. Hetzelfdebeeld is goed te vertalen naar Den Haag. Ook hier is hetcentrum opgebouwd uit panden van drie, vier lagen. Hierinmoest een volume met torens van 37 verdiepingen een plekvinden.Stedenbouwkundig is de locatie voor JuBi een onderdeel vanhet Wijnhavenkwartier en het centrumgebied van Den Haag.Het is een stads blok en om goed te kunnen functioneren opvoetgangersniveau, is het blok `geparcelleerd' (opgedeeld). Hetbouwblok is opgebouwd uit verschillende kleinere gebouwenen gebouwdelen: woontoren, laagbouw (`de plint'), atrium ende twee verschillende torens voor de ministeries. Het complexwordt dus niet als een monolithisch volume gezien maar alseen stedelijk blok dat is opgebouwd uit `huizen' of `adressen'.De basis voor de vormen van de torens, en uiteindelijk de helegeometrie van de plattegronden, is sinds de allereerste schetsenonveranderd gebleven. Om vanuit de historische binnenstad,de A12 of het spoor het doorzicht tussen de twee torens tewaarborgen, doorsnijden zichtlijnen als een wig het blok (fig.2). Hierdoor ontstaat een geometrie met scherpe en stompehoeken die de torens slanker doen lijken. Het terugspringenvan de torens op de hoger liggende verdiepingen versterkt deindividualiteit ervan en voorkomt mede dat de torens samen-klonteren tot ??n groot massief volume.Van begin af aan is bijzondere aandacht geschonken aan depublieke toegankelijkheid en openheid van de plintverdieping.Rondom het gebouw is de gevel open en transparant; dodehoeken, dichte gevels of technische ruimtes aan de straat zijnvermeden. Aan de Turfmarktzijde is het blok opengewerktdoor de aanleg van een groene voortuin, een ontwerp van land-schapsarchitect Wirtz uit Belgi?, en een royaal glazen atriumtussen de torens (fig. 4). De tuin en het atrium zijn open voorpubliek en het wordt mogelijk door het gebouw heen te lopennaar de Schedeldoekshaven. Dit kan straks door een nog in tevullen commerci?le functie. Hierdoor wordt samen met anderehoreca en winkels op de begane grond rond het blok als hetware het stedelijk leven het gebouw in getrokken en ontstaat erinteractie tussen gebouw en omgeving. Het gebouw wilnadrukkelijk geen gesloten burcht voor alleen maar ambtena-ren zijn, maar iets terug geven aan Den Haag.Het gebouwHet bouwblok ontwikkelt zich verticaal gezien van een stedelijkbouwblok op straatniveau naar een stevig kantoorgebouw vantien lagen naar daarboven torens die, doordat zij terugspringenop verschillende plekken, steeds slanker en verticaler worden.De materialen en het uiterlijk van het bouwwerk, traditioneel`tektoniek' genoemd, benadrukken verschillende bouwdelenmet hun verschillende hoogtes.Vanaf eind 2012 pronken er twee nieuwe wolkenkrabbers in hetCentrum van Den Haag. De nieuwbouw voor de ministeries vanVeiligheid en Justitie en Binnenlandse zaken en Koninkrijksrela-ties bestaat uit twee 146 m hoge torens. Het ontwerp is van dehand van Prof. Hans Kollhoff Architekten. Het bureau, met eenNederlandse vestiging in Den Haag, liet zich inspireren door dejaren 30 architectuur in Chicago.ir. Alexander PolsProf. Hans Kollhoff Architekten23`Gesamtkunstwerk'in Den Haag7201112themaDe hoofdvorm van de torens is het resultaat van een optimali-satieproces van het programma enerzijds (grotere torenplatte-gronden) en behouden van het eerder genoemde doorzichttussen de torens anderzijds. Uitgangspunt was altijd dat detorens zich met twee gevels ori?nteren aan de rechte randenvan het blok en dat twee gevels de richting van de zichtassenvolgen. De wigvormige ruimte tussen de torens is niet de rest-ruimte die voortvloeit uit de stedenbouwkundige ingreep, maarvormt het belangrijkste bindende element tussen beide minis-teries: het ruime atrium dat de entree vormt voor beide minis-teries.Om de gevel diepte en schaduwwerking te geven, heeft dezeeen diep profiel gekregen, waarbij de ramen terugliggen in hetmetselwerk en het natuursteen. Naar boven toe wordt de profi-lering van de gevel fijner en verticaler. Hierdoor wordt dehoogte benadrukt en ogen de torens slanker dan ze in werke-lijkheid zijn. Op de toppen van de torens worden de gevelrib-ben be?indigd met natuurstenen punten ? zogeheten pinakels? van dezelfde groene graniet als de plint, maar dan gepolijstzodat ze glimmen in het licht. De open constructie bovenin, depinakels en het naar boven toe smaller worden zorgen ervoordat de torens als het ware lijken op te lossen in de lucht.4`Gesamtkunstwerk'in Den Haag 72011 134 Artist Impression van hetatrium5 Standaard plattegrond vande twee torensSelectieIn 2002 werd het bureau Kollhoff op basis van een globaalschetsontwerp geselecteerd als architect voor de nieuwbouw.Sindsdien wordt, met een klein, betrokken team van mensen,het ontwerp vanuit de Nederlandse vestiging druk uitgewerkt.Op dit moment lopen de esthetische begeleiding van de bouwen de uitwerking van het interieurontwerp en inrichting.Ook Hans Kollhoff zelf is persoonlijk zeer betrokken. Hij is danook minstens twee keer per maand voor ontwerpoverleg enafspraken in Den Haag en beslist mee over het ontwerp en allemogelijke details.In Duitsland is het gebruikelijk dat architecten een opdrachtkrijgen voor het totale pakket aan ontwerp- en tekenwerkzaam-heden. JuBi is het eerste project in