A. J. J. VOSBOUWEN IN TURKIJEDe studiegroep SYNCRESE bestaandeuit leden van het Delfts BouwkundigStudenten Gezelschap STYLOS heeftvorig jaar een reis ondernomen naarhet Nabije Oosten. Als bouwkundigstudenten hebben zij het leven in Tur"kije, Syri?, De Libanon, Jordani?, Is-ra?l en Griekenland meegeleefd ende Douwkunde van deze landen bestu-deerd tijdens de studiereis van driemaanden.Hieronder vindt u een beknopt ver-slag van deze reis. Het is een betoogover de bouwkunde in Turkije, zoalsdeze - ook heden ten dage nog ~in alle delen van het land te vinden is.Wanneer men in een opinie-onderzoek zouvragen naar de eerste associatie die een be-paald woord oproept, kan men bij het woordTurkije Istanbul verwa?hten. En oppervlakkiggesproken is de rest van het uitgestrekteland slechts een st\3Ppe-achtige hoogvlakte.Toch heeft het platteland zijn betekenis alslandbouwgebied en als basis voor de samen-laving. Turkiiezoli Istanbul niet voortgebrachthebben wanneer het de Anatolische boerenniet bezat. De Anatolische hoogvlakte is hetgebied waar landbouw en veeteelt behoor-Iijke bronnen van bestaan zijn; daardoorvormt zij de grondslag voor een bewind datlang kon regeren.In de ges?hiedenis is zij een verbinding ge-bleken tussen Azi? en Eliropa.Er hebben cul-tliren gebloeid die een synthese waren vanWesterse en Oosterse elementen. Men kanDeze vermenging van verschillende elemen-ten is sinds het bewind van Ata T?rk weeractueel geworden. Voordien - onder het sul-tanaat - werd het land nauwelijks beroerddoor belangrijke invloeden liit het Westen.Ata T?rk heeft in de jaren twintig van dezeeeuw bewust gepoogd hef land te verweste-lijken. Hij heeft de Islam afgeschaft als staats-godsdienst, het Latijnse schrift ingevoerd, defez en de sluier verboden en een grondwetopgesteld naar het evenbeeld Van de Zwit-serse. Dit zijn evenzovele maatregelen omhet land meer Westers te ori?nteren.In deze ori?ntatie kan men Turkije verge-lijken met Japan. Als een niet gekoloniseerdland dat de verworvenheden van het Westenaccepteert en deze tracht te integreren naastde uitingen Van zijn eigen ?ultuur.Wanneer men deze lijn van bewustwordingdoortrekt, is het voor de hand liggend datmen een stad sticht die het symbool moetworden van het nieuwe Turkije: Ankara, er-gens op de wijde hoogvlakte van Anatoli?.Zoals Brasilia in het oerwoud, om het landte tonen dat het uit m??r bestaat dan eenvruchtbare kuststrook.Met deze ontwikkeling is ook een bescheidenindustri?le groei begonnen; deze doet zichvoornamelijk in de kuststreken voor. Er zijnverschillende centra te noemen: Istanbul metscheepswerven en in haar nabijheid Pendik,waar de nationale cementfabriek gelegen is,die de binnenlandse behoeften dekt, de Ioni-sche kust met Izmir en Bursa, waar veel vruch-tenverwerkende industrie?n zijn, de streekvan Adana in het Zuiden en de Zwarte Zee-kust, waar op verschillende plaatsen kolen enertsen gedolven worden. Ongeveer 80 procentvan de bevolking woont nog op het platte-land, zodat van een industrialisatie op groteschaal nog geen sprake is.Hoewel het moderne Turkije eigenaardige eninteressante aspecten kent, was ons reisdoelvooral een kennismaking met het Turkse volk,dat gedurende lange tijd een grote invloedop het nabije en midden Oosten heeft gehad.Daarbij was voor ons van belang de vraaghoe de Islam zich in het leven ge?ntegreerdheeften hoe dit - bouwkundig - tot uitingkomt.Van