themaCadeautjes voor herbestemming720124themaCadeautjes voorherbestemmingToenemende leegstand in de bebouwde omgeving is een probleem dat om creatieveoplossingen vraagt. Daarin ligt een enorme uitdaging voor ingenieurs. Bestaandebouw biedt namelijk veel cadeautjes voor herbestemming; je moet ze alleen welwillen zien! Dit vraagt om een andere `mind set' van alle partijen in de bouw. Alleenop die manier kan de potentie van het bestaande worden benut.1Bij bestaande gebouwen begint alles met techniekCadeautjes voor herbestemming 72012 5De tijd dat de Modernisten architectuur benaderden met hetidee van `tabula rasa', ontwerpen vanuit een blanco vel papier? `from scratch' ? is inmiddels al lange tijd vervlogen. Dehuidige tendens is bijna het compleet omgekeerde. Dat islogisch te verklaren aan de hand van historische ontwikkelin-gen en de huidige economische crisis. In de periode na deTweede Wereldoorlog was er nu eenmaal een enorme behoefteaan gebouwen, want verschillende delen van steden waren doorde bombardementen letterlijk weggevaagd. Nu zorgt de malaisein de bouw voor weinig nieuwbouw. Daarnaast hebben we juistte maken met een enorme leegstand, circa 8 miljoen m2kantooroppervlak, ministeries (in Den Haag komen op kortetermijn zes ministeries leeg, met een gezamenlijk oppervlakvan rond de 200 000 m2), kerkgebouwen, justiti?le gebouwen,kazernes enz. Niet alleen de crisis ook het wegtrekken vangrote industriebedrijven, de automatisering en het NieuweWerken zijn daar de oorzaak van. Tegenwoordig is er dan ookgeen (grote) behoefte aan (weder)opbouw, maar juist aantransformatie.De tijd is rijp voor een pas op de plaats, voor een `mind shift',reset of refocus. Kijk wat de voorraad is, kijk wat het stedelijkprogramma is op het gebied van wonen, werken, winkelen enrecre?ren en ga op zoek naar synergiemogelijkheden.Architecten worstelen al jaren met de vraag: Hoe benutten wedat enorme bouwvolume nu op een intelligente wijze, waardoorwe niet alleen effici?nt omspringen met ruimtegebruik, maarook nog eens stedelijke en sociaal-maatschappelijke kwaliteittoevoegen? Op deze vraag is geen eenduidig antwoord te geven.Ten eerste is elke locatie anders. Daarnaast blijven de ontwikke-lingen op sociaal-maatschappelijk en demografisch vlak steedsveranderen. Ook de techniek staat natuurlijk niet stil. Kortom, deontwerpvrijheid wordt steeds op een nieuwe manier, en tenopzichte van nieuwbouw aan veel meer zijden, beperkt. Maar hetprogramma van eisen wordt groter en interessanter. Een ideaalscenario voor creatievelingen en ingenieurs.ir. Job RoosBraaksma & Roos Architectenbureau /TU Delft, fac. Bouwkunde, R-MIT1 BK-City is het nieuwe onderkomen voor de faculteitBouwkunde van de TU Delftfoto: Alex Terzich2, 3 Het Machinegebouw op Strijp-S is met minimaleontwerpinzet en het maximaal uitnutten van bestaandekwaliteiten omgebouwd tot restaurant en galerieDefinitiesHerontwikkeling, herbestemming, hergebruik, transformatie,renovatie, restauratie, deze termen komen te pas en te onpasvoor bij het thema bestaande bouw. Dit kan nog wel eens voorverwarring zorgen. En dat is ook niet gek; de begrippen zijn nieteenduidig objectief te defini?ren en vertonen veel overlap. Zeverkeren zogezegd ook in een`versleten'staat. Een betere bena-ming, naar een citaat van de Engelse architect John Allan, is:? level of repair (onderhoud);? level of upgrade (prestatieverbetering);? level of reformation (ingrijpende vernieuwing).23themaCadeautjes voor herbestemming720126Maatschappelijk belangDe maatschappelijke relevantie van hergebruik behoeft nauwelijkstoelichting. Het gaat immers hand in hand met het begrip duur-zaamheid, zowel milieutechnisch als economisch gezien. Naast demateri?le waarde, hebben bestaande (waardevolle) gebouwenvaak ook immateri?le betekenis. Het collectieve geheugen, deidentiteit van een stad, ankerpunten in de geschiedenis. Ze zeggeniets over waar we vandaan komen. Ze staan ook voor culturelecontinu?teit. Neem bijvoorbeeld de vele leegkomende kerk-gebouwen. Nog afgezien van de culturele waarde van dit soortgebouwen, domineren ze veelal het stedelijk landschap en zijn hetplekken in de stad die ook in sociale zin veel betekenis en potentiehebben. Deze werken allemaal