Nederland waar Kollhoff dekans heeft gekregen het totale ontwerp inclusief interieur eninrichting te begeleiden van begin tot eind. Met Inbo, dat debouwkundige uitwerking en de uitvoeringstekeningen verzorgt,is al in een vroeg stadium in het ontwerpproces een nauwesamenwerking aangegaan. Alleen zo, en door nauwe samen-werking met de aannemer en alle andere disciplines, ontstaateen consequent eindresultaat waarin constructie en installatie-techniek zijn ge?ntegreerd in een zorgvuldig doordacht geheel.In treffend Duits noem ik JuBi graag een `Gesamtkunstwerk'. Constructie en klimaatGeprobeerd is de draagconstructie van de torens te beperkentot de gevels en de kernen met liften en trappenhuizen. Deruimte daartussen kan men indelen zoals men wil omdat ernauwelijks kolommen staan. De geprefabriceerde betonnenvloeren overspannen van kern naar gevel. In deze vloeren isbetonkernactivering aangebracht, waarmee de ruimtes wordengekoeld in de zomer en verwarmd in de winter. Dankzij dekleine temperatuurverschillen is een dergelijk systeem energie-zuinig. Door het toegepaste systeem komen in de kantoorwerk-plekken geen verlaagde systeemplafonds, omdat deze dewarmte- en koudeuitwisseling met de betonnen draagconstruc-tie zouden belemmeren. Dit heeft als voordeel dat de kantoreneen vrije hoogte van maar liefst 3,12 m krijgen. Wel komen terplaatse van de werkplekken ge?ntegreerde plafondeilanden tenbehoeve van akoestische absorptie, luchtbehandeling, verlich-tingsarmaturen en de sprinklerinstallatie.Een ander belangrijk uitgangspunt was vanaf het begin van hetontwerpproces de ramen op alle verdiepingen te kunnenopenen. Omdat op grotere hoogte in het Noordzeeklimaat metveel wind het normaal gesproken niet mogelijk is de ramen teopenen, is hier het eerder door Kollhoff beproefde `Kastenfen-ster' toegepast. Dat is in feite een dubbel raam waarbij hetbuitenste raam als scherm fungeert tegen wind en regen, maarwel buitenlucht binnen laat. Het binnenraam is de feitelijkethermische schil met dubbel glas en kan individueel door degebruikers worden geopend. Dat is vooral psychologisch eenbelangrijke kwaliteit. Tussen het buitenraam en het binnen-raam bevindt zich de zonwering.Met name `low-tech'-oplossingen als een te openen raam, eenindividueel te bedienen radiator en betonkernactivering makenvan het gebouw, ondanks zijn schaal en hoogte, een natuurlijkeen aangename plek voor de gebruikers om in te werken.5themaBuis in buis verzorgt stabiliteit7201114themaBuis in buisverzorgt stabiliteit1Constructief ontwerp JuBiBuis in buis verzorgt stabiliteit 72011 15De nieuwbouw aan de Turfmarkt in Den Haag bestaat uit tweetorens met een hoogte van ruim 146 m en een laagbouw tot eenhoogte van 41 m. Deze laagbouw verbindt beide torens functi-oneel met elkaar. In een eerder Cement-artikel is ingegaan opde ontwerpoverwegingen die hebben geleid tot de keuze voorhet constructief ontwerp [1]. In dit artikel wordt nader inge-gaan op het ontwerp van het gekozen constructiesysteem endan vooral de kernen en de gevelbuis.Stabiliteit en vloerenBeide torens zijn gedilateerd van de laagbouw en ontlenen hunstabiliteit aan een zogenoemde buis-in-buis-constructie. Debinnenbuis wordt gevormd door de kernen en de buitenbuis doorde gevel. De samenwerking tussen deze stabiliteitssystemen wordtverzorgd door vloeren met overspanningen tot 11 m. Een afwe-ging van de eisen vanuit het klimaatconcept, de grote overspan-ningen en de schuine hoeken in de plattegronden hebben geleidtot de keuze voor een vloersysteem met een prefab onderschil, diein het werk wordt afgestort. Door gewichtsbesparende elemententoe te passen neemt het betonvolume van de vloeren af met 20 tot30% en wordt bespaard op de hoofddraagconstructie en de paal-fundering. In het bestek zijn zowel de breedplaatvloer met poly-styreen stroken als de bollenplaatvloer als mogelijk vloersysteemuitgewerkt. Uiteindelijk heeft de bouwcombinatie gekozen voorde laatste oplossing. Het voordeel van een in twee richtingendragend systeem is hierbij afgewogen tegen de ge?ntegreerdestalen balken die nodig waren voor de breedplaatvloer die in ??nrichting zijn belasting afdraagt.De discontinu?teiten in de kernen en de gevels hebben grotekrachtsconcentraties in de stabiliteitsconstructie tot gevolg. In degevels zijn dit de setbacks die de beide torens vanaf de 23e verdie-ping verjongen en lager, onder de 10e verdieping, de overgangnaar de plintbebouwing. Hier wordt de gevel ondersteund dooreen raamwerk van kolommen en balken (fig. 2). De grootsteafwijking in de kernen is de verjonging vanaf de 27e verdieping(fig. 11). Het verjongen van de kernen is een logisch gevolg vanhet eindpunt van de low-rise liften en een aantal leidingschach-ten. Verder is met de terugspringende gevels vanaf de 23e verdie-ping een verkleining van de kern noodzakelijk om een goedeverhouding tussen netto en bruto vloeroppervlakte te realiseren.ModelleringOm goed inzicht te krijgen in de interactie tussen kernen engevels is gebruikgemaakt van driedimensionale rekenmodellen.Gezien de omvang van de modellen zijn deze alleen werkbaarwanneer ze lineair elastisch worden doorgerekend. Er zijnstudies uitgevoerd van belangrijke onderdelen van de construc-tie met fysisch niet-lineaire