de invloed op de bouwkunst, hiereen tweetal voorbeelden: In het Islamitischeerfrecht wordt geen erfenis erkend die vanouders op kinderen gaat. Het geld zou danaan de staat vervallen. Om dit te voorkomenhebben vele Turken tijdens hun leven belang-rijke legaten vermaakt aan sociale instellin.gen. Als monument van hun rijkdom treft mennu bij moskee?n vaak complexen van gebou-wen aan. Hierin zijn allerlei instellingenondergebracht. .Men vindt er zowel Koran-scholen, ontvangst- en logiesruimten voorpelgrims en reizigers, gaarkeukens, als dol-huizen en verpleeginrichtingen. De foto's 1, 2en 3 tonen een dergelijk complex in Edirne.Een ander voorbeeld duidt op het pragmatis-me dat de Islamitische godsdienst kenmerkt.V??r degebedsoefeningen, die zes maaldaags in de moskee gehouden worden, be-hoort de gelovige zich te wassen. In andereIslamitische landen is dit wassen verwordentot een bevochtigen van de handen. In Turkijeis het nog altijd een volwaardige wassing,wat hygi?nisch van eminent belang is in eenwarm land. Deze wasplaatsen zijn bouwkun-dig verschillend behandeld. Vaak plaatst meneen fraai bewerkte fontein in geaderd witmarmer op het met marmeren platen bedektevoorplein van de moskee. Waar een voor-plein ontbreekt, plaatst men de kranen een-voudig in een moskee-muur of men brengt zein een galerij, ergens terzijde van de moskee,onder.beweren dat de Anatolische hoogvlakte een-zelfde functie heeft gehad als de kusten vanGriekenland: een opvang- en doorgeeffunctievan cultuur, gedachten en godsdienst. Istan-bul is een verbijzondering van deze functie.Als enige stad ter wereld strekt zij zich uitover twee continenten. Eeuwenlang hebbenafwisselend Oosterse en Westerse culturenaan deze stad haar gezicht verleend.De bijgebouwen van dezelfde moskeehebben verschillende koepelvormen.Hier ziet men de bekroning van dekeukens.De binnenplaats omgeven met galerij-en. In het midden van het plein staatde fontein.Foto 3.Foto 2.Vanaf de minaret VEln de moskee(Beyazit-II te Edirne) ziet men ver-schi 11 ende bijgebouwen om binnen-plaatsen gegroepeerd.Foto 1.606 Cement XVII (1965) Nr. 9Door het ontbreken van enig verkeer,zoalswij dat al eeuwen kennen in de vorm van eenpostkoets of een sleperswagen, ontstaan ersmalle, slecht geplaveide straatjes, begrensddoor de dofgrijze lemen muren of de grovesteenblokken. Het midden van de straat doetdienst als afvoergoot. Waar een verbredingis, bestraalt de zon tegen de muur geplaktemestkoeken, die in gedroogde toestand. alsbrandstof dienen: Mest is er niet bekend.De sfeer van zo'n dorp is vreemd, nliet alleendoor de armoede die er heerst, maar ookdoor de eigenaardige opzet. Een stad wordtbij ons tot contramal van het stramien vanstraten en rioleringen. De tussenliggendestukken grond worden volgens de reglemen-ten bebouwd. Het huis, dat het middelpuntvan het leven moet zijn, is een bescheidenonderdeel van een structuur die bepaaldwordt door de eisen van verkeer en econo-Naastdeze twee voorbeelden zijn er nog veledie cluidelijkaangeven hoee.en andere maat-s?happelijkeen religieuze structuur Z??h opeigen wijze bOuwkundig laat vertalen.Vanzelfsprekend kan men ontelbare zaken(lclOhalel"l. die diredof indired hun invloeduitoefenen OPI de vers?hijningsvorm van dear?hiteduur.Bij voorbeelcl zijn dat devoprhanden ?on-strudiematerialen; wij gaan hierop wat die"per in.De uitgestrektheid van het Turkse land is deoorzaak