O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eBouwtechniekcement 1999 860De meest waarschijnlijke plek inNederland voor overbouwen is open rond snelwegen en belangrijkestadswegen, enerzijds omdat erhier economisch potentieel voorte vinden is, anderzijds omdat deruimte rond snelwegen relatiefineffici?ntwordtgebruikt.Immersnaast de ruimte die de weg zelfinneemt, moet ook rekeningworden gehouden met de zone-ring. Deze strook kan zondermaatregelen oplopen tot 250 maan beide zijden.Erzijndriemanierenomderuim-te rond snelwegen te benutten:- afschermen met geluids-schermen om de zonering tebeperken;- ondergronds/verdiept aanleg-gen van nieuwe wegen, ge-combineerd met bebouwing;- lineair overbouwen van be-staande wegen.De keuze is afhankelijk van delokale situatie en wordt vooral be-paald door de aspecten: leefbaar-heid en milieu, risico's, stedelijkeinpassing, kosten en baten [1].In [2] is voor uitwerking vanlineair overbouwen gekozen, om-dat het de meest realistische,economisch rendabele en milieu-vriendelijke optie lijkt voor be-staande stedelijke gebieden dieworden gekenmerkt door ernstigruimtegebrek. Het is ook een op-lossing die snel gerealiseerd kanworden. Bijkomende voordelenzijn het wegvallen van geluids-overlast en van lokale luchtver-ontreiniging. Tevens kan de bar-ri?rewerking van wegen en spoor-wegen in steden aanzienlijk ver-minderen en kan de leefbaarheidverbeteren, terwijl de infrastruc-tuur optimaal kan worden benut(foto 1).V e i l i g h e i dEen van de belangrijkste struikel-blokken voor het overbouwen vanwegen (en voor tunnels in hetalgemeen) is de veiligheid. Determ veiligheid beslaat in dit gevalniet alleen de verkeersveiligheiden de veiligheid van de construc-tie tegen het risico van brand,gevaarlijke stoffen en explosies,maar ook de risico's voor de om-geving. De vraag is: wat is veilig?Bovenweegs bouwenin theorie en praktijkir. D.Beek, BAM Planadvies, BunnikMeervoudig grondgebruik staat voor het combineren van twee of meer func-ties op ??n locatie en kent vele verschijningsvormen. E?n daarvan is boven-weegs bouwen: het lineair overbouwen van (snel-)wegen. Voordelen hiervanzijn het effici?nte grondgebruik en het terugdringen van de negatieve effectenvan wegen. Tevens worden zo nieuwe bouwlocaties aangeboord. In dit artikelworden allereerst enkele factoren besproken die van belang zijn bij het reali-seren van lineaire overbouwingen, waarna het concept wordt uitgewerkt aande hand van een recente praktijkstudie.1 | S?derleden StockholmBouwen over de wegIedereen is bekend met de zichtbepalende overbouwingen over de UtrechtseBaan in Den Haag (foto 2). Hoewel spectaculair, is deze vorm van incidenteleoverbouwing niet zeldzaam. De toekomstige winst van het overbouwen isvooral te vinden in de lineaire overbouwingen. Overbouwingen in de lengte-richting van de weg zijn in de praktijk wel zeldzaam. Een vroeg voorbeeldis het project Schlangenbaderstra?e te Berlijn (fig. 3),het gevolg van extreem ruimtegebrek. Het complex werdgebouwd ten tijde van de Berlijnse Muur. De West-Berlijners waren gedwongen creatief om te gaan met bouw-locaties, want ruimte voor uitbreiding was schaars.Momenteel wordt op bredere schaal gekeken naar de moge-lijkheden van bovenweegs bouwen in Nederland. Een recent voorbeeld hiervan is het Plan Sijt-wende te