berekeningen. De hieruit gevondenrelaties tussen belastingen en vervormingen zijn vertaald naarelasticiteitsmoduli voor het lineaire model.Uit analyses die vervolgens met de rekenmodellen zijn uitge-voerd volgde dat in de gevelbuis lokaal zeer hoge krachtenoptreden. Om de resultaten te kunnen valideren is een gevoe-ligheidsanalyse uitgevoerd. Er is onderzocht in hoeverre afwij-kingen van de eerder bepaalde stijfheden de krachtswerkingbe?nvloeden. De elasticiteitsmoduli van kern, gevel en de veer-Voor het ontwerp van de constructie van de nieuwbouw voor JuBi stond inte-gratie met andere disciplines centraal. Zo zijn installaties opgenomen in devloer en wordt voor het binnenklimaat gebruikgemaakt van de vloermassa.Voor het ontwerp van de gevel ? waaraan het gebouw haar stabiliteit vooreen groot deel ontleent ? is intensief samengewerkt met de architect.ir. Arnold Robbemont ROZonneveld Ingenieurs1 Constructie in aanbouw met de kernen ende gevelbuis van beide torens. Rechtsvoorde laagbouw. In de kopgevel van de torenrechts is de overgang van kolommenstruc-tuur in de laagbouw naar de gevelbuisgoed te zien. Ook de verzwaarde hoekko-lommen zijn goed zichtbaar2 3D-modellering Zuidtoren (links) met desetback in de gevel op 23e verdieping enovergang naar kolommenstructuur onderde 10e verdieping. Rechts is de plint wegge-laten2themaBuis in buis verzorgt stabiliteit72011163 Reacties onder de gevel vande Noordtoren onder wind-belasting. De dwarskracht-vervorming in de gevelbuisresulteert in verhoogde pie-ken op de hoeken4 Dwarskrachten in lateienin de zuidwest gevel vande Zuidtoren. De verticalebelasting wordt naar dehoeken afgedragen doorde gevelbuis5 Overdracht van vertikalebelasting uit de gevel terplekke van de setback. Dehorizontale componentenworden naar het stabiliteit-systeem afgedragen doorvloerschijven.meer palen onder het gebouw komen. De verhoogde stijfheidop de hoeken leidt er tegelijkertijd ook toe dat hier meer verti-cale belasting naar toe wordt getrokken.In figuur 4 zijn schematisch de dwarskrachten in de lateien vande zuidwestgevel van de Zuidtoren weergegeven. Hierin is hethierboven beschreven fenomeen terug te zien in de toene-mende dwarskracht vanuit het midden naar de hoekpunten.Dit effect wordt nog versterkt doordat ten gevolge van disconti-nu?teiten in het systeem lokaal de krachtsconcentraties nogverder oplopen. Voor de gevel in figuur 4 zijn dit de overgangnaar de kolommenstructuur onder de 10e verdieping en desetback op de 23e verdieping.In het laatste geval springt de dragende gevel ruim 2,5 m terug.De belasting uit de hogere gevel wordt door middel vanschuine inpandige kolommen over drie lagen overgedragenconstante van de palen zijn gevarieerd, waarbij steeds deinvloed op de snedekrachten in de cruciale onderdelen isbepaald. Zelfs wanneer extreme foutmarges in de stijfhedenworden doorgerekend blijkt de invloed op de totale krachts-werking beperkt. Wanneer bijvoorbeeld de elasticiteitsmodulusvan de kernen 25% lager wordt gekozen en de stijfheid van degevel 25% hoger, nemen de snedekrachten in de zwaarst belastegevellatei slechts met 16% toe. De reden hiervoor is dat dekrachtswerking in de gevelbuis niet wordt gedomineerd doorde afdracht van windbelasting, maar door de afdracht vanverticale belasting.Krachten gevelbuisIn figuur 3 zijn de reacties onder de gevel weergegeven vooreen maatgevende windsituatie op de Noordtoren. Het verloopvan de krachten uit de gevel is kenmerkend voor een gevelbuis.Door de dwarskrachtvervorming van de lateien en penantennemen de reacties in het midden van de gevel af en lopen dezeop naar de hoeken. Dit fenomeen staat wel bekend als het`shear lag' effect. Een logisch gevolg is dat er op de hoekpunten310e23elateikrachten rekenwaarde (ugt)dwarskracht (kN) 0 300046 Prefab elementen zijn inverband geplaatst engekoppeld met lasplatenBuis in buis verzorgt stabiliteit 72011 17980350225575110345290345as70350element d=350dragend prefab gevel-715208054652012302012709520735+vl.535-vl.bk. ruwe vloer70-vl.70350715208054652012302012709520735+vl.535-vl.bk. ruwe vloer70-vl.asvloerafwerking 70mmbreedplaatborstwering350element d=350dragend prefab gevel-wapeningL120x120x..kolom hoh 270057535403540bk. ruwe vloerbk. ruwe vloerbk. ruwe vloer145386 5386203520203520785204651720980 85314853vloerdikte standaard 350mm110prefab elementen d=350asas 2700 2700 2700 2700verdiepingshoogte3540670wanddikte 350mmgevel: natuursteen of baksteen op buitenblad1102402x ingestorte UNP320met opgelaste staven ?25(3 per UNP)lasplaat 100x350x15detail lasplaatwand d=350binnen en buiten670voorbuitenbladzietek.b-65,b-66verdiepingshoogte3540Principe prefab binnenblad d=350 Verdiepingshoogte 3540mm.kelijk maken. De beoogde bouwsnelheid van de gevels doortoepassing van prefab beton zou hierdoor teniet wordengedaan.Aansluiting vloer-gevelIn de relatief dunne betongevels blijven de penanten onderdruk waardoor deze een hoge stijfheid hebben. Een gevolghiervan is dat de vloeren, wanneer zij momentvast wordenaangesloten op de gevel, grote momenten in de zwakke richtingvan de gevelpenanten introduceren. Besteksmatig was voorzienin een scharnierende oplegging van de vloeren op een hoeklijn.Na de aanbesteding is samen met de aannemer