74 ? CEMENT 6 20 23 boekbespreking BRUUT Atlas van het brutalisme in Nederland Net voor de zomer verscheen bij uitgeverij WBooks in Zwolle het boek BRUUT, atlas van het brutalisme in Nederland. Het met veel uitstekend foto- materiaal en interessante achtergrondtek- sten gelardeerde boek bevat een bloem- lezing van de honderd 'bruutste' gebouwen van Nederland. Leuk detail voor de lezers is "Er bestaat geen twijfel over de keuze voor de Aula tot het meest exemplarische voorbeeld van het brutalisme in Nederland" 1 De Aula van de TU Delft, foto: Bart van Hoek dat de makers het hebben aangedurfd hieruit nog een top 20 samen te stellen! Absolute winnaar is de Aula van de TU in Delft en dat gebouw siert terecht het omslag. Sinds het materiaal beton eind jaren zeven- tig tijdens mijn studie Civiele Techniek zijn intrede deed in mijn leven, is het er niet meer uit verdwenen. Hoe kon het ook anders, met voor die tijd in Delft behalve de Aula nog andere beeldbepalende gebouwen als de faculteiten Bouwkunde en Civiele Techniek. Alle drie waren ze ont- worpen door hetzelfde architectenbureau Van den Broek en Bakema, zonder twijfel de grootmeesters van de internationaal brutalisme genoemde architectuurstroming. Aula Er bestaat geen twijfel over de keuze voor de Aula (foto 1) tot het meest exemplarische voorbeeld van het brutalisme in Nederland. De makers van BRUUT spreken over "de sculpturale vormen, de toepassing van kaal beton in al zijn ruigheid, de duidelijk zichtbare constructie, het massieve karakter en de gespierde vormen. Het entreegebouw met de twee potige pijlers lijkt op een plom- pe pad en en profil op de boeg van een ark die niet kan drijven. In de achterzijde is een ruimteschip te herkennen. Dit gebouw prikkelt de fantasie." In Cement (1963-1964) verschenen maar liefst vier artikelen om de vele constructieve onderdelen te kun- nen duiden, onder meer van de hand van ir. H. van Dusschoten, constructeur bij de CEMENT 6 2023 ?75 BRUUT, Atlas van het brutalisme in Nederland auteurs?Arjan den Boer, Bart van Hoek, Martijn Haan, Martjan Kuit, Teun Meurs uitgave?WBooks aantal pagina's?320 formaat?25 x 29 mm ISBN?9789462585379 jaar?2023 prijs?? 69,95 meer informatie?www.wbooks.com Aronsohn (ir. H.J.J. Engel) tekende voor dat constructieve ontwerp. Stadhuis Terneuzen Ook de nummer 2 op de lijst, het in 1972 opgeleverde Stadhuis van Terneuzen, is een ontwerp van het bureau Van den Broek en Bakema. Aan de hand van twee oudgedienden, de voormalig Cement- redacteuren Werner Dees en Pieter Spits, mocht ik aan het eind van de zomer een bezoek brengen aan dit icoon. Werner was ten tijde van de bouw directeur gemeente- werken in Terneuzen, dus een uitstekende gids. Het magnifiek aan de oevers van de Westerschelde gelegen Stadhuis toont in al zijn bescheidenheid de constructieve principes waarmee het is opgebouwd. De belasting uit groepen van telkens drie pendelkolommen wordt opgevangen door een korte voorgespannen balk, die op een bredere kolom is opgelegd. De voorspan- koppen zijn in het zicht gelaten en roepen bij de argeloze bezoeker associaties op van een wijnkelder in het beton. De pendel- kolommen rusten met een scharnierver- binding op korte kolommetjes, die vast aan de korte balk zijn gestort. De kniklengte werd daarmee aanzienlijk verkort ten op- zichte van het oorspronkelijke ontwerp. Veel over het constructieve ontwerp is terug te lezen in een door de constructeur, ir. H. Nieuwland van het adviesbureau Dicke en van den Bogaard (het latere D3BN), geschreven Cement-artikel. In het hoofdontwerp was verder rekening gehou- "Door het brutalisme zijn ook de ontwikkelingen op constructief en materiaaltechnologisch gebied gestimuleerd" Rijksgebouwendienst. Meest in het oog springt de voorzijde van de Aula, het audi- torium: een 16 m uitkragende, halfronde betonnen schotel van 1360 ton, die tot ruim 30 m hoogte reikt en aan alle kanten uit- steekt. In totaal 