Voorburg, waar een nieuwe ontsluiting en omliggende woningen worden gecombineerd.Tevens bestaan in Amsterdam-West en aan de Zuidas plannen om over de ring A10 te bouwen.In Engeland wordt nogal eens gesproken over `air rights buildings', omdat voor het recht om inde lucht te bouwen flink betaald moet worden.2 | Bebouwing overUtrechtse Baan, Den Haagfoto: Henk van der Veen, Maassluis3 | ProjectSchlangenbaderstra?e,BerlijnO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eBouwtechniekcement 1999 8 61Het antwoord is afhankelijk vande beleving van de verschillendefactoren: gebruikers, overheid enbouwer. Hierover bestaat nog denodige onzekerheid. Buitenland-seervaringenzijnleerzaam,maarniet altijd toepasbaar in de Neder-landse situatie.In Nederland zal dus zelf de dis-cussie over het veiligheidsniveauin ondergrondse en overbouwdebouwwerkengevoerdmoetenwor-den. Daarbij zal moeten wordenvastgelegd wat aanvaardbaar is alsrestrisico en welke investeringenin veiligheid verantwoord zijn.Een belangrijk aspect is de lengtevan de overbouwing. Bij een over-bouwing langer dan 80 m wordtdeze namelijk beschouwd als eentunnel met alle eisen van dien.Deze grens is volledig arbitrairgesteld omdat bij een explosie destijging van de luchtdruk geenextra belasting op de constructiegeeft als de lengte van de over-bouwing minder dan 80 m is. Hetheet dan een viaduct.Brandende voertuigen, vooralvrachtwagens, zijn een structu-reel risico. Voork?men is bijzon-der moeilijk, vandaar het belangvan methoden om een optre-dende brand zo snel mogelijk indekiemtesmoren.Hierzijntech-nische oplossingen voor. Goedeventilatie is zeer belangrijk. Derecente branden in tunnelshebben geleerd dat goede lucht-circulatie,vluchtwegen,bescherm-de leidingen en bedradingen eneen goed informatiesysteem es-senti?le onderdelen zijn van eenveilige overbouwing. Er wordtzelfs gepleit voor sprinklerinstal-laties in tunnels.Een ongeluk met gevaarlijkestoffen kan leiden tot het vrijko-men van giftige en explosievegassen en eventueel dus tot explo-sies. Naast de veiligheid voorweggebruikers, moet ook de con-structie op dit soort gevaren zijnberekend. Voordat gevaarlijkestoffen worden toegelaten moetde tunneluitrusting voldoen aan:- maatregelen ter verkleiningvan de gevolgen van explosiesin de tunnel zoals overdruk inhet middentunnelkanaal bijeen calamiteit, explosieveiligeapparatuur in de pompkeldersen voldoende bergingscapaci-teit erin;- veilige vluchtwegen, brand-blusvoorzieningen, communi-catievoorzieningen en derge-lijke (WUT-richtlijnen).Voorts dient er overeenstemmingte zijn op bestuurlijk niveau zoalsomschreven in de Wet Gevaarlij-ke Stoffen.Voor de omgeving geldt eigenlijkhetomgekeerde.Bijdeaanlegvaneen overbouwing neemt de vei-ligheid toe, omdat de invloed vandewegmetzijnrisico'sbelangrijkwordt ingeperkt.De veiligheid die nodig is voor hetverkeer en de gebruikers van eenlineaire overbouwing is technischte bereiken. Hoewel dit nooit hetgeval mag zijn, zijn de hogekosten van overbouwingen eenvoornaam obstakel in de bepalingvan wat als veilig wordt omschre-ven.C o n s t r u c t i eVoor een overbouwing zijnglobaal twee constructieonderde-len nodig: het dak en de dakdra-ger, bestaande uit een wand metfundering(tevensstabiliteitsvoor-ziening). Er zijn drie mogelijkeoplossingen voor de constructie.Prefab