gezocht naareen alternatief. Een aangestorte aansluiting over de volle hoogtevan de vloer zou zelfs bij het scheurmoment van de vloer (350mm dik C35/45) al tot te grote buigende momenten in de gevelleiden. Uiteindelijk is gekozen voor het verjongen van de vloerter plekke van de oplegging. Praktisch is dit uitgevoerd doorhet plakken van een folie op de gevelelementen over de boven-ste 10 cm van de vloer (fig. 9). In de resterende 250 mm is dewapening zo ontworpen dat voldoende vervormingscapaciteitaanwezig is en de dwarskracht uit de vloer kan worden overge-dragen. Deze verbinding heeft incasseringsvermogen envoldoet zonder verdere voorzieningen aan de gestelde brand-werendheidseis van 120 minuten.Nadat alle krachten op de gevels waren bepaald bleek op ??nhoekaansluiting boven ??n van de setbacks alsnog dat de optre-dende snedekrachten niet opneembaar waren. Aanpassing vande gevel door het verbreden van de penanten of verhogen vande lateien was vanuit architectonisch oogpunt niet acceptabel.Het lokaal verdikken van de gevel zou alleen naar binnenkunnen. Een sprong in het binnenblad is voor de gewensteflexibele indeelbaarheid van de verdiepingen ongewenst.naar buiten (fig. 5). De hieruit volgende horizontale krachtenworden door de vloerschijven overgedragen naar de gevelbuisen de kernen. Op de verdiepingen waar de horizontaalkrachtenop de vloeren werken zijn deze uitgevoerd in massief beton meteen dikte van 350 mm met zware trekbanden en schijfwape-ning.Het systeem van schuine kolommen en vloerschijven zou resul-teren in een verticale vervorming die de bovengelegen gevelmaar ten dele ondergaat. De gevelbuis gaat als wandliggerwerken en draagt een deel van de verticale belasting af naar destijve hoeken van het gebouw.Uiteindelijk is gekozen voor een dikte van de gevelelementenvoor de low-rise van 350 mm en voor de high-rise (boven desetback) van 250 mm. Boven de kolommen op de 10e verdie-ping treedt een zelfde effect op als boven de setback. De gevel-buis wordt ter hoogte van de plint ondersteund door kolom-men met een relatief geringe axiale stijfheid. Ook hier wordtverticale belasting door de bovenliggende gevel naar de hoekenafgedragen. De krachten in de gevel zijn hier dusdanig hoogdat de eerste twee lagen zijn uitgevoerd in ter plaatse gestortbeton C53/65. Hierboven bestaat de gevel uit prefab betonnenelementen met dezelfde betonsterkteklasse.In het algemeen zijn de gevels tot en met de 4e verdieping inhet werk gestort en daarboven uitgevoerd in prefab beton.Uitzondering hierop zijn de overgangen van de laagbouw naarde torens, waarboven steeds twee verdiepingen van het binnen-blad in het werk zijn gestort. De gevelelementen zijn in verbandverplaatst (fig. 6). De knip van de elementen is in het middenvan het raam gekozen waar alleen dwarskracht wordt overge-dragen door de lasplaten. Bouwkundig is dit door plaatsingsto-leranties geen optimale elementverdeling. Elke andere verde-ling zou het toepassen van omvangrijke natte knopen noodza-overdracht trek naarde vloerschijfoverdracht druk naarde vloerschijf65Buis in buis verzorgt stabiliteit7201118themastortzijdekistzijdeonderspuitenmetTixotropemortelbollenplaatvloervloerafwerkingtempexomwikkeling metdensobandRipinox RVS wapeningmet schroefdraad7 Aansluiting vloer-gevel met folie8, 9 Horizontale knip in de gevel. Devloer is plaatselijk alleen horizon-taal gekoppeld aan de gevel.10 Het inklemmingsmoment van devloer op de gevel wordt geredu-ceerd door het aansluitvlak te ver-kleinen11 De high-rise geprojecteert op delow-rise. Naast de gevels verjon-gen ook de kernen12 Verdeling dwarskracht en momen-ten uit de windbelasting over dekern en de gevels. In de onderstelagen trekt de kern meer dwars-kracht naar zich toe. Op 109mtreedt een herverdeling op doorde setback van de gevel789Uiteindelijk is ervoor gekozen hier een verticale knip in degevel aan te brengen, waardoor de afdracht van verticale belas-ting door de gevel naar de hoekpunten wordt onderbroken. Infiguur 4 is dit zichtbaar: boven de setback zijn de lateien dieaansluiten op de hoekkolom laag belast. Om te voorkomen datde vloer hier als een dwarskrachtdeuvel gaat werken en alsnogde gevel verticaal koppelt aan de haaks aansluitende gevel is devloer hier over een aantal meters vrijgehouden van de gevel. Degevel is gekoppeld aan de vloer met ankers die geen verticalebelasting overdragen (fig. 8, 9).Interactie kern-gevelIn figuur 12 is een verdeling van de horizontale windbelastingover kern en gevel weergegeven. Door het verschil in vervor-minggedrag van de gevelbuis (afschuifligger) en de kern (buig-ligger) wordt dwarskracht van het ene naar het andere systeemovergedragen over de hoogte van het gebouw. Hoger in hetgebouw bevindt het grootste deel van de dwarskracht zich in degevelbuis. Over de onderste verdieping wordt een groot deelvan de dwarskracht overgedragen naar de kern oplopend totruim 40% van de totale dwarskracht. De sterke afname van dedwarskracht uit de kern over de onderste 8 m wordt veroor-zaakt doordat de gevelbuis in de kelder overgaat in massiefgesloten wanden.Een nadeel van het koppelen van de beide stabiliteitsystemen isdat er hoge schuifkrachten door de vloer tussen kern en gevelmoeten worden