slopen is een absolute verarmingvan onze samenleving.Top-downDe overheid stimuleert herbestemming. In een onderzoeks-programma dat in het leven is geroepen om de topsector van decreatieve industrie een impuls te geven, wordt expliciet aandachtgevraagd naar een passende omgang met ons cultureel erfgoed.Bij een ander initiatief, het vierjarig `Nationaal ProgrammaHerbestemming', zijn vele lokale overheden en bedrijven aange-sloten. Dat helpt om de `reset' in denken over herbestemming tebewerkstelligen. De uitdagingen worden helderder, maar deproblemen zijn daarmee nog lang niet opgelost. Het integraalmeenemen van, en meedenken over het bestaande bij het makenvan de `nieuwe ruimtelijke plankaart' van Nederland voor dekomende decennia is nog lang geen gemeengoed.DNAZogezegd is elke locatie anders en daardoor elke herbestem-ming van een bestaand gebouw uniek. Het is van belang opzoek te gaan naar de identiteit, het DNA van de plek en hetgebouw. Je moet je verdiepen in de geschiedenis en dewaarde van het bestaande. Waar was het voor bedoeld? Watwilde de architect ermee? Deze geschiedenis moet jeomarmen om zo het nieuwe juist betekenisvoller en mooierte kunnen maken, door er een datum van nu aan te hangen,met een zeker besef van tijdloosheid. Alleen op die manierkun je waarde toevoegen.Sloop of herbestemmingHet is helemaal niet nodig om alle oude gebouwen te behouden.Vaak kan dat ook niet, omdat de indeling zich bijvoorbeeld hele-maal niet leent voor het Nieuwe Werken of het Nieuwe Wonen.Maar de besluitvorming over sloop moet uiterst behoedzaamworden genomen. Restauratie en/of herbestemming ontstaanvaak tegen de achtergrond van soms schier onmogelijke opgaven,dilemma's, schijnbaar niet te overbruggen tegenstellingen. Er iskennis en kunde nodig om de mogelijkheden van het bestaande(soms ook tegen alle logica in) voor het voetlicht te brengen. Dearchitect kan hier, als integrator, als cultureel ingenieur, qua procesen inhoud een doorslaggevende rol spelen.4 5Cadeautjes voor herbestemming 72012 74, 5 De Fokkerterminal in Den Haag, Binckhorstgoede analyse, met kennis uiteraard, van bestaande techniek enconstructies, ruimtelijke potentie en de context. Het gaat omhet ontdekken van materi?le en immateri?le waarden, maar erdan wel echt naar willen zoeken. Dat vraagt om een ander typearchitect en constructeur, die een deel van zijn creativiteit vindtin alles wat hem wordt aangeboden.Overcapaciteit in constructie, extra verdiepingshoogten, hetzijn allemaal fantastische cadeautjes voor hergebruik en`cultural engineering'.BK-CityBK-City (foto 1) is het nieuwe onderkomen van de faculteitBouwkunde van de TU Delft, nadat het oude gebouw aan deMekelweg in mei 2008 was afgebrand. Door de manier waaropdat gebouw in een jaar tijd een nieuwe, blijvende bestemmingheeft gekregen, staat dit gebouw model voor toekomstige trans-formaties. Kort na de brand werd besloten de faculteit onder tebrengen in het hoofdgebouw van de universiteit, bekend als`Rode Scheikunde' (vanwege de oorspronkelijk geplande bestem-ming voor scheikundeonderwijs, wat er echter nooit heeft plaats-gevonden). Oorspronkelijk zouden in dit gebouw 176 woningenkomen. De plannen daarvoor waren al heel ver, de tekeningenwaren al klaar. Toen de brand uitbrak, heeft een team van vijfarchitectenbureaus de plannen in een maand tijd helemaalomgegooid. Dit snelle proces was mogelijk doordat het helegebouw al tot op detail bekend was. Binnen een jaar zat het werker al op. In 2009 vestigde de faculteit Bouwkunde zich er,aanvankelijk als tijdelijke oplossing. Het resultaat is zo geslaagd,in alle opzichten, dat het een permanente oplossing is gebleken.Jammer natuurlijk dat er een brand voor nodig was. Echter,door de transformatie is Rode Scheikunde omgetoverd van eennogal saai rijksmonument tot een inspirerende omgeving voorstudenten. De zuidserre, oorspronkelijk een karakterlozebinnenplaats, is mede dankzij een overkapping veranderd inhet kloppend hart van het gebouw.Droste chocoladefabriekEen ander voorbeeld van herontwikkeling, waarbij veel reke-ning is gehouden met de bestaande betonconstructie, is deDroste chocoladefabriek in Haarlem, een rijksmonument(foto's 6 en 7). In opdracht van Hoogergeest