C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2003 532Het Concertgebouw is in hetBrugse stadscentrum het eersteomvangrijke gebouw in decennia;een groot volume dat architecto-nisch in het historisch stadsbeeldmoest worden ingepast. Voor hetontwerp werd een internationalearchitectuurwedstrijd uitgeschre-venintweefases.Naeenopenkan-didatuurstelling werden zevenkandidaten uitgenodigd aan detweede fase deel te nemen. Uit-eindelijke winnaar werden dearchitecten Robbrecht en Daem.C o n c e p tHun ontwerp ori?nteert zich naarde torens van Brugge, en danvooral naar de Onze-Lieve-Vrouw-kerk. Tegenover de in deze torensaanwezige massa baksteen ont-wierpen zij een uniform bouwvo-lume in ??n materiaal: kerami-sche elementen in terracottakleur(fig. 1, foto 2). Ook binnenin werdmet beton voor ??n uniformeafwerking gekozen. Robbrecht enDaem lieten zich bij het ontwerpinspireren door de Italiaanse kun-stenaar Piranese.Het gebouw is een geschakeerdontwerp en bestaat uit een inelkaar geschoven geheel vanvolumes; zulks is meestal hetresultaat van een bouwopgavewaarbij enkele specifieke volu-mes welbepaalde grote afmetin-gen moeten hebben. De belang-rijkste elementen zijn het in-vallend licht en de ori?ntatie vande ramen op de stad.B o u w p r o g r a m m aBelangrijkste onderdeel van hetConcertgebouw is het audito-rium, een zaal met 1200 plaatsenverdeeldovereenparterreentweebalkons. Deze capaciteit is be-perkt, omdat een compacte vormbelangrijke akoestische voorde-len geeft. Geen enkele toeschou-wer is nu verder dan 30 m van hettoneel verwijderd. De internevorm van de zaal kan met regel-wanden zo worden aangepast datdeze akoestisch de meest optima-le eigenschappenverkrijgt(foto3).Het auditorium is voorzien vaneen orkestbak, die m?t daaropeen volledig orkest, ??n niveaukan worden op- en neergevijzeld.Deze zone kan tevens wordengebruikt om de capaciteit van dezaal met 200 plaatsen uit tebreiden.Het toneel meet 25 x 30 m2, metdaarboven een 35 m hoge toneel-toren waarin alle toneeltechnie-ken (ophanging voor decors,akoestische plafonds) verwerktzijn. Hierop sluiten nog verschil-lende zijtonelen aan vanwaaruitdecors lateraal het toneel opkunnen worden geschoven.De foyer, een ander belangrijkonderdeel van elk concertge-bouw, is hier verdeeld over vierniveaus, zijnde de entree zelf endaarna de toegangen tot de par-terre en de balkons 1 en 2. Aan-sluitend op de bovenvermeldehoofdvolumes zijn voorts ver-schillende repetitielokalen en eenback-stage voorzien. DaarnaastBrugs Concertgebouw inschoon betonir. Geert Devolder, VK EngineeringReeds tientallen jaren had de Brugse cultuursc?ne behoefte aan een degelijkeaccommodatie voor verschillende activiteiten, van hedendaagse dans, klas-sieke dans en ballet, klassieke muziek, hedendaagse klassieke en nieuwemuziek tot jazz en opera. Daarnaast ontbeerden ook de jongere kunstenaarsen moeilijker genres in Brugge een podium. `Brugge 2002, culturele hoofd-stad van Europa', bood de ideale gelegenheid in deze behoefte te voorzien.Een heus Concertgebouw was het resultaat.1 | Artist impression2 | Terracotta past goed bijde overheersende bak-steenkleur van de oudebinnenstadfoto's: Kristien DaemC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gUtiliteitsbouwcement 2003 5 33omvat het gebouw zeer veel trap-zalen, aangezien bezoekers drieverschillende verdiepingen in hetauditorium moeten kunnen be-reiken. Ook aan technische loka-len is er geen gebrek.Een markant architectonisch ele-ment is de Kamermuziekzaal, dievoorwaarts naar 't Zand (naast-liggend