overgedragen. Omdat de gevelbuis uiteindelijkmeer dan 70% van het windmoment afdraagt is in hetontwerpstadium onderzocht in hoeverre deze gevelbuis alleenin de stabiliteit en stijfheid zou kunnen voorzien. Dit bleek niethaalbaar. Over de onderste lagen wordt de gevelbuis te veelverzwakt door de aansluiting op de plintgebouwen. Daarnaastis de kern noodzakelijk om de hoge dwarskrachten in het stabi-Buis in buis verzorgt stabiliteit 72011 19stortzijdekistzijdegevelelementdragend prefabfolieonderspuitenmetTixotropemortelbollenplaatvloervloerafwerkingstortzijdekistzijdeonderspuitenmetTixotropemortelbollenplaatvloervloerafwerkingtempexomwikkeling metdensobandRipinox RVS wapeningmet schroefdraadTot slotHet toepassen van twee gekoppelde stabiliteitsystemen in ??ngebouw is voor de engineering niet de meest eenvoudige keuze.De detaillering van beide systemen en de verbindende vloer,die door verschillende partijen is uitgewerkt, heeft de nodigeafstemmingsperikelen en hoofdbrekens met zich meegebracht.Hier staat tegenover dat met economisch materiaalgebruik inrelatief dunne kernwanden en dragende gevels een gebouwwordt gerealiseerd met een groot incasseringsvermogen. liteitsysteem ter plekke van de setbacks op te vangen. In demaatgevende situatie is dit een horizontaalkracht van 14000 kNuit 11 schuine kolommen. Over de hoogte van drie verdiepin-gen waarin deze dwarskracht optreedt, reageert de kern veelstijver dan het raamwerk in de gevel en neemt hier dan ookvrijwel de gehele dwarskracht voor zijn rekening.Zoals eerder beschreven verjongt de kern vanaf de 27e verdie-ping. Hierbij eindigt niet alleen een aantal wanden, maarverspringt ook een aantal trappenhuizen en schachten (fig. 11).Tussen de 25e en 27e verdieping lopen zowel de wanden van delow-risekern, met een dikte van 350 mm, als die van de high-rise kern, met een dikte van 250 mm, door. De wanden zijnhier verweven over twee verdiepingen om zo de verticale belas-ting over te dragen.Tweede draagwegVoor het verkrijgen van een tweede draagweg voor de inpandigverticaal dragende delen zijn in overeenstemming metNEN-EN 1991-1-7 verticale en horizontale trekbanden opge-nomen. Met het rekenmodel van de gevelbuis is een analyseuitgevoerd waarbij op verschillende plekken de meest crucialeelementen zijn weggelaten uit het model. Door de toepassingvan gereduceerde belasting- en materiaalfactoren bleek dat ergeen aanvullende voorzieningen nodig waren om de krachtenrondom de weggelaten elementen te leiden.10 1112moment wind x ESA dwarskracht wind x ESA LiteRAtuuR1 Linde, F. van der, Torens in binnen-stad verankerd. Cement 2011/1.themaOrganisatie van de uitvoering7201120themaOrganisatie vande uitvoeringLogistieke uitdaging door zeer beperkte bouwplaats JuBi20_26 7_Uitvoering.indd 20 31-10-2011 12:18:38Organisatie van de uitvoering 72011 211 Zelfklimmende kernbekisting2 BouwplaatsticketHet bouwterrein waarop de nieuwbouw plaatsvindt, meetslechts 80 x 70 m2en ligt omsloten door diverse straten.Opslagruimte is er nauwelijks: zo'n 10 m buiten de toekomstigegevellijn staat al het bouwhek. Hetzelfde geldt voor parkeer-ruimte voor aankomende vrachtwagens. Met dit uitgangspuntis het van belang de aan- en afvoer van materialen, alsmede detijdelijke opslag ervan, goed te organiseren. Hiervoor is bij JuBide functie van logistiek uitvoerder in het leven geroepen. Diensverantwoordelijkheid ligt bij alle activiteiten die buiten degevellijn van de nieuwbouw plaatshebben. Zijn werkzaamhe-den bestaan voor een groot gedeelte uit het plannen en organi-seren van de bouwplaats. De belangrijkste taak van de logistiekuitvoerder is ervoor te zorgen dat alle transporten op tijdworden gelost, zoals navolgend in het kort wordt beschreven.Aanvraag van een transportElke levering, hoe groot of klein ook, moet van tevoren bij delogistiek uitvoerder worden aangemeld. Dit aanvragen gebeurtdoor op een bouwplaatsticket (fig. 2) in te vullen wat er wordtgeleverd, wanneer de leverancier wil leveren, waar de leveringop de bouwplaats naartoe moet (bijvoorbeeld de 5de verdie-ping of juist de kelder), hoe lang het lossen gaat duren en metwelk hulpmiddel er moet worden gelost (bijvoorbeeld heftruck,torenkraan, zelflossend, enz.).De logistiek uitvoerder beoordeelt vervolgens of er plek op debouwplaats is om de aangevraagde levering te kunnen lossen.Indien er door de torenkraan moet worden gelost, wordt ertevens beoordeeld of deze torenkraan ook tijd heeft om te lossenof dat dit vanwege een andere bewerking niet mogelijk is.Omdat er midden in de stad maar een zeer beperkte bouwplaats beschik-baar was, zijn op het gebied van logistiek en materieel voor de uitvoeringvan JuBi bijzondere maatregelen getroffen. Onder leiding van een logistiekuitvoerder is het gebruik van het zogenoemde `bouwplaatsticket' inge-voerd en wordt met behulp van uitgebreide kraanschema's en dagplan-ningen het transport op de bouwplaats geregeld. Buiten de gebruikelijketorenkranen en zelfklimmende kernbekistingen is er een gevelklimsteigermet eigen hijssysteem ontwikkeld. Met dit systeem worden de gevelwerk-zaamheden geheel kraanonafhankelijk uitgevoerd.1Rob van Herwijnen enMark ReuversBouwcombinatie JuBi1)1) Rob van Herwijnen en Mark Reuvers zijn beiden werkzaam bij Ballast