themaBouwen aan energie520104themaHoewel de groei eruit is, is de energiebehoefte in Nederland onverminderd groot. Hetbelangrijkste deel wordt opgewekt in Nederland zelf, onder andere via aardgas,steenkool, afval, wind en waterkracht. Het overige deel wordt ge?mporteerd uit hetbuitenland. De laatste jaren bestaat er veel behoefte aan duurzame opwekking vanenergie. Bovendien zijn van de bestaande energiecentrales veel aan het einde van huneconomische levensduur. Mede om die redenen worden er Nederland momenteel veelnieuwe energieprojecten gerealiseerd.Bouwenaan energie1De Nederlandse energiemarkt is sterk aan verandering onderhevigBouwen aan energie 52010 5%vanhettotaleelektriciteitsverbruik109876543210`95 `96 `97 `98 `99 `00 `01 `02 `03 `04 `05 `06 `07 `08 `09afvalverbrandingsinstallatiesmeestoken van biomassa in elektriciteitscentraleswindoverig302520151050`02 `03 `04 `05 `06 `07 `08 `09mldKWHbinnenlands verbruik importNederlandse productieexportomzetx1miljard01020304050607080EonGDF / SUEZEDFRWE / EssentCentricaVattenfall / NUONENWBDongEnecoStatkraftDeltaDe ontwikkeling binnen afvalbedrijven naar een duurzaamgrondstofmanagement gaat samen met de groei van biomassaver-werking door met het afval energie op te wekken en zo `groenestroom' aan de markt te leveren. Door de overheidssubsidie is derealisatie van Bio Energie Centrales (BEC's) succesvol gestimu-leerd (projecten bij onder andere Twence, HVC-Groep, AVR).Door overcapaciteit in de verbranding van restafval in met nameNederland en Duistland staan de tarieven onder druk. Deze zijngedaald van rond de 100 naar 65 per ton of lager.Ook de traditionele energiebedrijven begeven zich inmiddels opde reststoffenmarkt. Zij stoken bijvoorbeeld biobrandstoffen bij inde kolencentrales om zo groene(re) stroom te kunnen leveren.Overige duurzame oplossingenOok op andere fronten ontwikkelt zich de groene opwekkingvan elektriciteit. Aanvullend op de eerder genoemde BEC-eenheden en bijstook van biobrandstoffen, is de hoop gevestigdop windenergie op land, nearshore en offshore. Nederland is ophet gebied van windenergie bezig met een inhaalslag tenopzichte van de ons omringende landen.Wind heeft echter een discontinu leveringspatroon en kanalleen worden gecombineerd met een solide `base load' opwek-king, een buffercapaciteit en een goed Europees transportnet-234ing. Haye ReitsmaOnder de Linde Consultancy1 Energieopwekking en duurzaamheid gaan steeds beter samen2 Productie en verbruik elektriciteitbron: CBS3 Energiebedrijven actief in Benelux gerangschikt naar omzet4 Productie duurzame elektriciteitbron: CBSEr zijn veel nieuwe ontwikkelingen gaande in de energiewe-reld. Zo hadden vroeger de regionale energiebedrijvenopwekking en transport in handen. Na de liberalisering vande energiemarkt zijn netwerk en productie vrijwel compleetgescheiden en hebben zich nieuwe spelers op de marktgemeld. Door de liberalisering van de energiemarkt ontwik-kelen zich grote Europese spelers die in verscheidene landenactief zijn en kleinere energiebedrijven inlijven. Een goedvoorbeeld hiervan is de overname van Essent door hetDuitse RWE. In figuur 3 staat een aantal grote energiebedrij-ven die in de Benelux actief zijn op basis van omzet gerang-schikt.AfvalOok in de manier van energieopwekking verandert veel. Erbestaat immers een duidelijke wens om tot verduurzamingvan energieopwekking en grondstofgebruik te komen (fig.4). Mede daarom wordt een groeiend deel van de energiedoor spelers in de afvalmarkt geleverd. Ook in deze marktheeft liberalisering plaatsgevonden en wordt het begrip afvallangzamerhand vervangen door een filosofie gebaseerd ophet leasen van grondstoffen. Hierbij is het principe dat er inde toekomst altijd sprake zal zijn van kringloopdenken enhergebruik. Sita is een mooi voorbeeld van een Europesespeler die zich tot doel stelt de grondstofkringloop van watwij nu nog zien