van een grote variatie in grondge-steldheid en plantengroei. In loni? is nog al-tijd een groot gedeelte van het land bedektmet bossen op een vaak vru?htbore, maarrotsa?htige .bode.l1l. Hiermee in tegenstellingis de vlakte van Thrad? (Europees Turkije)een vrijwel boomloze steppe. Oostwaarts opde hoogvlakte van Anatoli? en in de berg-streken zijn sle?hts sporadis?h bossen te vin"den. De bodem is er steena?htig met een bo-venlaag van leem.Afhankelijk van de mogelijkheden heeft menin de verschillende streken afwijkende huizen-typen gebouwd. Het typisch Turkse woonhuisisin loni? en in Istanbul tot ontwikkeling ge-komen. De woning bestaat uit twee verdiepin.gen. Beneden is, naast de ingang, een ruimedeel die uitkomt op de trap naar,de woonver"dieping, op enkele bijvertrekken, waaronderde keuken, en soms. op de binnentuin. Bovenzijn de woonvertrekken gelegen, zeer comfor-tabel ingericht, met lage kasten langs de muur,met inbouwkasten, en een erker die uitzichtgeeft op de smalle straat. De onderbouw isopgetrokken uit natuursteen, terwijl de boven-bouw van hout is. De onderbouw gaat viaeen trapsgewijze houten overkraging Over inde verdieping. Wanneer de verdieping eenerker bezit, bereikt men in het straatprofieleen grote levendigheid. Scheve en de hoekomgaande erkers verhogen dit nog.nagenoeg geenwiigemeend omin Turkiie in onsbelicht wordenRed.Stedebouwkundig leidt deze construdieme-thode tot verrassende resultaten. De stenenonderbouw met houten deur en kleine ven-sters, die in ??n lijn langs de straat door-loopt, geeft een bindend element aan destraatwand, terwijl de lichte opbouw moge-lijkheid tot variatie geeft in op- en. uitbouwen.De hier be.schreven bouwwijze is stedelijk engeeft inde detail-profilering blijk van vak-mans?hap. Als tegenstelling hiervan hebbenwe een zeer primitieve vorm vonbouwenge-zien in het dorpje Sofular op de hoogvlaktevan Anatoli?, ongeveer 100 km ten zuidoostenvan Ankara. Het dorpje bestaat. uit boerde-rijtjes, die elk een ruime ommuIJrde binnen-plaats bezitten. De muren van de twee ver-diepingen hoge boerderijen stapelt men uitplatte stenen. De overblijvende ruimten tussende stenen worden opgevuld met kleinere ste-nen en dichtgesmeerd met een bepaalde kalk-specie. Op de tweede verdieping van zo'nboerderij woont dan het gezin. In enkele ge-vallen zijn daar de inde muur uitgespaardegaten volgezet met een houten kozijn, voor"zien van glas! De omringende muren wordeneenvoudig volgesmeerd met leem en afgedektmet takkenbossen, die op hun beurt weer doorleem bijeengehouden worden. De daken vande huizen bouwt men op uit rondbalken diebelegd worden met een netwerk van takken,waaroverheen leen\ gesmeerd wordt. Plaatse-lijk verzwaren keien deze constructie. In detakken die onder het leem vandaan stekenbouwen ooievaars hun nest, een kleurig ge"geven in de grauwe toon van het dorpje.Bij dit dorpje - evenals bij andere Turksedorpen en steden- is het ontbreken va,n watwijstedebouwkundige opzet noemen opmer-kelijk. De uitbouw van de hofsteden hangt afvan de toevallige behoeften; de afstand totde naastliggende hoeve is de enige maatstaf.Foto 4. Een... brede straat in .. EyUP, een voor":stadje van .iS,tanbul. "Destraatwandmet 'uitstekende erkers verlevendigthet profiel.mie. In het armoedige dorp daarentegen ishet huis het midden van het leven. Het eindigtdaar waar dat nodig is voor het huis; desteeg schikt zich hiernaar. In zijn striktheid iseen dergelijke stelling niet bruikbaar om inonze welvaartsomstandigheden toegepast teworden, maar hij duidt wel op mogelijkhedenen eisen die bij ons verloren zijn gegaan.,s~~... ~Zuidooslhoek van de Beyazit moskee in Edirne. 