Nedam220_26 7_Uitvoering.indd 21 31-10-2011 12:18:41themaOrganisatie van de uitvoering72011223 Montage torenkraanverankering4 Portaalconstructie torenkraan5 Doorsnede over zelfklimmendegevelsteigerleert of het transport inderdaad op JuBi moet worden gelost.Tevens worden datum en tijd gecontroleerd. Iedere medewer-ker in het logistieke proces heeft een dagplanning waarop inchronologische volgorde transporten staan vermeld. Dezedagplanning wordt gemaakt door de logistiek uitvoerder, opbasis van het weekschema.Nadat de logistiek voorman op het opslagdepot de leveringheeft gecontroleerd, neemt hij contact op met de logistiekvoorman op de bouwplaats. De logistiek voorman bepaalt ofhet transport naar de bouwplaats mag rijden of nog moetwachten. Het zou wellicht kunnen dat er een verstoring is in deafhandeling van de transporten op de bouwplaats, bijvoorbeelddoor een storing in een torenkraan. Als het transport goedkeu-ring heeft om door te rijden naar de bouwplaats, wordt hetopgewacht door de verkeersregelaar bij een van de toegangs-poorten. De transporteur heeft namelijk op het opslagdepoteen inrijkaart meegekregen, waarop de kleur aangeeft bij welkepoort de transporteur het bouwterrein moet oprijden. Op dezeoprijkaart staat ook de opstelzone vermeld waar het transportmoet worden gelost. De verkeersregelaar opent de poort enzorgt ervoor dat het transport veilig de bouwplaats kan oprij-den door het tegenhouden van overige weggebruikers zoalstram, voetgangers en fietsers.De levering staat nu op de bouwplaats en het lossen van hettransport kan beginnen. Indien er met de torenkraan moetworden gelost, dan gebeurt dit door de vaste `aanpikker' vandeze kraan. Onder elke torenkraan op JuBi loopt een vasteaanpikker die verantwoordelijk is voor het aanslaan van de last.Iedere aanpikker heeft een dagplanning, waarop staat welketransporten hij die dag te verwerken krijgt en hoe de kraantijdis verdeeld onder welke partijen. Zo kunnen de aanpikker ende torenkraanmachinist zelf deze planning bewaken, zodat zijDe levering wordt ingepland op een planning met de beschik-baarheid van de torenkraan op de bouwplaats. Elk gedeelte vande bouwplaats is opgedeeld in gebieden met een eigen naam, dezogenoemde opstelzones. Om een transport te kunnen lossenwordt een stuk bouwplaats gereserveerd waarbinnen het trans-port moet worden afgehandeld. Tevens staat elke kraanvernoemd in de planning. De kraantijd wordt minimaal eenweek van tevoren verdeeld onder de diverse partijen die detorenkraan nodig hebben om hun werkzaamheden te kunnenuitvoeren. Het verdelen van de kraantijd gebeurt door dehoofduitvoerder van het betreffende bouwdeel in samenspraakmet de logistiek uitvoerder waarvoor de torenkraan bestemd is;de hoofduitvoerder weet namelijk door zijn `zes-wekenplan-ning' welke werkzaamheden er moeten worden uitgevoerd.Nadat de aanvraag is beoordeeld, wordt deze teruggestuurdnaar de aanvrager van het bouwplaatsticket. Daarop staat danof de levering kan plaatsvinden op het aangevraagde tijdstip ofdat er op een ander tijdstip moet worden geleverd.Uitvoering van het transportDe leverancier verstrekt het goedgekeurde bouwplaatsticketaan de transporteur. Hiermee weet de transporteur op welkedatum en welk tijdstip de materialen moeten worden geleverd.Hoe eerder deze gegevens bekend zijn, des te optimaler hettransport door de transporteur kan worden ingepland. Dit kandoor bijvoorbeeld diverse leveringen voor alleen JuBi te combi-neren of misschien wel voor de gehele regio Den Haag.Voordat het transport toegang krijgt tot de bouwplaats, moetde transporteur zich eerst melden op het opslagdepot van JuBiaan de Binckhorstlaan in Den Haag. Hier wordt de transpor-teur opgevangen door een logistiek medewerker, die contro-320_26 7_Uitvoering.indd 22 31-10-2011 12:18:42Organisatie van de uitvoering 72011 23weten voor welke partij zij moeten werken en wat er moetworden gelost. Ook op elke toren staat een aanpikker ofwelafpikker. Deze staat in verbinding met de aanpikker op debouwweg, zodat er altijd contact kan worden gemaakt vanuitde bouwweg naar boven toe. De aanpikker bovenop de vloerkan de medewerkers op de vloer laten weten dat de besteldematerialen onderweg zijn en dat er gelost moet gaan worden.Hiermee is altijd gegarandeerd dat het lossen van een transportsnel kan plaatsvinden, doordat er altijd contact mogelijk istussen de medewerkers die het transport moeten lossen en demedewerkers die de materialen moeten verwerken.Het verwerken van een transport wordt aldus volledig afgehan-deld door de twintig eigen medewerkers van JuBi. Daarbijwordt het plannen en organiseren van elke levering nauwgezetvoorbereid en uitgevoerd.Uitvoering ruwbouwDe ruwbouw van JuBi bestaat uit een tweelaagse parkeerkelder,een plintgebouw van negen verdiepingen en twee torens vanafde 10e tot en met de 38e verdieping. Beide torens bestaan uiteen ter plaatse gestorte kern met een geheel in het werkgestorte tussenvloer. De verdieping wordt gemaakt met bollen-plaatvloeren en prefab betonnen binnenspouwbladen. De gevelbestaat uit prefab betonnen gevelelementen met een natuurste-nen of bakstenen afwerking.De ruwbouw van de torens wordt met een ontkoppeld bouw-systeem gemaakt. Dit betekent dat de kern