plein, red.) is gesitueerd.Deze vierkante zaal ? uitgevoerdals een `cortile' of binnenkoer vaneen Italiaanse pallazzo, waarbijeen hellend vlak zich rond eenbinnenkoer draait met hellendeomlopen ? is gebaseerd op hetschilderij `De toren van Babel'van Breugel (foto 4). Bovenop deKamermuziekzaal bevinden zicheen restaurant en cafetaria, van-waaruit men een prachtig zichtheeft op de Brugse binnenstad(foto 5).Tot slot is tegelijkertijd de onder-grondse parking onder `t Zanduitgebreidmet250wagenstoteentotale capaciteit van 1500 voertui-gen.O n d e r g r o n dHet gebouw is deels opgetrokkenbovenop de bestaande onder-grondse parking. Bij het wed-strijdontwerp vormde het be-schikbare stramien van steun-punten binnenin de parking aan-vankelijk een belangrijke belem-mering voor de architectonischevormgeving van het gebouw. Omdit op te lossen werd een over-drachtsconstructie tussen boven-bouw en onderbouw ontworpen,waarmee alle bovenlasten naar deonderliggende steunpunten kon-den worden afgedragen.FunderingOp een diepte van 7 m bevindtzich ter plaatse een zeer draag-krachtige laag, die bestaat uitzandsteen. De bestaande parking1, die zich drie niveaus ondermaaiveld bevindt, is gefundeerdop een 1,00 m dikke plaat met ver-zwaarde stroken tot een dikte van1,60 m. De moduulmaat bedraagt6,50 x 14,50 m2. Om de belastingvanuit de bovenbouw (tot 9 bouw-lagen) naar deze funderingszolente verdelen, zijn halverwege hetbestaande stramien van 6,50 maan de voorzijde van de parkeer-plaatsen stalen kolommen ge-plaatst. Op deze locatie vormen zegeenenkelehindervoordeauto's.De overspanningen in de funde-ringsplaten worden hiermee ge-halveerd,waardoordebijkomendeoverlasten gemakkelijk naar deondergrond kunnen worden her-verdeeld. De conclusie hier wasdan ook dat de funderingen niethoefden te worden versterkt.De bestaande parking 2 metmoduulmaat 5,00 x 15,50 m2isgefundeerd op een 0,50 m dikkeplaat (voorzien van trekankerstegen het opdrijven), met ver-zwaardestrokenvan1,00monderde kolommen. Hier zijn om dedrie parkeerplaatsen stalen ko-lommen (kwaliteit S355, ?300mm, d = 30 mm, draagvermogen6000 kN) toegepast. Deze kolom-men kunnen glijden door debestaande voorgespannen vloer-elementen van de parking; hier-door wordt voorkomen dat lastenvan de bovenbouw op de be-staande constructie van de onder-bouw worden overgebracht. On-der de kolommen zijn poeren(3,50 x 3,50 m2) aangebracht, diewaterdicht aansluiten op de be-staande funderingsplaat.De uitbreiding met 250 parkeer-plaatsen is gerealiseerd op tweeplaatsen, in zones waar de boven-bouw van het Concertgebouwzich uitstrekt buiten de bestaandeparking. Hier is een 1,00 m dikkefunderingsplaat toegepast.3 | Auditorium; uniek is dedaglichttoetreding bovenbalkon 24 | Kamermuziekzaal,ge?nspireerd doorItaliaanse palazzo'sC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2003 534De beschoeiing van de bouwput-ten is uitgevoerd met secanspa-lenwanden, en is deels gefor-meerd door bestaande slibmurenvan parkings en de juist naastge-legen verkeerstunnel. Voor degrondwaterverlaging werd ge-bruikgemaakt van de ervaringenmet de uitvoering van parking 1en 2, waarbij ervan werd uitge-gaan dat de belangrijkste zettin-genreedswarenopgetredenbijdeuitvoering daarvan. Deze benade-ring bleek na analyse van de bij-komende zettingen correct te zijngeweest, aangezien nergens terhoogte van de bestaande bebou-wing bijkomende zettingen gro-ter dan enkele millimeters wer-den gemeten. Dit werd mogelijkgemaakt door een sturing van degrondwaterverlaging (een combi-natie van dieptebronnen