Projectontwikke-ling zijn in dit project (2009) 38 woningen gerealiseerd met opde begane grond een horecagelegenheid en terras aan hetSpaarne. De structuur van het gebouw gaf aanleiding voor eenlanggerekt atrium, waarmee de woningen worden voorzien inlicht, lucht en ontsluiting. Een aansluitend ouder gedeelte werdgesloopt. Voor deze werkzaamheden is de bestaande beton-constructie eerst zorgvuldig geanalyseerd.Toch zijn er al veel voorbeelden te noemen van oude indus-triepanden die aan de hand van een masterplan (top-down)zijn gerevitaliseerd en momenteel, met succes, voor allerleiculturele doeleinden (broedplekken) worden gebruikt. Denkaan Strijp-S in Eindhoven (Philips). Daar is onder andere hetMachinegebouw tot restaurant en galerie herbestemd (foto's 2en 3), met minimale ontwerpinzet en het maximaal uitnuttenvan bestaande kwaliteiten. Een vergelijkbaar voorbeeld is deFokkerterminal in Den Haag, Binckhorst (foto's 4 en 5).Bottom-upRegelgeving loopt echter vaak nog achter en op lokale schaalontbreekt het nog wel eens aan een actuele top-down-visie voorrevitalisatie. Veel partijen bruisen van de idee?n en willen nietafwachten. Steeds meer zie je dan ook initiatieven ontstaan vooreen programmatische invulling van (serieel) tijdelijk gebruik vanleegstaande gebouwen. Door deze kleinschalige `injecties' komtde gemeenschap in beweging. De onderlinge, sociale bindingwordt versterkt, waardoor de buurt weer opleeft en in waardetoeneemt. Er ontstaat zo een vanzelfsprekend programma op eenbepaalde plek. Deze ontwikkeling kun je hoopvol noemen.CadeauSuccesvolle herbestemming vraagt om een sterk onderzoe-kende houding van de architect en constructeur. Er kleeft ookeen groot voordeel aan: je krijgt namelijk al heel veel cadeau. Jemoet het echter wel willen zien. Het begint allemaal met eenthemaCadeautjes voor herbestemming7201286, 7 In de oorspronkelijke Droste chocoladefabriek in Haarlem,een rijksmonument, zijn 38 woningen en een grand caf?gerealiseerdDeze moet je eerst begrijpen om er goed mee om te kunnengaan. De constructeur kan al in een vroeg stadium in hetproces een belangrijke rol spelen, zodat de potentie van hetbestaande in het ontwerp voor de herbestemming optimaal totbloei kan komen. In het multidisciplinaire team zijn allepartijen adviseurs die elkaar (in dialoog!) aanvullen in hetontdekken van de opgave en in het boeiende proces van social,cultural en technical engineering. Constructeur van morgenHerbestemming zal in de toekomst toenemen en de rol van deconstructeur zal daarbij in het ideale geval meer naar vorenschuiven in het proces. In de eerste plaats is de constructeurvan morgen een adviseur. Hij of zij moet naast specialist ookgeneralist zijn. Bij herbestemming is het werken in multidisci-plinaire teams een randvoorwaarde. Dan moet je elkaar begrij-pen, aanvullen en uitdagen, om het onderste uit de kan tehalen. Juist bij bestaande gebouwen begint alles met techniek.TU Delft en R-MITJob Roos is ruim tien jaar aan de TU Delft verbon-den als universitair hoofddocent aan de faculteitBouwkunde. Als co?rdinerend architect ontwierpzijn bureau Braaksma & Roos Architectenbureau(opgericht in 1985) het nieuwe onderkomen voorhet faculteitsgebouw Bouwkunde in het oudehoofdgebouw`Rode Scheikunde', na de brand inmei 2008.Sinds vier jaar is Roos sectievoorzitter van R-MIT,de afdeling binnen de faculteit Bouwkunde diezich zowel in onderzoek als ontwerp bezighoudtmet instandhouding en herbestemming. R-MITkomt voort uit de vroegere afdeling Restauratie enis een onderdeel van de afdeling ArchitecturalEngineering + Technology. Doel van de sectie ishet opleiden van de architect-ingenieur voor detoekomst. Centraal in de opleiding staan: hetkunnen hanteren van het bestaande in eenontwerpende discipline, een onderzoekendehouding in complexe, actuele opgaven, thema'sals duurzaamheid en klimaat, het koppelen vanontwerp aan wetenschap (intu?tie en inspiratiekoppelen aan feiten, visie en pragmatiek),`tijd'integreren in het ontwerp voor een toegevoegdeculturele dimensie, het op zoek gaan naar eenwaarachtige, authentieke oplossing mettoekomstwaarde, waarbij de gebruiker centraalstaat. Steeds meer architectuurstudenten kiezenvoor R-MIT in hun mastertrack.67