vooruit gaat tenopzichte van de omringende verdiepingswanden en ?vloeren(foto 1). Op deze manier verlopen de werkzaamheden onaf-hankelijk van elkaar en kan men een kortere cyclus van eenverdieping bereiken.4520_26 7_Uitvoering.indd 23 31-10-2011 12:18:46themaOrganisatie van de uitvoering72011246 Montage-unit gevelklimsteiger7 Hijsgeleiding gevelklimsteiger8 Hoekcarrousel gevelklimsteigermast van de torenkraan niet stijf gefixeerd aan het gebouw magworden gemonteerd, maar moet kunnen bewegen. Op hetgebied van torenkranen is dit vrij zeldzaam.Onderscheid wordt gemaakt tussen een verankering aan dekern en een verankering aan de gevel. De montage van deverankering aan de kern is daarbij het spectaculairst. Doordatde torenkranen relatief ver van de betonkern staan gepositio-neerd, waren voor deze verankeringen staalconstructies nodigvan 20 ton. Deze werden volledig op de grond gemonteerd envervolgens met de torenkraan in ??n keer tegen de kern aangemonteerd (foto 3). De staalconstructies moesten bovendientot wel 100 m boven het bouwterrein worden gemonteerd, dusalles moest in ??n keer passen.Voornaamste activiteit van de torenkranen tijdens de ruwbouwis het plaatsen van de prefab binnenspouwbladen en bollen-plaatvloeren, het lossen van de wapening voor de vloeren en dekern en het lossen van de materialen van de installateur op deruwbouwvloer.Om de ruwbouw van de twee JuBi-torens te realiseren wordenper toren twee torenkranen, een zelfklimmende kernbekisting,een betonpomp en een gevelklimsteiger met eigen hijssysteemingezet. Met dit materieel wordt de ruwbouw opgetrokken enwind- en waterdicht gemaakt.TorenkranenVanwege de zeer beperkte ruimte op de bouwplaats zijn dekranen boven de bouwweg geplaatst op stalen portaalconstruc-ties (foto 4). Het vrachtverkeer kan zodoende onder de kraandoor rijden.De hoogste torenkranen hebben een haakhoogte van 180 m. Bijde vier torenkranen hebben circa veertig verankeringsactiesplaatsgehad. De verankering moet daarbij telkens wordenverzet om de voortgang van de ruwbouw en de gevelklimstei-ger te waarborgen. Belangrijk uitgangspunt is dat elke kraanslechts ??n keer aan het gebouw mag vaststaan. Dit omdat de620_26 7_Uitvoering.indd 24 31-10-2011 12:18:48Organisatie van de uitvoering 72011 25GevelklimsteigerDe gevel van de torens is opgebouwd uit prefab betonnengevelelementen met een natuurstenen of bakstenen afwerking.De gevelwerkzaamheden bestaan uit het aflassen van dekoppelplaten van de binnenspouwbladen, het afplakken van denaden van de binnenspouwbladen, aanbrengen en afplakkenvan de kunststof stelkozijnen, isoleren, monteren gevelelemen-ten en monteren van de kozijnen. Uitgezonderd de kozijnenworden alle werkzaamheden vanaf de buitenzijde van de geveluitgevoerd.De kraanschema's zijn overdag te vol om ook de gevelelemen-ten met de torenkranen te monteren. Daarnaast is het vanwegede publieke veiligheid buiten de bouwplaats niet toegestaan omaan de buitenzijde van de torens aan de Turfmarktzijde en aande trambaanzijde de elementen met de torenkraan te latenzakken en te monteren. Vanwege deze twee argumenten is eenwerkmethodiek ontwikkeld waarmee deze problemen wordenopgelost: de zelfklimmende gevelklimsteiger met eigen hijssys-teem.Principe gevelklimsteigerDe gevelklimsteiger bestaat uit twee onderdelen: een steigerge-deelte en een hijssysteem. De zelfklimmende steiger heeft zeswerkniveaus (0 t.m. -5) en is over de gehele omtrek van detorens aanwezig (fig. 5). De totale omtrek is in zes sectiesKernenDe kernwanden zijn gemaakt met een zelfklimmende kernbe-kisting (zie ook foto 1). Onder deze bekisting worden detussenvloeren van de kern met een systeembekisting in hetwerk gestort. Hierdoor krijgen de kernen de benodigde stabili-teit om de torenkranen te kunnen vastzetten. De wapeningwordt zoveel mogelijk geprefabriceerd. Dit is noodzakelijk omde cyclustijd van acht dagen te kunnen halen. De prefabricagegebeurt op het opslagterrein aan de Binckhorstlaan.De klimbekisting aan de buitenzijde van de kern is gebaseerdop een nieuw klimsysteem, dat slagen kan maken die dubbel zogroot zijn als de gangbare systemen (0,24 m). De steigers aande buitenzijde zijn 2,5 m breed. Dit geeft de vlechters en stort-ploeg voldoende werkruimte. De rolwagens kunnen na hetontkisten 0,8 m naar achteren worden geschoven op het bredewerkplatform.De stelkist aan de binnenkant van de kernen is uitgerust methydraulische cilinders die slagen van 2 m kunnen maken. Intwintig minuten kan hij 4 m omhoog worden gedrukt. Debinnenkisten zijn uitgerust met ontkistingshoeken waarbij depanelen bij het naar binnen schuiven verbonden en stabielblijven. De 27 stelkisten hebben elk een eigen hydraulischeunit. De buitenkist van de kern wordt aangestuurd met ??ncentrale eenheid die via een ringleiding de oliedruk afgeeft.De wandbekistingen op de klimsteigers bestaan uit stalenwandpanelen. Hierdoor blijft de maatvoering van de wandennauwkeurig en de kwaliteit van de wanden op niveau tenopzichte van houten bekistingsplaten.BetonpompVoor het betonstorten is per toren een betonpomp ingezet.Deze pompen zijn op de begane grond in het gebouw geplaatst,zodat ze geen ruimte op de bouwplaats in beslag nemen. Meteen standleiding door de kern wordt het