C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 536Uitgangspunt van het plan datMAB ontwikkelde was het inte-graal oppakken van het totale cen-trumgebied rondom de Groen-markt (foto 1, fig. 2). Het betrofmeer dan alleen het oude stad-huis: de renovatie van het Berlagegebouw (oorspronkelijk kantoor-gebouwvandeverzekeringsmaat-schappij `De Nederlanden van1845'), de ontwikkeling van eencomplex met winkels en wonin-gen (Casa Uccellini) en de her-ontwikkeling van het complex deDrie Hoekjes (winkels, woningenen een parkeergarage).Filosofie achter het plan was ver-levendiging van het gebied doorhet een versterkte winkelfunctiete geven, door nieuwe verbindin-gen te maken voor een logischeaansluiting bij de omgeving, doorwoningbouw te cre?ren en kan-toorgebouwen te ontwikkelen.Zo ontstond het totale plan dat devolgende onderdelen omvat:? de renovatie van het oude stad-huis, met daaraan vastgebouwdeen nieuw winkelcomplex;? gedeeltelijke sloop van hetoude kantoorpand de DrieHoekjes en vervangendenieuwbouw;? renovatie en herbestemmingvan de kantoorvilla van Berlage;? bouw van het nieuwe apparte-mentencomplex Casa Uccel-lini (het huis van de vogeltjes),op de plaats van een oudspeelterrein.PrijsvraagEen door de gemeente Den Haaguitgeschreven prijsvraag voor eennieuwe opzet van het oude stad-huis, werd gewonnen door MAB.Het plan, gemaakt door de Engel-se architect John Outram, diendeals uitgangspunt voor het opwaar-deren van het totale gebied. Hetgebouw respecteert de voornameburen en koppelt de verschillendewinkelgebieden aan elkaar. Voorde diverse onderdelen werdenaparte architecten gekozen. Nagoedkeuring van het plan is derealisatie gefaseerd uitgevoerd.Dat had alles te maken met hetbouwen in een stadscentrum metlogistiek gezien de nodige beper-kingen. Na de renovatie van hetstadhuisishetprojectCasaUccel-lini onder handen genomen, ge-volgd door het renoveren van deBerlagevilla en tot slot de DrieHoekjes.H e t o u d e s t a d h u i sAan het renovatie- en aanbouw-project van het stadhuis werd deBouwen in centrum Den HaagDe Groenmarkt vormt het hart van het Haagse stadscentrum en was een aan-tal jaren geleden onderhevig aan enige aftakeling. Door de nieuwbouw vanhet stadhuis op een andere locatie kwam een groot gebouw leeg te staan.Onder leiding van projectontwikkelaar MAB is het centrumgebied nieuw leveningeblazen dankzij een gebiedsgerichte herontwikkeling. Daarin de functies:winkelen, wonen, kantoren en parkeren. Een voortvarend aangepakt plannadert z'n voltooiing. De samenhang, fasering en de praktische problemen opeen rij gezet.1 | Luchtopname tijdens debouw: als eerste is deGroenmarkt passagegerealiseerdC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 5 37naam Trouwen en Bouwen gege-ven. De historische begane grondvan het oorspronkelijke gebouwbehoudt de functie van huwe-lijkslocatie, ook tijdens de bouw.Overeengekomen werd dat detrouwfunctie van het gebouw opdonderdagmiddagen en vrijdagenbleefbestaan.Indieperiodemoesthet gebouw toegankelijk zijn vooral het verkeer dat het sluiten vanhuwelijken met zich meebrengt.In die dagen kon de aannemer be-perkt bouwen, mocht geen over-lastveroorzakenendebereikbaar-heid niet dwarsbomen.Vastgebouwd aan het stadhuisverrees het expressieve winkel-complex (foto 3). De belangrijkstewinkel in dit Groenmarktprojectis The Sting. Het totale gebouwheefteendriehoekigevormenteltdrie verdiepingen. De toegang be-vindt zich op de kop van het ge-bouw, op de kruising van Graven-straat, Grote Halstraat en Groen-markt.StadsverwarmingEen complicatie bij de realisatievan het project was dat Den Haagover stadsverwarming beschikten dat er twee hoofdleidingtrac?'slopen in dit gebied. Is normaalgesproken het verleggen van lei-dingen voor een nieuw bouwpro-ject een activiteit die tijdig moetgebeuren,bijdestadsverwarmingis het leidingenstelsel onverplaatstgehandhaafd en is het palenplanvoor de fundering van het aan tebouwen deel aan het stadhuis,aangepast. Er werd geheid tot 1 mnaast de buizen en de funde-ringsbalken zijn waar nodig overde leidingen heengebouwd.TramverkeerHet tramverkeer loopt aan tweezijden van het oude stadhuis.Voor de HTM (Haagse TramwegMaatschappij) en de gemeente ishet, gezien de bouw van de tram-tunnel, niet mogelijk geblekenomhettramverkeergedurendedebouw naar ??n zijde van hetgebouw te