brugliggersHet grote voordeel van een con-structie met prefab liggers is eenrelatief hoge bouwsnelheid endaarmee een minimale economi-sche schade door verkeershinder.De fundering en de wandenkunnen worden gemaakt tijdensde normale doorgang van hetverkeer, waarna de prefab liggersin snel tempo geplaatst kunnenworden. Dit kan 's nachts gebeu-ren als de weg is afgesloten ofoverdag als het verkeer tijdens hethijsen naar de andere baan wordtgeleid.VoorbeeldenzijndeKappa-ligger en de Lambda-ligger. Dezeoplossing is maatschappelijkgoed aanvaardbaar.In het werk gestort betonDit is een oplossing waarbij dewanden en het dak geheel in hetwerk worden gestort. De gedachteis dat een meerijdende bekistingmeeloopt met het bouwen. Ditalternatief heeft als nadeel dat hetverkeer gedurende lange tijd geengebruik kan maken van de rij-baan. Het kan over de andere rij-baan worden geleid, maar files enlangdurige verkeersoverlast zijnonvermijdelijk.Vollewand liggerEen vollewandligger, als dakcon-structie loodrecht op de tunnelas,wordt gekenmerkt door een hogewand (lijf), in dit geval een tus-senwand van de onderste bouw-laag. Met het tunneldek en deonderste vloer van de bovenbouwkan van deze wand een I-profielworden gemaakt met een hoogtevan circa 3 m. De h.o.h.-afstandvan de wanden wordt bepaald aande hand van de meewerkendebreedte, op zijn beurt afhankelijkvan de overspanning. In de wandwordtvoorspanningaangebracht.In de ruimte tussen de wanden isplaats voor voorzieningen zoalsleidingen voor water, gas en elek-triciteit, maar ook voor afvalstro-men.H e t p r o j e c t ` A m e r i k a w e go v e r b o u w d 'In het kader van het Plan Schalk-wijk 2000+ heeft BAM Planadviesin samenwerking met Nelis Pro-jectmaatschappij bv (onderdeelBAM Vastgoed) en ThunnissenOntwikkeling bv een studie ge-maakt naar de overbouwing vande Amerikaweg te Haarlem [3].Een van de aanleidingen was deuitnodigingvanVROMaanmarkt-partijen om projecten te initi?renin het kader van het Stimule-ringsprogrammaIntensiefRuim-tegebruik (StIR).O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eBouwtechniekcement 1999 862Schalkwijk is een stadsdeel waarna de oorlog op grote schaal uit-breiding heeft plaatsgehad. Even-als in vergelijkbare naoorlogsewijken, dreigt Schalkwijk snel inkwaliteit achteruit te gaan. Degemeente Haarlem heeft daaromeen plan opgesteld, Schalkwijk2000+, waarin verschillende deel-plannen voor water, milieu, ver-keer, woningbouw en sociale vei-ligheid zijn gebundeld in eenintegrale visie. Het meest ver-gaand en omstreden onderdeelvan deze visie is de nieuwe ver-keersstructuur.In het plan wordt voorgesteld deAmerikaweg te verwijderen enalle wijken via de Europaweg teontsluiten (fig. 4, foto 5). Delocatie van de Amerikaweg zoudanwordengebruiktvoorwoning-bouw, waarmee dan een groteredifferentiatie in het woningaan-bodindewijkzoumoetenwordengerealiseerd. Het verdwijnen vande Amerikaweg is omstreden,omdat de bestemde ontsluitings-weg, de Europaweg, onvoldoendecapaciteit zal hebben. Kortom dewijk wordt slecht bereikbaar,vooral tijdens de spitsuren. Ditstuit bij de bewoners van Schalk-wijk op grote weerstand.In [3] wordt voorgesteld de Ame-rikaweg te behouden en tevenshet gewenste aantal woningen inde gewenste diversiteit te realise-ren. Dit is mogelijk door de wegte overkluizen en op