als afval als onderwerp voor haar activiteitente zien. Ook de Van Gansewinkel Groep ontwikkelt zich indeze richting.520106thema565 Een groeiend deel van de energie wordt doorspelers in de afvalmarkt geleverd6 De hoop is gevestigd op windenergie op zeeEen tweede variant voor de base load capaciteit kan de opwek-king van kernenergie zijn. Hoewel de oplossing zeer omstredenis vanwege veiligheid en de afvalproblematiek, zijn er ook grotevoordelen. Zo komt er bij opwekking van kernenergie geenCO2vrij. Bovendien zijn de variabele kosten laag. Daaromkomt de discussie ten aanzien van kernenergie duidelijk inbeweging. Zo wordt een uitbreiding van de Centrale Borsselebestudeerd en voorbereid voor politieke besluitvorming.Op het gebied van groene energie spelen zonne-energie enenergie uit waterkracht een bescheiden rol. Zonne-energiekomt in Nederland niet echt van de grond als gevolg van hetdoor de overheid gevoerde subsidiebeleid en waterkracht isslechts beperkt mogelijk en duur ten opzichte van de anderevarianten. De al eerder ontwikkelde Waterkrachtcentrale Borg-haren in de Maas bij Maastricht komt mogelijk toch weer inontwikkeling; financiering en fauna-aspecten moeten nogworden opgelost (zie elders in deze uitgave).Aardwarmtesystemen en warmtebuffers in de ondergrondworden toegepast waar dat economisch mogelijk is. Daarnaastheeft op afnemerniveau een ontwikkeling plaats richting mini-WKK's (warmte-krachtkoppeling). Het gaat hier om gasge-stookte systemen die zowel warmte als elektriciteit opwekkenmet een hoog rendement.werk. Voor de base load capaciteit wordt in Nederland voorals-nog vooral gedacht aan poederkolencentrales met CCS(Carbon Capture System (CO2-afvang) na verbranding) ofzogenoemde syngas installaties. In deze laatste kunnen zowelkolengas als aardgas worden verstookt. Voorbeeld hiervan is deNuon Magnum Centrale (inclusief fase 2 van dit project). Hierwordt CO2uit het kolengas verwijderd v??r verbranding.Bouwen aan energie 52010 7787 Zonne-energie komt in Nederland niet echt van de grond8 Plan Lievense als buffer voor elektriciteitbron: LievenseEr komt ook een ontwikkeling op gang naar het ontstaan vannieuwe kleine energiebedrijven die zich richten op duurzameenergievormen met veelal als doelstelling meer zelfvoorzienendte worden. Het hoogste doel zijn autarkische gemeenschappen,100% zelfvoorzienend voor afvalwaterbehandeling, afval enenergie.Onze energieopwekking bestaat dus uit een mix van technie-ken, brandstoffen en systemen met een verschillend effect ophet milieu en gecombineerde toepassingsmogelijkheid. Infiguur 4 is te zien hoe het aandeel duurzame energie in Neder-land zich ontwikkeld heeft in de afgelopen jaren. Te zien is datde grootste groei in de component wind optreedt.Opslag en transportDoor de liberalisering van de markt en daarmee de behoefteaan handel en door het groeiende aandeel windenergie, is erbehoefte aan buffering/opslag van en effici?nt transport vanelektriciteit. Voor opslag van elektriciteit circuleren plannenvoor zogenoemde valmeren (energie-eiland in zee, OPAC, planLievense, fig. 8). Bij een valmeer wordt bij een overmaat aanelektriciteit water omhoog gepompt. Vervolgens, bij behoefte ofeen commercieel interessante marktprijs, wordt deze elektrici-themaBouwen aan energie52010899 Converterstation NorNeddi?ring door de overheid. Het betreft hier bovendien kleinereprojecten. Het interconnectorproject COBRA is een potentieelproject met een grote slaagkans; met name de converterstationszijn interessant voor de bouw. Een nieuwe kerncentrale inBorssele zou een zeer interessant project kunnen zijn maardoorgang is sterk afhankelijk van de politieke ontwikkelingenten aanzien van de acceptatie van kernenergie.Om de doelstellingen voor CO2-reductie te halen wordt doorde overheid zwaar ingezet op windenergie. Voor de bouw zijnvooral de fundamenten van de molens voor