1~~(tekening: S. de Vries). ~Foto 5. Vanaf de bovenburent van de vestingin Zuid-Turkije kriJgt men een impres-sie van de grootte der lager gelegenmuur.Cement XVII (1965) Nr. 9607Het fraaiste gezicht op het wijdsecomplexkregen we vanuit de vlakte: tegen de bijnawolkenloze hemel steken de zich langs degrijskleurige berg slingerende muren fel af.In een klein dorp aan de voet van deze heu-vel troffen we een eigenaardige bouwwijzeaan. Het ontbrak daar aan cement en gebak-ken of gedroogde steen: Dunne takken enstammetjes worden nu als een houten raam-werk voor muren en wanden opgezet. Het iseen bekisting waartussen kleingehakte stenenkomen. De overblijvende ruimten smeert menten slotte dicht met leem. Het is een zelfdra-gende muur met blijvende bekisting (foto's6-7). Als conclusie kan gesteld worden dat debouwkundige traditie zich ook in Turkije be-dient van de meest verschillende bouwwijzen.vissers die hun vis in het nabijgelegen Bursate koop aanbieden. De komst van vreemde-lingen brengt beroering in het gezapigedorpsleven. Kinderen lopen uit, zwaaiendgroeten ze ons en hollen achter de auto aan.Een optocht bereikt het dorpje! Daar wordenwe spontaan ontvangen door de dorpsnota-belen, die hun dag doorbrengen met pratenen wat vissen. Er ontstaat een levendig ge-sprek, dat voor niemand verstaanbaar, maarvoor ieder begrijpelijk is. We drinken thee uitkleine glaasjes, maken de aankomst van eenlaatste lading vis mee en kijken zwijgendnaar de rode lucht waarin de zon snel weg-zakt. Zo heeft in alle kleine plaatsjes en ge-huchten de eenvoudige Turk ons ontvangen.de overgangvan een massievestt:menonderbouwnaar een lichtehouten bovenbouwMen doet dat met takkenbossen, dichtge-smeerd met leem, door een metse'ling vanwillekeurig in het vlak geplaatste baksteen,soms zelfs worden de raamwerken gedichtmet een keurige metseling van veldoven-steentjes.Afgezien van de bouwkundige kennismakingmet zo'n oorspronkelijke nederzetting, is dekennismaking met de mensen een enorme er-varing. In dit dorpje bestaan er geen anderecontacten met de buitenwereld dan die metHet leven in de grote steden moet men hierniet zien in tegenstl'liling met het leven op hetland. Het is er een voortzetting van. Istanbul(waarschijnlijk ontstaan uit de samentrekkingvan de Griekse woorden ~cr "t'Yjv 1to?~v:naar de stad) is de gerealiseerde vorm vanvan de Turkse samenleving bijeengebrachtzijn in contact met invloeden uit het Westen.E:n die uitingen en dat contact worden ook inhistorische zin beleefd. Dat al maakt Istanbultot een onvergetelijke stad.Moderne gebouwen, ontworpen in de ons be-kende internationale stijl, staan op dezelfdehelling als de eenvoudige houtbouwhuizen.De eersten met alle luxe en comfort, de ande-ren zonder enige uitrusting: het water wordtnog bij de pomp gehaald.Op de brug over de Gouden Hoorn rijdengrote Amerikaanse auto's, drie rijen dik, ener wordt ook een ezeltje, beladen met eenzware last, voortgejakkerd. De moderne Turkzal het urenlang pingelen onder de tongewel-ven van de grote bazar verafschuwen. Wijzijn verheugd dat tot een kunst ontwikkeld iswat bij ons een zaak van prijs noemen enbetalen is geworden.Een