en rond deconstructie woningen te bouwen.De wegstructuur kan dan wordengehandhaafd.In de studie is gekozen voor eenconstructie met prefab bruglig-gers, gecombineerd met in hetwerk gestorte wanden en funde-ringen. Op en rond de overbou-wing zullen woningen en kanto-ren worden gerealiseerd. Doordat4-5 | Amerikaweg instadsdeel Schalkwijk,Haarlem6 | BasisdoorsnedeoverbouwingKorte doorsteekO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eBouwtechniekcement 1999 8 63de overbouwing op het maaiveldstaat, ontstaat aan beide zijdeneen circa 5,50 m hoge wand. Ditobstakel hoeft geen probleem tezijn als de ruimte naast de over-bouwing wordt meegenomen inhet bouwplan. Om de wand aanhet gezicht te onttrekken, wordtnaar het water toe een grondtaludaangebracht. De ruimte onder dittalud kan worden gebruikt voorparkeren. Waar geen talud komtkan rechtstreeks tegen de wandworden gebouwd.De dakdragers zijn in het werkgestorte betonnen wanden (fig.6). De stabiliteit in langsrichtingwordt verzorgd door de wandwer-king, in dwarsrichting door hetmiddentunnelkanaal, een door-lopende betonplaat waarop dewanden staan ingeklemd. De zij-wanden pendelen hieraan. Terplaatse van de stabiliteitskernenvan de bovenliggende bebouwing(hartmaten 5 x 5 m2) wordendwarswanden geplaatst met grotesparingen (vluchtroute, redvoer-tuigen) en extra palen eronder.Uitdestedenbouwkundigestudiebleek een gemiddelde bebouwingvan zes lagen wenselijk. Niet hetgehele dek is bebouwd. Op deonbebouwde delen, die verkeers-klasse 45 moeten kunnen dragen,wordt 1 m grond aangebracht.Betonson heeft hiervoor een ge-prefabriceerde omgekeerde TT-plaat van 3 m breedte ontwikkeld.Hierop dient nog een druklaag teworden gestort van 310 mm. Detotale constructiehoogte van hetdek is dan 750 mm.T e n s l o t t eLineair overbouwen kan eengoede oplossing zijn voor hettekort aan ruimte in de bestaandebebouwing van een stad. Tech-nisch is het zeer goed mogelijk,zowel ten aanzien van constructieals veiligheid. De voordelen vanoverbouwen zijn op sommigelocaties aanzienlijk. Vooral indicht bevolkte gebieden kunnennieuwe bouwlocaties worden ge-vonden die tevens een duidelijkeverbetering van het leefmilieuopleveren, terwijl de infrastruc-tuur wordt behouden of verbe-terd. Dit zal voor gemeenten enstadsbewoners steeds belangrij-ker worden.De kosten voor realisering vaneen overbouwing zijn niet gering.Voor het plan in Haarlem is eenbudgetraming opgesteld van 230miljoen gulden voor een kleine700 woningen. Voor de overbou-wing zelf geldt een prijs vanfl.50.000,- /m tunnel, inclusief defundering voor de bovenbouw.Hoewel dit forse bedragen zijn,ontstaanersteedsmeerlocatiesinNederland waar de overbouwingeen realistisch alternatief wordt,vooral als er weinig andere alter-natieven zijn.L i t e r a t u u r1. Inpassing van Rijkswegen instedelijke omgeving. Directo-raat-generaal Rijkswaterstaat,Bouwdienst Rijkswaterstaat,1996.2. Beek, D., BovenweegsBouwen, lineaire overbou-wing van de A10 AmsterdamWatergraafsmeer/De Meer,deel 2 en 3. AfstudeerverslagTU Delft, faculteit der CivieleTechniek, 1997.3. Amerikaweg Overbouwd,een studie naar de hand-having en overbouwing vande Amerikaweg in HaarlemSchalkwijk. Samenwerkings-verband van BAM Planadvies,Nelis Projectmaatschappij enThunnissen Ontwikkeling,Haarlem, 1998. s7 | Amerikawegoverbouwd