nearshore- enoffshoreprojecten qua volume interessant. Recentelijk heeft hetwindproject voor de Noordoostpolder in het IJsselmeer bij Urkhet groene licht en subsidie van de overheid gekregen. Gedre-ven door het behalen van de CO2-doelstellingen zullen zekerprojecten ten behoeve van CCS (CO2-afvang) worden ontwik-keld voor opslag in oude gasvelden op zee of onder land. Dezezijn echter politiek gevoelig, zie de ervaringen in Barendrecht.Naast deze kansen zijn er potentieel talloze kleine projecten opregionaal niveau op het gebied van biomassa, mestvergisting,waterkracht, zonne-energie, warmte-koudeopslag, aardwarmteen wind. Het is zaak dat de bouw alert de ontwikkelingen volgt,tijdig aanhaakt bij ontwikkelingen en toetreedt tot strategischecombinaties van technologieleveranciers, adviseurs, aannemersen toeleveranciers om zo een zo groot mogelijk deel van deomzet binnen te halen. Daarnaast zal het nodig zijn omzet tehalen in andere EU-landen en buiten de EU. Bouwgerelateerdepartijen uit andere landen vinden immers hun weg in ons landook steeds beter. De Nederlandse bouw heeft een uitstekendervarings- en expertiseprofiel voor de energiemarkt, maar moethaar positie verdedigen en uitbouwen. teit weer gewonnen door het water naar een lager niveau dooreen turbine te laten stromen. Voor opslag van gassen wil mengebruik gaan maken van oude gasvelden en wordt al gebruik-gemaakt van zoutcavernes (zoutkoepels). In deze opslagruimteskan zowel aardgas als CO2, dat is vrijgekomen uit CO2afvang-systemen, worden opgeslagen.Ten behoeve van het transport van elektriciteit voor netstabili-satie en handelsdoeleinden is een groot aantal interconnector-projecten gepland en uitgevoerd. Nederland heeft met Noorwe-gen de zogenoemde NorNed interconnector gerealiseerd (fig.9). De NorNed kabel wordt behalve voor handel vooralgebruikt voor de import van groene stroom uit waterkracht inNoorwegen. De BritNed-verbinding tussen Nederland (Maas-vlakte) en Groot-Brittanni? (Isle of Grain) is nog in uitvoeringen zal 2011 in bedrijf zijn. Een derde project is in voorberei-ding: het COBRA-project voor een verbinding tussen Neder-land en Denemarken. De projecten bestaan uit een conver-terstation, aan beide zijden verbonden door een gelijkstroom-verbinding over de zeebodem. In het converterstation wordtvan wisselstroom gelijkstroom gemaakt en vice versa. Trans-port van gelijkstroom is veel effici?nter dan wisselstroom.BouwWat betekent dit nu voor de bouw in Nederland? Op ditmoment is er grote activiteit op het gebied van nieuwbouwvoor energiecentrales op basis van poederkolen met bijstookvan biomassa en CCS (E.ON, Electrabel, RWE), op het gebiedvan nieuwbouw voor gasgestookte energiecentrales (Electrabel,Delta, Intergen, Eneco, Nuon) en een syngas centrale (Nuon).Een aantal van deze projecten wordt verder in dit nummerbeschreven. Dit levert een groot bouwvolume op voor de groteaannemers en hun toeleveranciers en advieswerk voor deadviesbureaus. De meeste van deze projecten zijn al geruimetijd in uitvoering en van een aantal is het civiele deel al gereed.Er is nog een aantal projecten in voorbereiding onder anderedoor CGen (syngas op de Maasvlakte en/of in het Sloegebied,capaciteit 800 MWe) en Advanced Power (gasgestookt in deEemshaven, capaciteit 1200 MWe). De uitvoering en het tijds-pad van deze projecten zijn niet zeker.De bouw van energiecentrales is zeer kapitaalintensief. Kolen-centrales kosten gemiddeld meer dan 1 miljard, afhankelijkvan de capaciteit. Circa 10-15% van de investeringen zijnciviele werken. Hierbij moet worden gedacht aan de gebouwen,schoorstenen, machinefundamenten, silo's, waterbehandelings-installaties, koelwatersystemen en natte en droge infrastruc-tuur. Duidelijk is wel dat de piek in de bouwproductie voorbijis. Biologische energiecentrales worden mondjesmaat voorbe-reid maar de uitvoering stagneert door onzekerheid over subsi-