goed beeld van de beschrevenconstructiemethode vanbJijvende be-kisting.foto 6 + 7.In dit opzicht kan de vakwerkbouw niet on-vermeld blijven. Het sprekendste voorbeeldvan deze constructiemethode zagen we wel inApollonia, een stadje opeen landtong in hetgelijknamige meer, ongeveer 25 km ten wes-ten van Bursa. Eeuwen geleden is hier eenversterking gebouwd. Binnen de nu groten~deels geslechte ommuring heeft men huizengebouwd die onderling in een schaakbord-patroon gegroepeerd zijn. De straatjes zijnzeer smal, terwijl de huizen twee verdiepin-gen tellen, zodat er een weldadige sfeerheerst, die versterkt wordt door het groen derstruiken en bomen en het geel-bruine van dedrogende tabak. Het bolle profiel van hetstadje dat onder een flauwe helling uit hetwater oprijst, wordt bekroond door een kleine,witgekalkte minaret en een hoge, eenzameboom tegen de achtergrond van een glooien-de bergwand die onmerkbaar in het meerovergaat. De vriendelijkheid van het stadje isterug te vinden in de bescheiden maat van dehuizen. Door de vakwerkbouw krijgt men een-zelfde maat die niet erg groot kan zijn. Opde bijgaande foto 8 kan men zien op welkewijze de gevel kan worden afgewerkt.doorsnede van een woonhuis in Bursamet tuss~nverdieping? en erkerHet was niet bij toeval dat we de heuvel be-klommen.Er bovenop stond namelijk een uit-gestrekte burcht. Deze moet een onderdeelgeweest zijn van een vestingketen die om-streeks 1200 in het Armeense rijk is aangelegd,waarschijnlijk om het rijk aan de zuidflank tebeschermen. De burcht wordt op het eersteniveau g?wormd door een meters brede muurdie een buitenburcht omsluit, op een hogerniveau dan een tweede muur die de eigenlijkeburcht binnen zich heeft. Door de eerste ringontstaat een grote ommuurde ruimte die inoorlogstijd plaats geboden zal hebben aande bewoners van de laaggelegen stad. Devestingmuren zijn opgebouwd uit gezaagdeblokken kalksteen, door voegen in grote re-gelmaat en nauwkeurigheid tot een geheelgemaakt.Door de eeuwen heen :zijn in steden van hetTurkse land grootsere uitingen van het leventot stand gekomen. Vanaf een 300 ? 400 m,bijna loodrecht uit de vlakte oprijzende heu-vel ten zuiden van de Taurus-keten hebbenwe het klassieke stadspatroon bewonderdvan een Romeinse stad. Hoewel er nog slechtsru?nes over waren, kon het stratenplan goedonderscheiden worden, evenals de resten vaneen badhuis en een renbaan.608 Cement XVII (1965) Nr. 9(tekening: H. Griepink).Apollonia. DevakwerkvuJlingen van??n huis zijn op verschillende w?jzentot stand gebracht. Zowel keien, tak?ken-bossenbesmeerd metleeml alsbaksteen gebruikt men ervoor.Foto 8.zeer decoratieve letters ter verfraaiing van degevels, uitgehakt in natuursteen, de bekle-ding van wanden met geglazuurde tegels, dege?ntassieerde deuren en raamluiken en bo"vendien de tapijtkunst die een afzonderlijkebeschouwing verdient.De moskee blijkt - mede door zijn sfeer -op een gemoedelijke manier gebruikt teworden. Op de zes vastgestelde gebedstijdenverzamelen er zich wat mannen - vrouwenbehoren te werken - die biddend en zingendAlJah en zijn profeet eer brengen en dankenvoor wat men die dag ontvangen heeft. Bui-ten deze uren zijn er altijd mensen die bid"den, die wat verkoeling zoeken tegen dehitte, de koran lezen, of zich uit het heiligeboek laten voorlezen.I- - - g. .- .?-.---rl- ..I:......._"__ ~?-- 1-4 ' --J---"---f-----"--f-...L1 .!-....----.:.?''''.:::