beton tot op het beno-digde niveau gepompt. Voor het storten van de kern wordt eenverdeelgiek gebruikt. Deze giek is in ??n van de kernbekistin-gen geplaatst en wordt met de bekisting mee omhoog geklom-men. Na het klimmen wordt de standleiding weer aan de giekgekoppeld. De vloeren van de kern en de bollenplaatvloerenkunnen ook met de pomp worden gestort. Hiervoor kan destandleiding worden ontkoppeld en kan een flexibele leidingworden aangekoppeld waarmee de vloer kan worden gestort.Indien er ruimte is in het kraanschema geeft men de voorkeuraan het storten met de kubel. Dit gaat sneller en vereist minderhandelingen voor de stortploeg. Hiervoor heeft men een 4m3-kubel beschikbaar.7820_26 7_Uitvoering.indd 25 31-10-2011 12:18:49themaOrganisatie van de uitvoering72011269 Opslagrekelement te stellen. Vanaf het niveau -4 kan men aan de onder-zijde het element stellen en de stiftverbinding tussen deelementen aangieten.Met het hijssysteem kunnen de elementen onder perfecteomstandigheden worden geplaatst. In vergelijking met montagemet torenkranen kan de plaatsing van de elementen sneller ennauwkeuriger plaatsvinden. De elementen hangen veel strakkerin de montage-unit dan in de torenkraan met meters kabel.Daarnaast zijn de arbeidsomstandigheden veel beter danbijvoorbeeld op een hefsteiger. Door de grote hoeveelheidwerkruimte kan men perfect de eigen werkzaamheden uitvoe-ren. Het scheelt uiteraard dat wind en regen grotendeels doorde werkvloeren en netten buiten de steiger worden gehouden.De toegankelijkheid van de steiger is ideaal. Vanuit de bouw-keet kan men naar de jumplift, daarvandaan naar de verdiepingter hoogte van de klimsteiger en dan via een degelijke trap desteiger op. verdeeld. In de zesdaagse cyclus wordt elke dag een sectiegeklommen. Een sectie bestaat uit maximaal twaalf klimbalkendie tegelijk kunnen worden geklommen. Op de steiger bevindtzich verder een mobiele hydrauliekset, bestaande uit een aggre-gaat en twaalf cilinders.In de steiger is een hijssysteem aanwezig voor het hijsen enmonteren van de gevelelementen. Dit systeem is speciaal voordit project ontwikkeld. De elementen worden vanaf maaiveldtot in de steiger gehesen. Daar wordt het element overgepakt engetransporteerd naar de eindlocatie aan de gevel. Daarna kanhet element met het systeem exact worden gemonteerd.HijssysteemMet een hijslier met 150 m kabel worden de elementen vanafmaaiveld tot op steigerniveau gehesen. De elementen wordentot tussen het niveau -3 en -4 van de steiger gehesen. Bij hetverticaal hijsen worden de elementen door een hijsgeleidingover de gehele hoogte begeleid (foto 7). Hierdoor kunnen deelementen gecontroleerd tot windkracht 8 zeer kort langs degevel worden gehesen.In de gevelklimsteiger heeft het hijssysteem een kraanbaan overde gehele omtrek van de torens. De kraanbaan hangt onder hetniveau -2 van de steiger. Aan deze kraanbaan rijdt eenmontage-unit (foto 6). Hiermee kunnen de elementen uit dehijslier worden overgepakt, naar de eindlocatie getransporteerden gemonteerd. De montage-unit is voorzien van elektrischeloopkatten en twee montage-armen. Met de loopkatten kan hetelement langs de gevel worden verplaatst. Met de armen kanhet element naar en van de gevel, en omhoog en omlaagworden verplaatst. De montage-unit wordt met een draadlozeafstandbediening bediend.Per toren heeft de steiger twee hijslieren. Om elke locatie op degevel te kunnen bereiken heeft de kraanbaan vier hoekcarrou-sels (foto 8). Met een hoekcarrousel kan de montage-unit metelement een gebouwhoek om. De montage-unit rijdt van dekraanbaan de hoekcarrousel op; daarna wordt deze ontkoppelden draait de carrousel de hoek om. Om de hoek koppelt decarrousel zich weer aan de kraanbaan en rijdt de montage-unitverder.MontageprotocolOp de bouwplaats staat onder de hijslier een speciaal ontwik-keld opslagrek voor de elementen (foto 9). Met dit rek kunnende elementen exact onder de lier worden geplaatst. Zodra eenelement is gehesen, wordt de lege houder uit het rek verwijderden worden de overige elementen naar voren getrokken.Zodoende staat het volgende element weer gereed om teworden gehesen.Op de steiger kan men de elementen monteren vanaf deniveaus -3 en -4. Vanaf het niveau -3 kan men bij de bovenzijdevan het element om de verankeringen aan te brengen en het920_26 7_Uitvoering.indd 26 31-10-2011 12:18:5127_adv_cement_7_2011.indd 27 31-10-2011 15:32:48themaKranen stevig verankerd7201128themaKranen stevigverankerdBij hoogbouw is het verticale transport tijdens de bouw ??n van de belangrijkste succesfactorenvoor het slagen van het project. In de prijsvormingsfase van de ministeries van Veiligheid en Justi-tie en Binnenlandse zaken en Koninkkrijksrelaties heeft de bouwcombinatie JuBi voor dit trans-port een systeem ontwikkeld dat is gebaseerd op het toepassen van vijf torenkranen, zelfklim-mende kernkisten en een zelfklimmende gevelsteiger. Dit artikel gaat in op de torenkranen en debijbehorende voorzieningen waarmee in de constructie rekening moest worden gehouden.1Torenkranen JuBi staan op portaal om transport niet te belemmerenKranen stevig verankerd 72011 29Rijnstraat(onderdoorgangVROM)Zwartbrugverkeersklasse 60OostSingelgrachtTurfmarktSchedeldoekshavenBECFDA+ 60 mtr.+ 6