35 km aan voorspankabels maken dit mogelijk. De verankering is duidelijk zichtbaar als ornamenten aan de muren. Vandaag de dag, een kleine 60 jaar na oplevering, is het vrijwel onveranderde gebouw nog altijd blikvanger op de TU-campus. Civiele Techniek Veel van onze lezers hebben ongetwijfeld ook herinneringen aan het gebouw van 'Civiel', nr. 19 (foto 2) op de lijst van de auteurs. Opvallend zijn hier de uitstekende collegezalen aan de voorzijde, die meer de aandacht trekken dan de weggedoken en donkere ingangen onder het gebouw. De eerste verdieping vormt de centrale hal en het is daadwerkelijk op deze levendige straat waar studenten, docenten, hoog- leraren en staf elkaar ontmoeten. Hiervan- daan verbinden luchtbruggen het gebouw met de naastgelegen Stevinlaboratoria. Zoals het een gebouw waarin civiel ingeni- eurs worden opgeleid betaamt, zijn er vele constructieve toepassingen van beton (ca. 60.000 m³) in terug te vinden: gewapend beton, voorgespannen beton, prefab beton, al of niet gecombineerd met voorspanning en gecompleteerd met staalconstructies, zo is te lezen in een artikel in Cement (1976 nr. 5). Het Rotterdamse ingenieursbureau 76? CEMENT 6 20 23 column den met een latere uitbreiding, die echter nooit is uitgevoerd. De loze uitkragende balken en de verwering die 50 jaar buiten- expositie hebben veroorzaakt, geven aan dit constructieonderdeel de aanblik van een verlaten industriecomplex. Provinciehuis Noord-Brabant Een andere architect van het brutalisme was Hugh Maaskant, naar eigen zeggen met zijn 2,10 m lengte 'de grootste archi- tect van Nederland'. Hij ontwierp onder meer het Provinciehuis van Noord-Brabant (nr. 3 op de lijst) en het gebouw van John- son Wax in Mijdrecht (nr. 5, foto 3). Beton was voor Maaskant meer dan een con- structiemateriaal: het mocht ook gezien worden. Om de toren van het Provincie- huis als één geheel te kunnen tonen, viel de keuze op een glijbekisting met aan de toren gemonteerde balkonranden. Omdat berekeningen van TNO hadden aange- toond dat bezonning voor ontoelaatbare vormveranderingen zou hebben gezorgd, zijn in later stadium alsnog isolatiemateri- aal en prefab-betonnen bekledingsplaten op de constructie aangebracht, zo is te lezen in een Cement-artikel uit 1970. Het Provinciehuis geeft sinds die tijd de skyline van 's-Hertogenbosch vanaf de langs zoe- vende snelweg A2 een zekere status. Technologische ontwikkelingen Behalve dat het de nodige iconische ge- bouwen heeft opgeleverd, zijn door het brutalisme ook de ontwikkelingen op con- structief en materiaaltechnologisch gebied gestimuleerd. Om het in 1966 geopende Evoluon (nr. 8) in Eindhoven naar de zin van de architecten te kunnen kleuren, werd 2 Het gebouwencomplex voor de faculteit Civiele Techniek op de TU Delft, foto: Bart van Hoek CEMENT 6 2023 ?77 door betontechnologen van de naast- gelegen betonmortelcentrale van Beatrix geëxperimenteerd met het drogen van zand en grind vooraleer het met cement te mengen. Dit procedé was zo succesvol dat het bedrijf Beatrix nadien de droge mortel onder de naam Beamix op de markt bracht. Een nieuwe bedrijfstak was geboren! Herwaardering Het hoogtepunt van het brutalisme lag in ons land duidelijk in de jaren zestig en de vroege jaren zeventig. Toch zijn ook in latere jaren nog diverse gebouwen gereali- seerd die met deze architectuurstroming kunnen worden vereenzelvigd. Bij opleve- ring was de publieke opinie nogal eens negatief, maar nu decennia later wordt ook waardering getoond. Het gevolg is onder meer dat de gebouwen nu vaker niet meer worden gesloopt, maar een tweede leven krijgen. Beton is zo in alle opzichten een duurzaam materiaal. Henk Wapperom 3 Het gebouw van Johnson Wax in Mijdrecht, foto: Bart van Hoek Lees meer over het constructief ontwerp van het complex voor de faculteit Civiele Techniek op de TU Delft in het artikel 'Gebouwen - comple x voor Civiele Techniek TH-Delft' uit Cement 1976/5.