en filter-lijnen) tot op de minimaal nood-zakelijke diepte voor de uit-voering van de werken.TrillingenHet toelaatbare geluidsniveau inhet Concertgebouw werd vastge-legd op NR20, wat absolute stiltebetekent. Naast de akoestischecriteria in verband met het omge-vingslawaai vormden ook trillin-gen vanuit de ondergrond eenbelangrijke onrechtstreekse ge-luidsbron (fig. 5). Deze trillingenbleken enerzijds gevoelsmatig tekunnen worden waargenomen,en anderzijds ook hoorbaar te zijnin het gebouw. Relatief hogeamplitudes werden vastgesteld(ca. 8 Hz).Deze trillingen waren enerzijdsafkomstig van de juist naast hetConcertgebouw gelegen verkeers-tunnel en anderzijds vanuit deparkings onder 't Zand, die zijnuitgevoerd in voorgespannen TT-elementen met overspanningentot 14,00 m. De eigenfrequentievan deze elementen bleek rond de8 Hz te liggen. Om de bovenbouwaf te schermen van deze trillings-bron werd besloten met trillings-isolatoren een volledige akoesti-sche afkoppeling te maken.Deze trillingsisolatoren kunnenwordenuitgevoerdinneopreenofmet veren. Neopreen isolatorenkunnen echter maar een afscher-ming bieden tot 8 Hz, en dit wasjuist het bereik waar de hoogsteamplitudes werden vastgesteld.Hierdoor bleef enkel nog dekeuze open van veerdozen, die instaat waren trillingen af te scher-men tot 3,50 Hz.Deze veerdozen (foto 6) werkenmaar optimaal bij een indrukkingvan ongeveer 20 mm, wat zoubetekenen dat het gebouw 20 mmdiende te zakken opdat de isola-toren zouden functioneren. Hetgebouw was niet in staat derge-lijke potenti?le vervormingentijdens de constructiefase op tenemen, waarna werd besloten deveerdozenvoortespannentoteenbelasting van 80% van de te ver-wachten dode belasting. Op elksteunpunt ter hoogte van deondergrond werden sets van veer-dozenvoorzien(elkberekendmeteen marge van +/- 10% op de teverwachten akoestische belas-ting).Bovenop de veerdozen werd eenbalkenrooster uitgevoerd datvoorzag in de overdracht van debovenlasten van het gebouw naarde ondergrondse steunpunten.Dit 1,24 m hoge balkenroosterzweeft minstens 100 mm bovende dakplaat van de bestaandeparking. Het gehele gebouw (be-halve een technische zone) werdop deze manier afgeschermdvan de ondergrond. De totalebelasting bovenop de veerdozenbedraagt 450 000 kN. Dit is danook het tweede grootste gebouwter wereld op akoestische isolato-ren.B o v e n b o u wDe constructie van de bovenbouwis uitgevoerd in gewapend beton,omdatvoorgespannenbetontaboeis in een concertgebouw vanwegete sterk wijzigende karakteris-tieken in de tijd. Ook alle groterevloeroverspanningen tot 12 m zijnin traditioneel gewapend beton(met ribbenvloeren) uitgevoerd.Het dak van auditorium en to-neeltorenwerduitgevoerdmetsta-len vakwerkspanten met daaropmassieve betonplaten van 200mm over de gehele oppervlakte.Dit was nodig om genoeg massate hebben om te voldoen aan hetakoestische criterium NR 20.Binnen de hoogte van dezespanten (tot 5,00 m) zijn techni-sche ruimtes opgenomen.Ook de Lantaarntoren, die deKamermuziekzaal omvat, werdvolledig in gewapend beton op-getrokken. Het hellend vlak datzich rond het binnenkoer draait,zit volledig in overkraging inge-klemd op de centrale zone.De balkons van het auditoriumwerden omwille van hun com-plexe schelpvorm eveneens in ge-wapend beton uitgevoerd. Zicht-comfort en akoestische criteriabepaalden de vorm van de bal-kons.Frequent werden bekistingen opgrote hoogte ingezet, gezien devele hoge ruimtes die een derge-lijk gebouw met zich brengt. Voorde toneeltoren werd een klimbe-kisting toegepast, vertrekkendevanaf