verplaatsen. Ter voor-koming van stagnaties kon voorhetbouwverkeer?zonderdetramstehinderen?eenopgelegderoutenaardeGroenmarktwordeninge-steld. Door van tevoren de pro-blemen goed in kaart te brengenontstond een werkbare situatie.Grote vrachten die tijdig gemeldmoesten worden, werden via eenvergunningenstelsel geregeld.C a s a U c c e l l i n iDit complex, gebouwd op het ter-rein van een vroeger speelterrein-tje, omvat twaalf appartementen,drie penthouses en 546 m2win-keloppervlakte (foto 4). De wonin-gen vari?ren in grootte van 90 tot140 m2en zijn begin 2002 opge-leverd.D e D r i e H o e k j e sEen groot, zakelijk vormgegevenkantoorgebouw uit de jaren '50/'60 was naar de huidige maatsta-ven, een niet meer passend ele-ment in het stadshart. De huidigevoorkeur gaat uit naar meer be-naderbare gebouwen met tevensandere functies. De nieuwbouwvan de Drie Hoekjes (foto 5) biedtplaats aan zestig appartementenverdeeld over acht verdiepingen,2.240 m2winkels en 122 parkeer-plaatsen. Door middel van tweeprominente `Poortgebouwen'vormt het een nieuwe verbindingtussen de Prinsestraat en het2 | Plattegrond van hettotale gebied met de vierprojecten rondom hetpleinkleine nobelstraatDRIE HOEKJESgrote halstraatdagelijksegravenstraathoogstraatgroenmarktGROENMARKTkerkpleinprinsestraatCASAUCCELLINIpleinBERLAGEgebouwpapestraatC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 538Plein voor het stadhuis. Voor dewinkels is de keuze gevallen opkleinereeenheden,vooreengrootdeel in de modebranche; gerichtop de straat, dus van buitenafbereikbaar. Deze opzet leidt toteen grotere interactie met de om-geving; het gebied krijgt aantrek-kingskracht.R e n o v a t i e B e r l a g e v i l l aHet project omvat herstel van eenrijksmonument in zijn oorspron-kelijke staat (foto 6). Daarnaast isin een aantal toevoegingen voor-zien, zoals onder meer nieuweliften, installaties, toiletgroepenom een eigentijds kantoor te reali-seren.B o u w k u n d i g ea a n p a s s i n g e n ?Behalve de vervoersperikelen dieuiteindelijk niet tot grote proble-menhebbengeleid,zijngeenprin-cipi?le ontwerpaanpassingen ge-daanuithoofdevandebouwlocatie.Welisvoordegevelsgekozenvoorkleinere elementen, maar dat hadmeer met esthetische zaken temaken dan de plaatsing ervan.Kleinere elementen hebben danals bijkomend voordeel dat grotetransporten zoveel mogelijk ver-meden kunnen worden. Aanvoervan materieel en materialen opkleinere vrachtwagens heeft hiersterk de voorkeur.Voor de kranen is bij alle projec-ten gekozen voor de opstellingvan een vaste kraan binnen degebouwen zelf. Dat betekent weldenodigeoverlastwatwaterinhetgebouwbetreftenhetaanheteindvan de bouw moeten sluiten vande kraangaten. Wel kon het be-perkte bouwterrein zo optimaalbenut worden.Van tevoren waren op het totalebouwterrein door MAB tweekleine gebieden aangewezen voorplaatsing van keten en opslag vanmaterialen voor de drie projecten(de aannemer van de Berlagevillamaakte er geen gebruik van).3 | WinkelprojectGroenmarkt metThe Sting `op kop'4 | Casa UccelliniC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 5 39B o u w t i j dMet het ontwikkelen van de plan-nen is gestart in 1995. Twee jaarlater kon worden begonnen metde renovatie van het stadhuis ensuccessievelijkzijndeanderepro-jecten onder handen genomen.In het tweede kwartaal van 2003zal het laatste bouwwerk wordenopgeleverd en zal de omgevingvan de Groenmarkt tot een aan-trekkelijk stedelijk gebied zijn ge-transformeerd. Pieter SpitsProjectontwikkeling: MAB B.V.Renovatie/uitbreiding stadhuiseigenaar:Oppenheim Immobili?narchitect:John Outram Associatesconstructeur:Corsmit Raadgevende Ingenieursaannemer:Boele & Van Eesteren, RotterdamCasa Uccellinieigenaar winkels:Borgdorff Makelaars BVarchitect:Gunnar Daan Doeke van WierenArchitecten BVconstructeur:Corsmit Raadgevende Ingenieursaannemer:Moes, Capelle a/d IJsselBerlage villaeigenaar:Oppenheim Property Services B.V.architect:Vera Yanovshtchinsky Architectenconstructeur:Corsmit Raadgevende Ingenieursaannemer:Van Hoek, DelftDe Drie Hoekjeseigenaar:Geste Vastgoedarchitect:Vera Yanovshtchinsky Architectenconstructeur:Corsmit Raadgevende Ingenieursaannemer:Boele & Van Eesteren, Rotterdam5 | De Drie Hoekjes met debrug naar het Berlagegebouw(artist' impression)6 | Een rijksmonumentteruggebracht in z'noorspronkelijke staatfoto's: MAB Services B.V.