een hoogte van 18 m.5 | Geluidsbronnen6 | Verenset met verschil-lende veerdozen op eenkolomkopC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gUtiliteitsbouwcement 2003 5 35U i t v o e r i n g s c h o o n b e t o nBeton als afwerkingsmateriaalwas een bewuste architectonischekeuze. Daarbij werd geen enkelecomplexe vorm geschuwd (foto8). De omvangrijke oppervlakteschoon beton (10360 m2 type 1 +3400 m2 type 3) noopte evenwelalle participanten in het bouw-proces tot een gedegen analysevan de mogelijkheden van zowelbetonsamenstelling, bekistings-materialen als bekistingsploegen,rekeninghoudend met de periodewaarin de betonwerken zoudenworden uitgevoerd (zowel in dezomer als in de winter), de tijds-druk op het project en de somsbelangrijkehoogteswaaropmoestworden gewerkt. Vanaf de bouw-aanvang werden proefstorten uit-gevoerd met verschillende be-tonsamenstellingen, ontkistings-oli?n, afstandhouders, kantlatten(de architect wenste zo scherpmogelijke hoeken), enz.Voor alle duidelijkheid werd er inhet lastenboek voor geopteerdtwee types beschrijvingen voorhet zichtbeton in te lassen metdaarin onder meer volgende keu-ringscriteria:? luchtbelhoeveelheid peroppervlakte;? grindranden en/of grind-nesten;? niveauverschillen tussen ver-schillende bekistingspanelen;? afwijking op de CIB-kleur-schaal;? toleranties;? continu?teit van de storten;? detail van de stortvoegen;? aanduiding van de belangrijk-ste zichtvlakken en de zoneswaar de sluitkist moestworden voorzien;? toleranties op de oppervlak-ken;? eventueel toelaten van gepre-fabriceerde elementen;? beoordeling van proefstukken.Aan de bekistingsoppervlakkenwerd geen patroon opgelegd.Alle tekeningen van de bekis-tingselementen werden door deaannemer aan de architect tercontrole voorgelegd. Enkel nagoedkeuring van de ontwerperswerden de bekistingen in produc-tie gebracht.De aannemer heeft ervoor ge-kozen alle elementen in zichtbe-ton in het werk te storten, van-wege de te hoge afwijkingen intextuur en kleur met geprefabri-ceerde elementen. Tevens werdvastgesteld dat elementen die uit-gevoerd werden met hoogovence-menteenveelegalereindresultaatverzekerden dan de elementenuitgevoerd in portlandcement.BeoordelingEen belangrijke les bij de beoor-deling van proefoppervlakkenwas dat een aannemer de kwalita-tief minst goede proefstort moetvoorleggenalsreferentiestuk,aan-gezien in het andere geval enkel7 | De alom aanwezigeori?ntatie op de stad iseen belangrijk pluspuntvan het ontwerp8 | Complexe vormen wer-den niet geschuwdC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2003 536het best mogelijke werk als vol-doende kan worden beschouwd.Structurele onvolkomenheden inbetonwanden werden altijd her-steld, esthetische onvolkomenhe-den werden systematisch door dearchitect ge?valueerd. Steedswerd bij de beoordeling van hetwerk rekening gehouden met hetfeit dat dergelijke betonconstruc-ties nog altijd door mensenhan-den gemaakt worden in dikwijlsmoeilijke omstandigheden, enwerd het werk met `respect voormens en materiaal' beoordeeld.De kracht van een dergelijke con-structie is dikwijls ook af te lezenuitderuwheidwaarmeehetmate-riaal zich presenteert. Projectgegevensopdrachtgever:V.Z.W. Concertgebouwarchitect:Robbrecht-Daemconstructeur:VK-Engineeringaannemer:N.V. Jan de Nulleverancier bekistingen:MantoAteliers N.V. Jan de Nul9 | Het Concertgebouwomvat zeer veel trap-zalen10 | Sfeerbeeld in de avond.Op een projector speeltzich een filmvoorstel-ling af; op de plint vanlinks naar rechts: foyer,entree en theatercaf?foto's: Kristien Daem